Współczesne tendencje rozwoju rachunkowości

Analiza rozwoju rachunkowości w XX i XXI wieku pozwala jednoznacznie stwierdzić, że okres ten obfitował w znaczące zmiany w zakresie teorii i praktyki rachunkowości. Do najważniejszych trendów można zaliczyć:

• zapoczątkowany w drugiej połowie XIX wieku i kontynuowany w XX i XXI wieku rozwój nauki rachunkowości,

• procesy harmonizacji i standaryzacji rachunkowości,

• zmiany w praktyce i teorii rachunkowości spowodowane rozwojem technologii informatycznych.

Wspomniana wcześniej dysproporcja w rozwoju rachunku kosztów, rachunkowości zarządczej i rachunkowości finansowej zaczęła się zmniejszać w drugiej połowie XIX. Postępujący rozwój handlu i przemysłu wywołał potrzebę odzwierciedlenia w księgach rachunkowych większej liczby różnorodnych transakcji. Sytuacja ta spowodowała, że zaczęto poszukiwać nowych rozwiązań w systemie rachunkowości dostosowujących do rosnących wymagań użytkowników informacji przez niego generowanych. Efektem tych działań było opracowanie i rozwój nauki o rachunkowości [Szychta 1996,s. 23].

56

Chociaż, jak zauważa część historyków rachunkowości, pierwsze próby ujęcia rachunkowości (lub w wcześniejszych latach księgowości) w ramach teoretycznych miały miejsce już w okresie renesansu¹⁹, to prawdziwy rozkwit myśli z zakresu nauki o rachunkowości nastąpił dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W okresie tym coraz częściej autorzy zaczynali zajmować się kwestiami, które uważane są za wstęp do skonstruowania teorii rachunkowości [Dobija i Jędrzejczyk 2011, s. 61].

Do najważniejszych rozważań końca XIX i początku XX wieku budujących teorię rachunkowości i naukę o rachunkowości należy zaliczyć [Dobija i Jędrzejczyk 2011, s. 61-68; Szychta 2010, s. 251; Pogodzińska-Mizdrak 2009, s. 135]:

• tworzenie teorii kont,

• opracowywanie teorii bilansowych,

• rozważania na temat teorii własnościowej i jednostkowej, • badania z zakresu wyceny i amortyzacji,

• dyskusje na temat wpływu inflacji na rachunkowość,

• dalszy rozwój rachunku kosztów i rachunkowości zarządczej, • auditing,

• opracowywanie standardów rachunkowości, • rozważania na temat etyki w rachunkowości.

Badania nad teorią rachunkowości szczególne tempo osiągnęły w latach 50., 60. i 70. XX wieku. Okres ten nazywa się "złotym wiekiem badań apriorycznych". Charakteryzował się on poszukiwaniem przez badaczy teorii rachunkowości zawierających zalecenia dla praktyków rachunkowości. Badania normatywne nie interesowały się stanem rzeczywistym gospodarki i systemu rachunkowości w przedsiębiorstwie, lecz starały sie przewidywać, co stanie się wskutek zastosowania określonych koncepcji i metod opracowanych w wyniku rozważań teoretycznych [Szychta 2010, s. 251].

Krytyka badań normatywnych doprowadziła do wykształcenia się teorii pozytywnych rachunkowości. Opierając swoje rozważania na badaniach empirycznych, przedstawiciele tego nurtu uznawali akcjonariuszy za najważniejszą grupę użytkowników informacji generowanych w ramach systemu rachunkowości. Starali się zidentyfikować czynniki odpowiedzialne za wybór określonej polityki rachunkowości oraz zbadać skutki jej wyboru. Zwolennicy pozytywnej teorii rachunkowości uważają, że pozwala ona antycypować reakcje

19

Pomimo praktycznego charakteru rozważań, także dzieło Luca Pacioliego uznawane jest za pierwszy krok do stworzenia teorii rachunkowości.

57

uczestników rynku na działania podejmowane przez zarząd jednostki i informacje prezentowane w sprawozdaniach finansowych [Szychta 2010, s. 253].

Jednak prowadzone badania z zakresu teorii rachunkowości nie pozwoliły na jednoznaczną odpowiedź na pytanie, która grupa teorii lepiej opisuje istotę rachunkowości. W związku z tym, środowisko naukowe w dalszym ciągu prowadzi badania (w tym między innymi z zakresu rachunkowości behawioralnej [Artienwicz 2013, s. 7]), starając się opisać jak najdokładniej istotę systemu rachunkowości.

Kolejny z wymienionych znaczących trendów w rozwoju rachunkowości XIX i XX wieku stanowią procesy harmonizacji i standaryzacji praktyk, zasad i przepisów dotyczących rachunkowości. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez E. Śnieżek [2008, s. 35] harmonizacja rachunkowości jest procesem, którego realizacja przyczynia się do zwiększenia porównywalności sprawozdań finansowych sporządzonych na podstawie odmiennych regulacji różnych krajów. Z kolei standaryzacja polega na ujednolicaniu zasad rachunkowości stosowanych w różnych krajach przez jednostki gospodarcze. Prowadzi do narzucenia bardziej sztywnego zestawu reguł, zasad rachunkowości [Kwiecień 2007 , s. 162].

Przyczyny rozpoczęcia procesów harmonizacji i standaryzacji rachunkowości należy upatrywać w postępującej globalizacji. Różnice w zasadach sporządzania sprawozdań finansowych uniemożliwiają efektywne pozyskiwanie i inwestowanie kapitału. Brak porównywalności podstawowych kategorii rachunkowych, ukazanych w sprawozdaniach finansowych spółek prowadzących działalność w dwóch różnych państwach (sporządzonych według odmiennych regulacji prawnych), zwiększa ryzyko inwestycji, a co za tym idzie, wpływa negatywnie na proces decyzyjny inwestora. Ma to szczególne znaczenie, gdy przedsiębiorstwo w poszukiwaniu dostępu do tańszego kapitału trafia na rynek międzynarodowy [Śnieżek 2008, s. 35].

W ujęciu historycznym początków procesów harmonizacji i standaryzacji naukowcy upatrują w krachu na giełdzie nowojorskiej w 1929 roku. Wydarzenie to negatywnie wpłynęło na postrzeganie przez społeczeństwo kadry zarządzającej przedsiębiorstwa oraz środowiska księgowo-audytorskiego. Analiza przyczyn krachu na giełdzie doprowadziła do wniosków, zgodnie z którymi powodem wystąpienia sytuacji z 1929 roku był brak wiarygodnej informacji możliwej do wykorzystania w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Dlatego też podjęto decyzje o powołaniu instytucji mających opracować jednolite zasady ujawniania informacji z systemu rachunkowości [Surdykowska 2010, s. 225].

Jednak prace prowadzone przez powołany w 1939 roku Committee on Accounting

Accountig Principles Board

akceptowanych ram koncepcyjnych [Surdykowska 2010, s. 225 Przełom nastąpił w 1973 roku wraz z powołaniem

Board (FAS) w USA i International Accounting Standards Committee Początkowo IASC skoncentrowało si

kontrowersji, dopiero po 1980 roku zacz

tych działań było między innymi opracowanie ram koncepcyjnych (

Preparation and Presentation of Financial Statements

prezentowania sprawozdań finansowych oraz definicji podstawowych kategorii mierzonych w ramach systemu rachunkowo

przychodów, kosztów, zysków i strat. Dodatkowo równolegle do procesu nowych standardów podjęto prób

FASB [Surdykowska 2010, s. 229 Najważniejsze etapy

rachunkowości zaprezentowano na poni

Rysunek 1.6. Najważniejsze etapy harmonizacji i standaryzacji rachunkowo

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Surdykowska

20

Organizacja powołana w 1959 roku.

21 Dawna IASC.

Etap I

Etap II

Etap III

Etap IV

Accountig Principles Board (APB)²⁰ nie odniosła sukcesu w zakresie stworzenia ogólnie ram koncepcyjnych [Surdykowska 2010, s. 225-226].

pił w 1973 roku wraz z powołaniem Financial Accounting Standa

International Accounting Standards Committee

tkowo IASC skoncentrowało się na wydaniu standardów ogólny kontrowersji, dopiero po 1980 roku zaczęto podejmować tematykę bardziej zło

ędzy innymi opracowanie ram koncepcyjnych (

Preparation and Presentation of Financial Statements) dotyczących przygotowywania i prezentowania sprawozdań finansowych oraz definicji podstawowych kategorii mierzonych

h systemu rachunkowości finansowej: aktywów, zobowiązań przychodów, kosztów, zysków i strat. Dodatkowo równolegle do procesu

podjęto próbę ujednolicenia regulacji opracowywanych przez IASB owska 2010, s. 229-230].

niejsze etapy zarówno procesu harmonizacji, jak i standaryzacji ci zaprezentowano na poniższym rysunku.

niejsze etapy harmonizacji i standaryzacji rachunkowo

owanie własne na podstawie [Surdykowska 2010, s. 236-238].

Organizacja powołana w 1959 roku.

• Zmiany w rachunkowości amerykańskiej pod

wpływem Wielkiego Kryzysu 1929

• Powołanie FASB, IASC i BKNB w odpowiedzi