Wino, ze względu na powiązania z Dionizosem, który cieszył się niezwykłą czcią u or-fików czasów wczesnego cesarstwa rzymskiego, stosunkowo często pojawia się w różnych kontekstach mitologii związanej z tym bóstwem. Interesującą wzmiankę na ten temat w kontekście narodzin boga wina podaje Diodor Sycylijski, który pisze, że:
Istnieje tradycja mitologiczna, według której Dionizos przyszedł na świat dwa razy za sprawą Zeusa. Miało do tego dojść po potopie Deukaliona, w wyniku którego zginęły wszystkie rośliny. Gdy opadły wody, Dionizos objawił się po raz drugi ludziom. Na tej podstawie powstał mit, według którego ten bóg został urodzony ponownie z uda Zeusa10. Według Sycylijczyka ta opowieść wyjaśnia powstanie winorośli. Nie wiemy jednak, czy mamy rzeczywiście w tym miejscu do czynienia z orficką wersją mitu, ponieważ imię Orfeusza w kontekście przytoczonej przez greckiego historyka opowieści się nie pojawia.
Możemy jednak stwierdzić, że skoro Dionizos według wersji zamieszczonej przez Diodo-ra w Bibliotece historycznej urodził się dwa Diodo-razy, to powinniśmy mit zaliczyć do wierzeń
et de poésie grecques offerts à Francis Vian. Éds. D. Accorinti, P. Chuvin. Alessandria 2003, s. 25–39; Idem: El mito órfico de Dioniso y los Titanes. W: Orfeo y la tradiciόn όrfica…, s. 591–608.
10 Diodorus Siculus: Bibliotheca historica III, 62, 10: „δὶς δ᾽ αὐτοῦ τὴν γένεσιν ἐκ Διὸς παραδεδόσθαι διὰ τὸ δοκεῖν μετὰ τῶν ἄλλων ἐν τῷ κατὰ τὸν Δευκαλίωνα κατακλυσμῷ φθαρῆναι καὶ τούτους τοὺς καρπούς, καὶ μετὰ τὴν ἐπομβρίαν πάλιν ἀναφύντων ὡσπερεὶ δευτέραν ἐπιφάνειαν ταύτην ὑπάρξαι τοῦ θεοῦ παρ᾽ἀνθρώποις, καθ᾽ ἣν ἐκ τοῦ Διὸς μηροῦ γενέσθαι πάλιν τὸν θεὸν [τοῦτον] μεμυθοποιῆσθαι” (tłu-maczenie tu i dalej fragmentów dzieła na język polski – M.S.; Diodori bibliotheca historica. Vol. I. Hrsg. F. Vogel, K.T. Fischer. Leipzig 1888). Na temat orfizmu u Diodora Sycylijskiego cf.: A. Bernabé: Traditiones όrficas en Diodoro. W: ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ. Studia Graeca in Memoriam J.L. Tuero. Eds. M. Anganza, J.M. Camacho, P.P. Fuentes.
Granada 2000, s. 37–53; Idem: Referencias a textos όrficos en Diodoro. W: Scritti in onore di Italo Gallo. A cura di L. Tor-raca. Napoli 2002, s. 67–96.
orfików, ponieważ oni bardzo silnie akcentowali ten epizod. Ponadto, dokonując takiego przyporządkowania, możemy zauważyć, że przynajmniej niektórzy uczniowie Orfeusza utożsamiali Dionizosa z winoroślą i wiązali jej powstanie z przyjściem tego boga na świat.
W podobny sposób na ten temat Sycylijczyk pisze w innym miejscu swojego dzieła.
Stwierdza on mianowicie, że starożytni mitografowie i poeci, którzy pisali o Dionizosie, dużą uwagę przywiązywali do jego narodzin i czynów. Autorzy tych opowieści nie mieli pewności, czy był jeden Dionizos, czy trzech. Inni nie wiedzieli z kolei, czy bóg ten naro-dził się całkowicie w sposób ludzki, czy tylko jako dar wina11. Diodor nie podaje jednak informacji, o których poetów konkretnie chodzi. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że do ich grona grecki historyk zaliczał Orfeusza i Muzajosa. Istotniejsze jest jednak, z naszego punktu widzenia, stwierdzenie faktu, że Diodor miał świadomość tego, że krążyło kilka wersji opowieści o narodzinach Dionizosa, a każda z nich wskazywała innych rodziców tego boga. Należy jednak podkreślić, że po raz drugi u Sycylijczyka narodziny Dionizosa wiążą się z powstaniem winnej latorośli. Zdaje się to potwierdzać z kolei fakt, że jedna lub nawet kilka z nich mogły funkcjonować w orfickich kręgach tego czasu, a inne nawiązy-wały do lokalnych wersji opowieści o tym bogu. Alberto Bernabé uważa na tej podstawie, że orficka tradycja nie była jednolita w kwestii Dionizosa, ale można wyróżnić co najmniej jej dwa warianty, o których wzmiankuje Diodor Sycylijski12. Nie możemy jednak stwier-dzić, czy rzeczywiście dysponujemy dwiema wersjami mitu o narodzinach i rodzicach Dionizosa. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że wersji orfickich było więcej niż dwie.
Na istnienie u orfików trzeciej wersji opowieści o narodzinach Dionizosa, w której istotną rolę pełni ponownie winorośl, wskazuje jeszcze inny fragment z dzieła Sycylijczyka, gdzie czytamy, że bóg wina według tej wersji rodził się dwukrotnie. Pierwszy raz, kiedy winna latorośl została umieszczona w ziemi i zaczęła się rozwijać, a drugi – gdy roślina wydała owoce, które zaczęły dojrzewać. Na tej podstawie Sycylijczyk stwierdza, że Dio-nizos urodził się najpierw z ziemi, a potem z winorośli13. Wersja ta stanowi nawiązanie do mitu przytoczonego przeze mnie w poprzednim akapicie, według której bóg miał być postrzegany jako wino lub raczej za nie uważany. W omawianej przeze mnie wersji mitu antyczny autor prezentuje cały cykl wzrastania i dojrzewania winorośli, który ta roślina przechodzi do momentu, kiedy może posłużyć do produkcji wina. Dowiadujemy się ponadto, że Diodor znał opowieść, zgodnie z którą Demeter, a nie Persefona, była matką Dionizosa, przez co nie możemy stwierdzić z całą pewnością, czy mamy do czynienia z or-ficką wersją mitu. Nawiązanie do winorośli pojawia się jeszcze w kontekście wyobrażeń orfików o śmierci Dionizosa. Diodor w innym bowiem miejscu swego dzieła stwierdza, że:
Dionizos jest synem Zeusa i Demeter ze względu na to, że winorośl wzrasta zarówno dzięki ziemi, jak i deszczom. A ponadto stwierdzenie, że Dionizos został rozszarpany 11 Diod.: Biblioth. III, 62, 2.
12 A. Bernabé: Referencias a textos όrficos en Diodoro. W: Scritti in onore di Italo Gallo…, s. 72, 76.
13 Diod.: Biblioth. III, 62, 5.
na kawałki, oznacza zbieranie owoców winnych przez robotników. Opowieść o tym, że gotowano członki boga, została wyprowadzona z tego, że większość ludzi zagotowuje wino i miesza je, aby tym samym ulepszyć jego naturalny aromat i jakość. Mit rozszar-pania tego boga nawiązuje do uprawy winorośli i wyciskania wina. Podkreśla on przy tym, że orfickie poematy i tajemnice przedstawiane w obrzędach zgadzają się z tymi opowieściami14.
Martin P. Nilsson uważa, że mamy w tym miejscu do czynienia z jedną z orfickich wersji mitu o Dionizosie15. Według mnie jednak powinniśmy założyć, że ta opowieść nawiązywała do wyobrażeń pewnej grupy wyznawców Orfeusza czasów rzymskich, po-nieważ pojawia się ona wyłącznie u Sycylijczyka. Chyba że mamy do czynienia z pomyłką Diodora, której również nie możemy zupełnie wykluczyć. Widzimy jednak, że Dionizos był utożsamiany z winoroślą również w kontekście swojej śmierci, a nie tylko narodzin.
Niemal tę samą wersję opowieści, jednak w nieco odmiennej formie, grecki historyk podaje w innym miejscu swojego dzieła. Informuje on mianowicie, że urodzeni przez ziemię (najprawdopodobniej Tytani) rozszarpali na kawałki i gotowali członki syna Zeusa i Demeter, który dzięki tej bogini narodził się ponownie16. Rozszarpanie Dionizosa wydaje się mieć wyłącznie charakter symboliczny, a sam bóg wina zdaje się symbolizować wino.
Nietrudno na podstawie świadectw przytoczonych przez Diodora zauważyć, że miał on do dyspozycji wiele tekstów, które nawiązywały do motywu narodzin i rozszarpania Dionizosa przez Tytanów i czyniły to najprawdopodobniej nie tylko w kontekście wyob-rażeń orfików, chociaż jedynie na taką interpretację wskazują świadectwa z interesującej nas epoki. Należy przede wszystkim podkreślić, że istotną rolę w tych tekstach pełniło utożsamianie Dionizosa z winem lub raczej z winną latoroślą. Wiązanie jej z tym bogiem w tak wielu ówczesnych opowieściach orfickich wynika najprawdopodobniej z tego, że Dionizosa uważano za jedno z naczelnych bóstw panteonu, a właśnie sferą jego działania w tradycyjnych wierzeniach Greków było upojenie i zatracenie się w tym akcie.
14 V.: Diod.: Biblioth. III, 62, 7–8: „Διὸς μὲν γὰρ καὶ Δήμητρος αὐτὸν λέγεσθαι διὰ τὸ τὴν ἄμπελον ἔκ τε γῆς καὶ ὄμβρων λαμβάνουσαν τὴν αὔξησιν καρποφορεῖν τὸν ἐκ τοῦ βότρυος ἀποθλιβόμενον οἶνον· τὸ δ᾽
ὑπὸ τῶν γηγενῶν νέον ὄντα διασπασθῆναι δηλοῦν τὴν ὑπὸ τῶν γεωργῶν συγκομιδὴν τῶν καρπῶν, [διὰ τὸ τοὺς ἀνθρώπους τὴν γῆν Δήμητραν νομίζειν·] τὴν δὲ καθέψησιν τῶν μελῶν μεμυθοποιῆσθαι διὰ τὸ τοὺς πλείστους ἕψειν τὸν οἶνον καὶ μίσγοντας εὐωδεστέραν αὐτοῦ καὶ βελτίονα τὴν φύσιν κατασκευάζειν·
τὸ δὲ τὰ ὑπὸ τῶν γηγενῶν λυμανθέντα τῶν μελῶν ἁρμοσθέντα πάλιν ἐπὶ τὴν προγεγενημένην φύσιν ἀποκαθίστασθαι παρεμφαίνειν ὅτι πάλιν ἡ γῆ τὴν τρυγηθεῖσαν ἄμπελον καὶ τμηθεῖσαν ταῖς κατ᾽ ἔτος ὥραις εἰς τὴν προϋπάρξασαν ἐν τῷ καρποφορεῖν ἀκμὴν ἀποκαθίστησι. καθόλου γὰρ ὑπὸ τῶν ἀρχαίων ποιητῶν καὶ μυθογράφων τὴν Δήμητραν γῆν μητέρα προσαγορεύεσθαι. σύμφωνα δὲ τούτοις εἶναι τά τε δηλούμενα διὰ τῶν Ὀρφικῶν ποιημάτων καὶ τὰ παρεισαγόμενα κατὰ τὰς τελετάς, περὶ ὧν οὐ θέμις τοῖς ἀμυήτοις ἱστορεῖν τὰ κατὰ μέρος”.
15 M.P. Nilsson: The Dionysiac Mysteries of the Hellenistic and Roman Age. Lund 1957, s. 41–42.
16 Diod.: Biblioth. III, 62, 6.