Wisconsin Card Sorting Test – opis WCST

WCST uŜywany jest zarówno w diagnostyce dorosłych, jak i dzieci (Heaton 1993, Chelune i Baer 1986, Shu i wsp. 2001, Giovanoli 2001, Kaland i wsp. 2008, Damakis 2003, Greve i wsp. 2005, Goldstein i wsp. 2004, Everett i wsp. 2001, Hartman i wsp. 2002, Balanza-Martinez i wsp. 2005, Borkowska i Rybakowski 2001, Tomida i wsp. 2010, Kerns i Berenbaum 2002, Bora i wsp. 2007, Boone 1993, 2007, Shan i wsp. 2008, Rhodes 2004).

Uznawany jest juŜ w tej chwili za klasyczny test, słuŜący do badania poziomu myślenia abstrakcyjnego oraz zdolności do zmiany strategii poznawczych w odpowiedzi na zmieniające się wymogi zewnętrzne (Berg 1948, Roca i wsp. 2014). Zakres badanych obszarów pozwala na uznanie, Ŝe jest to tradycyjny test do badania funkcji wykonawczych, „procesów wyŜszego rzędu” zawiadujących złoŜonym myśleniem i zachowaniem (Shute i Huertas 1990, Perrine 1993, Alvarez i Emory 2006), w których zakres wchodzi poszukiwanie strategii rozwiązywania problemów i osiąganie zamierzonych celów (Shallice 1982). Uznawany jest takŜe za narzędzie badające pamięć operacyjną. Sprawdzano równieŜ uŜyteczność kliniczną narzędzia w grupach klinicznych. Wyniki nie były jednoznaczne. Część z nich potwierdziła adekwatność uŜycia WCST w badaniach kory przedczołowej, której aktywność powiązana została z poziomem funkcji wykonawczych w grupie pacjentów ze schizofrenią (Weinberger 1986, 1988, 1992). Inne podały w wątpliwość zasadność łączenia wyników otrzymywanych w badaniu WCST z aktywacją kory przedczołowej (Mattes i wsp. 1991, Van den Does i Van den Bosch 1992). Trafność testu badano ponadto dla pacjentów z zaburzeniami napadowymi (Herman i wsp. 1988), stwardnieniem rozsianym (Rao i wsp. 1987), chorobą Parkinsona (Beatty i wsp. 1990, Starkstein i wsp. 1989) oraz ogniskowymi uszkodzeniami mózgu (Milner 1963, Heaton 1981, Anderson i wsp. 1991). Generalne wyniki potwierdziły trafność WCST jako narzędzia mierzącego funkcjonowanie kory przedczołowej i związanych z jej aktywnością funkcji wykonawczych.

Badania potwierdziły, Ŝe osiągane wyniki zaleŜne są od danych demograficznych, tj. od płci, wieku, poziomu wykształcenia. Istotne okazują się równieŜ czynniki kulturowe (Boone 2007, Shan i wsp. 2008). W badaniach Boone i wsp. (1993) kobiety uzyskały lepsze wyniki we wszystkich kategoriach. Podobnie osoby, których czas poświęcony na edukację przekroczył 16 lat. Osoby, które przekroczyły 70. rok Ŝycia, uzyskały niŜsze wyniki w zakresie całkowitej liczby błędów i odpowiedzi zgodnych z koncepcją logiczną. Zgodnie z tymi doniesieniami wyniki osiągane w WCST nie są skorelowane z wynikami w innych testach inteligencji. Kolejne badania wykazały, Ŝe wiek jest znaczącym parametrem, od którego zaleŜą wyniki osiągane w WCST (Rhodes 2004).

Istnieją dwie wersje testu. Pierwsza składa się z 2 identycznych talii kart – łącznie 128 kart, kart wzorcowych i arkusza zapisu. Przed osobą badaną umieszcza się 4 karty wzorcowe, na których znajdują się rysunki:

– na drugiej dwie zielone gwiazdki, – na trzeciej trzy Ŝółte krzyŜyki, – na czwartej cztery niebieskie koła.

Do tych kart badany musi dopasować karty z talii (Jaworowska 2002).

Druga wersja, komputerowa, opiera się na tych samych zasadach. W górnej części ekranu pojawiają się cztery karty wzorcowe, a u dołu karty, które badany musi do nich dostosować. Kryteria, wg których odbywa się układanie kart, to: barwa, kształt i liczba elementów. Nie podaje się ich do wiedzy badanego. KaŜde kryterium uŜyte zostaje dwa razy. Dotknięcie monitora piórem świetlnym lub zaznaczenie odpowiedniego obszaru myszką uruchamia sortowanie. Komputer udziela informacji zwrotnych, oceniających, czy karta została dopasowana dobrze, czy źle. Gdy osoba badana trafnie rozpozna kryterium dopasowania, kilka kolejnych pojawiających się kart dostosowywane jest wg tego kryterium, po czym następuje jego zmiana. Badany nie jest o tym informowany. Procedura zostaje zakończona po ułoŜeniu wszystkich trzech kategorii dwukrotnie lub po wykorzystaniu wszystkich 128 kart (Heaton i wsp. 1993).

W ocenie wyników brane są pod uwagę:

– procent popełnionych błędów perseweracyjnych, będący wynikiem powtarzania

nieaktualnego kryterium reagowania, a tym samym świadczący o sztywności myślenia, z którego wynika niedostosowywanie reakcji do zmieniających się wymogów

zewnętrznych,

– procent popełnionych błędów nieperseweracyjnych odzwierciedlający przypadkowe i chaotyczne reakcje, wynikający z deficytów uwagi,

– procent reakcji zgodnych z koncepcją logiczną, zaleŜny od moŜliwości utrzymania przyjętej koncepcji logicznej oraz planowania reakcji na podstawie dostępnych informacji,

– liczba poprawnie ułoŜonych kategorii – uznawana za parametr efektywności myślenia, wynikająca z adekwatnego uŜycia zarówno aktualnych informacji zwrotnych, jak

i wcześniejszych doświadczeń oraz umiejętności włączania nowych informacji w przebieg myślenia,

– liczb kart potrzebnych do ułoŜenia pierwszej kategorii jako wyznacznik sprawności procesu formułowania koncepcji logicznej.

Na podstawie wersji testu przedstawionej przez Heaton i wsp. (1993) przeprowadzono polską normalizację dla populacji osób zdrowych bez zaburzeń psychicznych (Jaworowska 2002). WCST jest stosowany niezwykle szeroko równieŜ w badaniach klinicznych (Borkowska i Rybakowski 2001, Rybakowski 2009, Jaracz i wsp. 2011, 2012).

Wyniki badań dotyczących schizotypii nie są jednoznaczne. Część z nich wykazuje, Ŝe pacjenci z wysokimi wynikami w skalach schizotypii (pozytywnej i negatywnej) osiągają znacząco niŜsze wyniki w WCST niŜ pacjenci z niskimi wynikami w SPQ (Chang i wsp. 2011, Trestman i wsp. 1995) lub PAS (Perceptual Aberration Scale) (Lanzenweger i Korfine 1994). Szczególnie wysokie ryzyko pogorszenia funkcjonowania poznawczego występuje w grupie osób schizotypowych o wysokim poziomie anhedonii (Gooding i wsp. 2001). Nie dotyczy to jednak populacji nieklinicznej. W badaniach Noguchi i wsp. (2008), w których udział brali studenci, wyniki SPQ skorelowane były negatywnie z wynikami w inteligencji słownej (badania WAIS-R i WMS-R), testów rozumienia, podobieństw. Nie stwierdzono natomiast korelacji pomiędzy wynikami SPQ a funkcjonowaniem pamięci, uwagi, wyników testów inteligencji i funkcji wykonawczych (badanych WCST).

Wykazano równieŜ, Ŝe sztywność myślenia (deficyty w elastyczności myślenia) moŜe być predyktorem wystąpienia objawów psychotycznych w grupie pacjentów dwubiegunowych (Bora i wsp. 2007). Przytaczane badanie prowadzone było za pomocą całej baterii testów neuropsychologicznych (m.in. WCST).

Niewiele jest doniesień dotyczących powiązania pomiędzy temperamentem a funkcjami wykonawczymi. Badania prowadzone w poznańskiej klinice w grupie pacjentów z anoreksją dowodzą, Ŝe istnieje związek pomiędzy typem temperamentu (mierzonym TCI) a funkcjami wykonawczymi oraz poziomem neurotrofin (BDNF, NTF3, NTF4, GDNF) (Dmitrzak- -Węglarz i wsp. 2013).

5.3.5. Narzędzia oceny aktualnego stanu psychicznego osób biorących udział w badaniu