Jak w ujęciu historycznym przedstawia się przemiany ludnościowe i jak ujmują je teorie?

Przemiany ludnościowe to procesy transformacji; ujmuje je teoria transformacji demograficznej. W demografii powszechnie uznaje się teorię pierwszej transformacji demograficznej i akceptuje koncepcję drugiej transformacji demograficznej. Syntetycznie modele transformacji przedstawia poniższy schemat.

Zmiany podstawowych procesów demograficznych opisanych w teorii transformacji demograficznej wpływają na przekształcenia struktur populacji według wieku, czego oznaką jest proces starzenia się ludności. Transformację liczby ludności i subpopulacji osób starszych w pow iązaniu ze zm ianam i płodności i um ieralności przedstaw ia sche­

mat 3.

E w a F rątczak T eo retyczn e p o d sta w y ba d a n ia n o m t, w artości, p o sta w i zachow ań...

S chem at 2

M odel pierw szej i drugiej transform acji dem ograficznej

Źródło: V an d e K aa 1999:8.

S chem at 3

M odel tran sfo rm acji struktury w ieku - proces starzenia się

Źródło: Wames 1982:8.

Z n a c z en ie p ro b le m a ty k i a k sjo lo g icz n e j i ety czn ej w d em o g rafii

Model pierwszej transformacji demograficznej został dość wszechstronnie opisany w literaturze przedmiotu - por. m.in.: J.Z. Holzer (1999), J.C. Chesnais (1992), Ch.B.

Nam (1994) i inni. Twórcami koncepcji drugiej transformacji demograficznej są D.J. Van de Kaa i R. Lesthaeghe. W pracach wielu autorów można znaleźć interpretacje, oceny i dyskusje związane z drugą transformacją demograficzną. Poniżej zamieszczono ogólne informacje o procesach współwystępujących ze zmianami demograficznymi opisanymi w I i II transformacji demograficznej oraz powiązane z nimi teorie.

T ab e la 3 W spółw ystępujące procesy

I tra n s fo rm a c ja d em o g raficzn a II tra n s fo rm a c ja d em o g raficzn a S zeroko d efiniow ane procesy m o d ern izacji

- ogół zmian społecznych i politycznych, które towarzyszyły industrializacji, takich jak:

urbanizacja, upowszechnienie oświaty, zmiany w strukturze zawodowej, wzrost ruchliwości społecznej, zmiany instytucji.

- modernizacja, rozwój społeczeństw a postindustriał- nego i państwa dobrobytu.

Procesy w płaszczyźnie k u ltu ry :

„cicha rew o lu cja”

- wzrost demokracji, równości, autonomii, pluralizmu, uniwersalizmu, sekularyzacji, indywidualizmu, orientacji na potrzeby wyższego rzędu.

P rocesy technologiczne

- w tym zmiany w zakresie antykoncepcji (w prow a­

dzenie pigułki antykoncepcyjnej), rozwój transportu, łączności nowych technologii i środków kom uni­

W zrost proporcji zaw ierania m ałżeństw, obniżenie wieku przy pierw szym małżeństwie

Spadek proporcji zawierania małżeństw, wzrost wieku przy pierw szym małżeństwie

Niski udział kohabitacji wśród związków W zrost udziału kohabitacji (przed i pomałżeńskiej) Niska liczba rozwodów W zrost liczby rozwodów, wcześniejsze rozwody Wysoki odsetek ponownych małżeństw Obniżenie odsetka ponownych małżeństw wśród

owdowiałych i rozwiedzionych

E w a F rątczak T e o rety c zn e p o d sta w y ba d a n ia norm , w artości, p o s ta w i zachow ań..

B. Płodność Spadek płodności małżeńskiej przez redukcję licz­

by urodzeń w starszych grupach wieku, zmniejsza­

jący się średni wiek przy urodzeniu pierwszego dziecka

Dalszy spadek płodności przez opóźnienie decyzji o posiadaniu dzieci, zwiększający się średni wiek przy urodzeniu pierwszego dziecka, płodność stale poniżej prostej zastępowalności pokoleń

Niewystarczająca antykoncepcja, wzrost liczby nie­

planowanych urodzeń

Efektywna antykoncepcja z wyjątkiem niektórych grup społecznych

Spadek płodności pozamałżeńskiej W zrost płodności pozamałżeńskiej, rodzicielstwo w ramach kohabitacji

Minimalna liczba bezdzietnych małżeństw W zrost liczby bezdzietnych związków C. Ś rodow isko społeczne

Zaspokajanie głównie podstawowych potrzeb ma­

terialnych: dochód, warunki pracy, budownictwo mieszkaniowe, zdrowie, edukacja, zasiłki; najważ­

niejszą w artością jest solidarność

W zrost znaczenia potrzeb w yższego rzędu: autono­

mii jednostki, samorealizacji, socjalizacji, wartości, uznania; najważniejszą wartością je s t tolerancja

Wzrost członkostw a w politycznych i społecznych ugrupowaniach. W zm ocnienie znaczenia wspólno­

ty społecznej

W zrost członkostwa w politycznych i społecznych ugrupowaniach, zmiany orientacji kapitału społe­

cznego. Spadek znaczenia wspólnoty społecznej Silne norm atywne regulacje przez państwo i ko­

ściół. Pierwszy panel sekularyzacji, polityczna i społeczna segm entacja (pillarisation)

Liberalne państwo. Drugi panel sekularyzacji, rewolucja seksualna, odrzucenie autorytetów, polityczna de-segm entacja (depillarisation) Podział ról miedzy kobietami a m ężczyznami,

polityka prorodzinna

Zanik podziału ról, wzrost symetrii pełnionych ról, wzrost niezależności ekonomicznej kobiet Uporządkowany schemat transformacji pomiędzy

zdarzeniami w cyklu życia, roztropne małżeństwo, dominacja m odelu rodziny nuklearnej

Elastyczność w rozkładzie zdarzeń w cyklu życia (tzw. destandaryzacja cyklu życia), mnogość stylów życia, otwarta i niewiadoma przyszłość

Źródło: L esth aeg h e, N eels 2002:331.

T ab ela 5

W ybrane teo rie o dniesione do 1 i 11 transform acji dem ograficznej

I tra n s fo rm a c ja d em o g raficzn a II tra n s fo rm a c ja d em o g raficzn a - Model przejścia demograficznego - trójfazowy

i pięciofazowy (Notestein 1945; Thompson 1946; Blacker 1947).

- K lasyczna teoria um iejscawiająca przejście demograficzne w ramach ogólnej modernizacji, jako element tej transformacji - przyczyna i skutek społecznej transformacji.

- M ikro-ekonomiczna teoria zachowań (wzrastają­

cej autonomii ekonomicznej kobiet) (Becker 1991).

- Teoria względnej ekonomicznej deprywacji (Easterlin 1976; Easterlin, Macdonald, M acunovich, 1990).

- Nie ekonomiczne teorie związane z inwestowa­

niem w kapitał ludzki i kapitał społeczny oraz związana z tym teoria interakcji społecznych.

Z n a c z e n ie p ro b le m a ty k i a k sjo lo g icz n e j i ety c zn e j w dem o g rafii

Ad. 3. Które z teorii odniesionych do płodności i rodziny akcentują zagadnienia norm i wartości?

Teorie odniesione do płodności i rodziny mogą być klasyfikowane różnie, np. teorie ekonomiczne i teorie nie ekonomiczne; teorie na poziomie mikro, na poziomie makro, teorie pozostałe. Oto wybrane przykładowe teorie, które akcentują i odnoszą się w różnym zakresie do norm, wartości, postaw i zachowań.

Dziecko dobrem wyższego rzędu, wzrost ekonomicznej niezależ­

ności kobiet, istota podziału ról i funkcji wewnątrz rodziny (go­

spodarstwa) pomiędzy jej członków, podział i specjalizacja pracy

Teoria inwestowania w kapitał lu­

dzki -h u m a n capital theory (Becker 1993)

Inwestycja w wykształcenie, które przyczynia się do zajęcia le­

pszego m iejsca na rynku pracy, poprawia jakość życia, przyczynia się do w zrostu autonomii kobiet. Inwestycja w kapitał ludzki może wpływać na odkładanie decyzji m atrymonialnych i prokreacyj­

nych. Oddzielnym zagadnieniem jest inwestycja w dziecko, rela­

cje: dziecko - rodzice.

Teoria kapitału społecznego - social capital theory) (Loury 1977;

Colem an, 1988, 1990)

Kapitał społeczny - to wielow ymiarow y atrybut jednostki. Zasoby jednostki, rodziny, grupy pochodzące ze środow iska i sieci pow ią­

zań. Zakładanie rodziny i posiadanie dzieci - to główne sposoby kolejnego dziecka. Dziecko jest „dobrem konsum pcyjnym ” . Na decyzje związane z posiadaniem kolejnego dziecka bada się wpływ: efektu dochodowego, przeżycia i struktury zawodowej.

Hipoteza Easterlina (Easterlin 1968, 1973, 1978)

W teorii postawiono hipotezę o cykliczności zmian w płodności, 0 zróżnicowaniu zachowań w odniesieniu do przewagi popytu 1 podaży na dzieci zgłaszanego przez parę małżeńską. Teoria włą­

cza zagadnienie regulacji urodzeń i kosztów tej regulacji.

Teoria interakcji społecznych (social interaction theory), (Kohler 2000a,b, 2001)

Rola interakcji społecznych jako czynnika decydującego o zmia­

nach zachowań demograficznych. Interakcje społeczne wpływają na: przepływ wiedzy w zbiorow ości, korygowanie działań jed n o ­ stek, zmianę instytucji i norm społecznych.

Teoria racjonalnego wyboru (rational choice theory), (Sigers, de Jong Gierveld, van Im hoff 1991;

Blossfeld 1996)

Pary podejm ują decyzję odnośnie liczebności swojego potomstwa, biorąc pod uwagę koszty i korzyści. Liczbę dzieci, na posiadanie

ków i m etod antykoncepcyjnych. W szerszym ujęciu jako zmiany ideologiczne. Kanały przepływu informacji różnych szczebli: glo­

balne, krajow e, lokalne pow odują wym ianę idei, informacji, ocenę ich znaczenia w określonym kontekście. Procesy dyfuzji dotyczą także zagadnień aspiracji jednostek.

Inne teorie i hipotezy np. związane z cyklem życia (Billari, Wilson 2001)

Zmiany wartości w ciągu trwania życia, w ielow ymiarow a natura zmian wartości, destandaryzacja cyklu życia.

E w a F rątczak T eo retyczn e p o d sta w y ba d a n ia norm , w artości, p o s ta w i zachow ań...

Ad. 4. Jakie są doświadczenia dotychczasowych badań w tym temacie, nie tylko demograficznych?

Dotychczasowe wyniki badań z zakresu płodności i rodziny, które podejmowały zagadnienia norm i wartości, nie przyczyniły się w znaczącym stopniu do wyjaśnienia mechanizmu podejmowania decyzji ani też do wyjaśniania istoty przemian w zakresie płodności i rodziny. W literaturze przedmiotu jest wiele pozycji, które poddają krytycznej ocenie dotychczasowy stan badań w tej materii i osiągnięte wyniki.

Nadal otwartych pozostaje w demografii wiele pytań (są to niezgłębione poła ba­

dawcze), m.in. takie: czy zmiany wartości poprzedzają i prow adzą do zmian płodności i przekształceń rodziny, czy też jest odwrotnie - zmiany płodności i rodziny poprzedzają i prowadzą do zmian wartości? A normy, wartości, postawy i zachowania odniesione do zjawisk i procesów demograficznych cechuje wielowymiarowa natura zmian trudna do badania.

Informacje o wybranych badaniach em pirycznych, które w łączały zagadnienia:

norm, wartości, postaw i zachowań, zrealizowanych jako badania międzynarodowe oraz doświadczenia polskie w tym zakresie przedstawia poniższe zestawienie.

T ab ela 7

W ybrane bad an ia em piryczne

M iędzynarodow e K rajo w e - realizow ane p rz ez lub we w spółpracy z G U S2 World Fertility Survey - 1970-1980

Family and Fertility Survey (Europe, North America) - 1991-2001

World Values Surveys, European Values Surveys - 1981-1984, 1990-1993, 1995-1997, 1999 R. Inglehart, M. Basanez, A. M oreno „Human Values and Beliefs: A Cross-Cultural Sourcebook”

Political, Religious, Sexual and Economic Norms in 43 Societies: Findings from 1990-1993 W orld Values Survey, University o f M ichigen Press, 2001 (ecology, economy, education, emotions, family, gender and sexuality, government and politics, health, individual, leisure and friends, mortality, religion, society and nation, work)

Ankieta rodzinna 1970 Ankieta rodzinna 1972 Ankieta rodzinna 1977 (WFS)

Badanie panelowe nowożeńców i rozwoju m łodych małżeństw (1975, 1981, 1987):

- Ankieta nowożeńców 1975 - A nkieta rodzinna 1981 - A nkieta rodzinna 1987

Badanie panelowe nowożeńców i rozwoju młodych małżeństw (1985, 1995):

- A nkieta nowożeńców 1985 - A nkieta rodzinna 1995

Przemiany rodziny i wzorce dzietności w Polsce 1991 (FFS)

Polskie badanie retrospektywne 2001

2 Inform acje o wym ienionych badaniach ankietowych może Czytelnik znaleźć w pracy K. Latucha (1999). D okładny opis Polskiego Badania R etrospektyw nego 2001 zam ieszcza praca E. Frątczak

■ M. Pęczkow skiego (2002).

Z n a c z en ie p ro b le m a ty k i ak sjo lo g iczn ej i e ty czn ej w d em o g rafii

Ad 5. Jak można badać - przykład: teoria planowanego zachowania (Ajzen,

W dokumencie Systemy wartości a procesy demograficzne (Stron 31-37)