DO ZJAW ISK I PROCESÓW DEM OGRAFICZNYCH
W PROW ADZENIE
Celem referatu jest próba odpowiedzi na następujące pytania:
1. Dlaczego demografia sięga do norm, wartości, postaw i zachowań?
2. Jak w ujęciu historycznym przedstawia się przemiany ludnościowe i jak ujmują je teorie?
3. Które z teorii, odniesione do płodności i rodziny, akcentują zagadnienia norm i war
tości?
4. Jakie są doświadczenia dotychczasowych badań w tym temacie, nie tylko demografi
cznych?
5. Jak można badać - przykład: teoria planowanego zachowania (Ajzen, Ajzen/Fishbeir).
6. O czym świadczą wstępne wyniki badań postaw i zachowań reprodukcyjnych w Polsce w roku 2001?
7. Jakie wnioski i postulaty można sformułować odnośnie przyszłości?
A d .l Dlaczego demografia sięga do norm, wartości, postaw i zachowań? Gdzie należy upatrywać podstaw do ich badania?
Odpowiadając na tak postawione pytanie, można podać wiele argumentów. Wydaje się jednak, że do najważniejszych z nich należy zaliczyć:
- radykalne i głębokie zmiany procesów dem ograficznych nie tylko w Polsce, ale w Europie i na świecie - przykładem takich radykalnych zmian są zm iany płodności i dzietności oraz postępujący proces starzenia się ludności;
- nowa jakość procesów demograficznych, która do ich oceny powinna włączać zagad
nienie badania mechanizmów procesów leżących u podstaw (powodujących te zmiany);
- zasadność poszukiwania mechanizmów przyczynowo-skutkowych;
- zmiana szeroko definiowanego środowiska i otoczenia, w jakim realizują się zjawiska i procesy demograficzne;
- zmiana paradygmatu badań, nie tylko w demografii.
Z n a c z en ie p ro b le m a ty k i a k sjo lo g icz n e j i ety czn ej w d em o g rafii
Nie ma sensu w tym miejscu dokładne omawianie każdego z wyżej wymienionych argumentów; zwrócona zostanie uwaga na wybrane z nich, to jest te, które dotyczą radykalnych przemian procesów demograficznych i zmian paradygmatów. Na wykresie 1 przedstawiony jest skumulowany rozkład ludności świata według poziomu współczyn
nika dzietności za okres 50 lat, obejmujący lata 1950-2000. Z wykresu łatwo odczytać, że w latach 1950-1955 mniej niż 50% ludności świata należało do obszarów o współ
czynniku dzietności w granicach 5-6 dzieci na kobietę, a 75% ludności świata legitymo
wało się dzietnością na poziomie 3,5 dziecka. W roku 2000 u 50% ludności świata płodność była na poziomie nieco powyżej 2 dzieci na kobietę i zapewniała prostą zastę
powalność pokoleń (jest ona szacowana na poziomie 2,1-2,15 dziecka na kobietę), ale 75% ludności świata miała dzietność na poziomie poniżej 2 dzieci. Tabela 1 przedstawia informacje o niskiej płodności według: regionów liczby ludności i jej udziału w ludności świata oraz współczynników dzietności w latach 1990-1995. Dane z niej świadczą o skali radykalnych zmian w zakresie płodności, jakiej doświadczył świat w drugiej połowie XX wieku.
W ykres 1
Z m iany poziom u d zietności na św iecie
8 7 6 5 4 3 2 1
Współczynnik dzielności
Źródło: Wilson 2001:159.
E w a F rątczak T e o rety c zn e p o d sta w y ba d a n ia norm , w artości, p o s ta w i zachow ań...
T ab ela 1
K raje o niskiej płodności w edług: regionów , liczby ludności i je j udziału w ludności św iata oraz w spółczynników dzietności, 1990-1995
Region
Liczba krajów Ludność (w min) % w ludności świata
W spółczynnik W spółczynnik W spółczynnik
dzietności: dzietności: dzietności:
<2,5 <2,1 <1,8 <2,5 <2,1 <1,8 <2,5 <2,1 <1,8 Regiony
uprzem ysłow ione 42 38 28 1,168 1,158 796 20,6 23,7 14,0
Europa W schodnia 10 9 7 310 306 262 5,5 5,4 4,6
Europa Północna 10 9 5 93 93 71 1,6 1,6 1,3
Europa Południowa 10 9 7 140 138 127 2,5 2,4 2,2
Europa Zachodnia 7 7 7 181 181 181 3,2 3,2 3,2
Ameryka Północna 2 2 1 297 297 30 5,2 5,2 0,5
Australia/Nowa Zelandia 2 1 0 22 18 0 0,4 0,3 0,0
Japonia 1 1 1 125 125 125 2,2 2,2 2,2
Regiony
rozw ijające się 19 9 5 1,711 1,346 60 30,2 23,7 1,1
Chiny 1 1 0 1,221 1,221 0 21,5 21,5 0,0
Pozostałe kraje Azji 4 3 2 74 52 45 1,3 0,9 0,8
Azja Południowa 3 2 1 80 62 3 1,4 1,1 0,1
Azja Zachodnia 2 0 0 316 0 0 5,6 0,0 0,0
Karaiby 7 3 2 17 12 11 0,3 0,2 0,2
Ameryka Południowa 2 0 0 4 0 0 0,1 0,0 0,0
Ogółem 61 47 33 2,879 2,503 856 50,8 47,4 15,1
Źródło: B ongaarts, B ulatao 2000:85.
Radykalne zmiany płodności, z jednej strony, oraz wydłużanie się średniej długości trwania życia, z drugiej, przyniosły kolejne nowe wyzwanie światu - to wyzwanie to proces starzenia się ludności, który jest nie tylko procesem demograficznym, jest pro
cesem wielowymiarowym i wielodyscyplinarnym (por. Balicki, Frątczak 2002). O skali zjawiska i jego zakresie niech świadczy informacja przedstawiona w tablicy 2 i na wykresie 2. Największą dynamiką wzrostu po roku 2000 charakteryzuje się grupa wieku 60 lat i więcej, w tym subpopulacja osób w wieku 80 lat i więcej1.
1 O doniosłości tego procesu św iadczy zorganizow anie w roku 2002 Światowego Szczytu na rzecz • osób starszych: „Second W orld Assembly on Ageing”, M adrit April 2002. W ięcej informacji można znaleźć pod adresem: http//w w w .un.org/esa/socdev/ageing/waa.
Z n a c z en ie p ro b le m a ty k i a k sjo lo g icz n e j i ety c zn e j w d em o g rafii T ab ela 2
P roces starzenia się ludności św iata - w ybrane w skaźniki w edług prognozy O N Z (rew izja 2000)
REGIONY %60+ %80+ %
zamężnych mężczyzn/
kobiet
przeciętne dalsze trwanie życia w wieku
60 lat 2002/2050
potencjalny wskaźnik zabezpieczenia
2002 2050 2002 2050 2002 2050
b a rd ziej rozw inięte 20 33 17 29 79/44 18/23 5 6
m niej rozw inięte 8 19 9 17 77/44 16/19 12 5
n ajm n iej rozw inięte 5 9 7 10 85/40 15/19 17 10
A fry k a 5 10 8 11 86/40 15/17 17 9
A zja 9 23 10 18 73/47 17/20 11 4
E u ro p a W schodnia 19 37 11 20 82/38 15/19 5 2
E u ro p a P ółnocna 21 34 20 31 73/43 19/23 4 2
E u ro p a P o łudniow a 22 40 16 30 80/47 19/24 4 2
E u ro p a Z ach o d n ia 22 36 17 33 76/44 19/24 4 2
A m ery k a Północna 16 27 17 28 76/45 20/24 5 3
* w skaźnik liczony je s t ja k o liczba osób w w ieku 15-64 lat p rzy p ad ająca na je d n ą osobę w w ieku 65 lat i w ięcej.
Ź ródło: W orld P o pulation A geing 1950-2050. UN. N ew Y ork 2002.
W ykres 2
L u dność św iata - stru k tu ra w edług w ybranych grup w ieku, p ro g n o za O N Z, scenariusz średni, 1950-2150
L ata
— — 0-14 — — 60+ . . . 15-59 . . — — 8o+
Ź ródło: D ata o f P o pulation D ivision, D E S A , U nited N ations, 2002.
W ostatnim dziesięcioleciu ostatniego wieku w wielu dyscyplinach nauk społecznych miało miejsce ogłoszenie w formie publikacji nowego paradygmatu badań, co oznacza w większości zmiany paradygmatów dotychczas obowiązujących. Sytuacja taka wiąże się z rozwojem poszczególnych dyscyplin naukowych. Poniżej zostaną przedstawione trzy paradygmaty, jako przykłady świadczące o nowej jakości badań i studiów w wybra
nych dyscyplinach, odnoszące się do demografii i socjologii.
Zmiany perspektywy badań zjawisk i procesów ludnościowych we współczesnej demografii noszą nazwę zmiany paradygmatu w demografii. Istotą tych przeobrażeń są przejścia w badaniu zjawisk i procesów ludnościowych (Courgeau, Lelievre 1997; Wil- lekens 1999; Jóźwiak 1999) w następujących płaszczyznach:
1) od struktur do procesów,
2) z poziomu makro na poziom mikro, 3) od analizy do syntezy,
4) od pewności do niepewności.
S chem at 1
C zteroelem entow y klucz paradygm atu cy k lu życia
E w a F rątc z a k T eo retyczn e p o d s ta w y ba d a n ia norm , w artości, p o s ta w i za ch o w a ń ...
Rozwój jednostki
INDYW IDUALNE C EL E, O R IEN T A C JE (LUDZKIE DZIAŁANIE - AGENT)
Historia i kultura
PO ŁO ŻEN IE W C Z A SIE I P R Z ES T R Z E N I (K U LTU RA ŚRO D O W ISK A
POCHODZENIA)
Relacje społeczne
SPO ŁEC ZN A IN T EG R A C JA (SIEC I PO W IĄZAŃ )
Przecięcia wieku, okresu, kohorty
STRA TEG IC ZN E A D A P T A C JE i (RO ZKŁADY W C Z A S IE)
Źródło: Giele, Elder 1998:11.
Z n a c z en ie p ro b le m a ty k i ak sjo lo g icz n e j i ety czn ej w d em o g rafii
Czteroelementowy paradygmat cyklu życia w socjologii (którego schemat zamiesz
czono powyżej) został opublikowany w roku 1998, a jego istotą było między innymi połączenie natury badań „cyklu życia” w ujęciu wzdłużnym (inaczej longitudinalnym ) z ujęciem przekrojowym w jeden logiczny model. Istotą tego modelu jest: umiejscowienie studiów cyklu życia w czasie i przestrzeni, w odniesieniu i powiązaniu do relacji społe
cznych i agendy zmian (działania) oraz monitorowanie zmian procesu w czasie.
Kolejnym, trzecim paradygmatem jest koncepcja łącząca wzrost liczebny ludności z procesem jej starzenia się w postaci „bilansu ludności”, autorstwa W. Lutza i W.
Sandersona (2001). Formuła paradygmatu i jego koncepcja znajdują się w fazie zaawan
sowanych prac, ale odpowiedź na pytanie: „Czym jest koncepcja «bilansu ludności»?”, według tych autorów, jest następująca:
1. Istotą tej koncepcji jest ocena zmian struktur wieku ludności poprzez analizę zmian w wyspecyfikowanym według wieku i płci współczynniku wzrostu populacji (age-sex- -specific growth rate) i nowej miary zwanej wskaźnikiem sukcesji kohorty (cohort su- cession ratio).
2. Dla uwzględnienia w tym podejściu zagadnienia między generacyjnej sprawiedli
wości (intergenerational equity), zarówno ze względu na proces starzenia się, jak i na zrównoważony rozwój populacji, dodatkowa uwaga została skierowana na kapitał ludzki mierzony za pomocą osiągniętego poziomu wykształcenia jako zmiennej aproksymującej wydajność.
3. W założeniu do takiej koncepcji niezbędne jest pewne przyzwolenie polityczne, narzędziem oceny i analizy m ogą być wielostanowe modele projekcyjne, które uwzględ
niają rozkłady według wieku, płci i osiągniętego poziomu wykształcenia. Model symu
lacyjny może uwzględniać także wydajność według wieku, okresu, kohorty oraz docho
dów.
W szystkie trzy wym ienione paradygm aty zostały ogłoszone na przełom ie wieków i są istotnym wkładem w rozwój demografii, szerzej badań, metod i analiz demograficz
nych, stwarzając nowy wymiar i nową ich jakość.
Ad 2. Jak w ujęciu historycznym przedstawia się przemiany ludnościowe i jak