Jednym z ważniejszych wyznaczników nierówności społecznych jest ubóstwo. Stanowi ono istotną informację o nierównościach społecznych w danym społeczeństwie. Wskaźnik ubóstwa definiowany jest jako ilość osób, których dochody ekwiwalentne są niższe od określonej z góry granicy (obiektywnej, subiektywnej, relatywnej) [Kalinowski 2015]. Ubóstwo można wyznaczać według różnych miar – obiektywnych i subiektywnych. Miary obiektywne zaś wyznaczyć można za pomocą podejść normatywnych (eksperckich i politycznych) oraz parametrycznych (jako medianę dochodów ekwiwalentnych). Najpopularniejszą miarą ekspercką jest minimum egzystencji. Określa ona sytuację osób, których poziom życia zagrożony jest biologicznym wyniszczeniem, a ich sytuacja ekonomiczna jest skrajnie niska. Znalezienie się poniżej tej linii ubóstwa zagraża możliwości przeżycia w stanie zdrowia i zdolności do pracy, ponieważ odpowiada takim potrzebom, które nie mogą zostać odłożone w czasie. W 2016 roku wysokość tego minimum wyznaczone było na poziomie 550 zł (dla gospodarstw jednoosobowych) oraz 1486 zł (dla gospodarstw czteroosobowych 2+2) (tabl. 1).
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Analiza udziału gospodarstw domowych żyjących poniżej minimum egzystencji pozwala zauważyć, że w porównaniu z rokiem 2015 spadł on o 1,6 p.p. (tabl. 2) Można przypuszczać, że wpływ na taką sytuację miał program Rodzina 500 plus. Grupą, w której w największym stopniu spadł odsetek osób skrajnie zagrożonych ubóstwem, są rolnicy (spadek o 3,7 p.p.), jednak nadal zagrożenie deprywacją potrzeb w tej grupie jest jedno z najwyższych (obok osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł). Warto zauważyć, że ubóstwo spadło również wśród emerytów, co trudno tłumaczyć bezpośrednio programem rządowym Rodzina 500 plus, a także waloryzacją emerytur, która w ubiegłym roku była niewielka. Niewykluczone, że grupa ta stała się
beneficjentem pomocy własnych dzieci. Jest to o tyle interesujące, że jak wynika z badań, emeryci często stanowią formę parasola ochronnego dla swoich dzieci, czy wnuków.
Tabela 2. Poziom ubóstwa skrajnego w gospodarstwach domowych, w zależności od grup społeczno-ekonomicznych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Do określania sytuacji ekonomicznej służą również relatywne linie ubóstwa. Pojmowanie biedy w takich kategoriach wynika z tego, że nie można mówić o absolutnej nędzy, ma ona bowiem charakter zrelatywizowany w zależności od kraju, czy też warunków społeczno-ekonomicznych. Ten sposób określania poziomu ubóstwa utożsamiany jest z nierównościami społecznymi. Ujęcie parametryczne opiera się na odniesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb w stosunku do pozostałych osób w społeczeństwie. Nietrudno jednak zauważyć, że poniżej tej linii mogą znaleźć się osoby zamożne, i na odwrót powyżej – ubogie. W ten sposób wyznaczona linia jest na wyższym poziomie niż w przypadku ubóstwa wyznaczonego za pomocą linii normatywnych, i wynosi 770 (osoba samotna) i 2080 (gospodarstwo 2+2) (tabl. 3).
Tabela 3. Granice ubóstwa relatywnego dla wybranych gospodarstw domowych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Spadek, chociaż niewielki (1,6 p.p.) odsetka osób zagrożonych ubóstwem wyznaczonym za pomocą granicy relatywnej, może sugerować spadek nierówności społecznych. Można zauważyć, że frakcja ubogiej ludności wyznaczona na podstawie granicy relatywnej (50% mediany rozkładu dochodów) wynosi 13,9% i w ostatnich latach systematycznie spadała (tabl. 4). Przyczyn takiej sytuacji należy upatrywać głównie w rosnącej egalitarności dochodów. Należy zaznaczyć, że granica ubóstwa rośnie wraz ze wzrostem mediany rozkładu dochodów.
Tabela 4. Poziom ubóstwa relatywnego w gospodarstwach domowych, w zależności od grup społeczno-ekonomicznych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Istotną miarą ubóstwa jest próg oparty na linii urzędowej. Granica ta wskazuje na grupę osób, które zgodnie z przepisami uprawnione są do pobierania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Metoda ta jest obarczona pewnym ryzykiem, na co wpływa kilka elementów występujących równocześnie (niski poziom granicy, obawy przed stygmatyzacją, i świadoma rezygnacja z zasiłków, brak porównywalności międzynarodowej). Biorąc pod uwagę ubóstwo ustawowe, za ubogiego uznaje się te osoby, których dochody nie przekraczają 634 zł (osoba samotna) oraz 2056 (gospodarstwo 2+2, dla każdej osoby 514 zł). Można zauważyć, że granica ta w porównaniu z rokiem 2015 nie uległa zmianom (tabl. 5).
Tabela 5. Granice ubóstwa ustawowego dla wybranych gospodarstw domowych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Co interesujące, brak zmiany granicy linii ustawowej powinno przyczynić się do spadku poziomu ubóstwa, z badań wynika co innego. W 2016 roku wielkość grupy zagrożonej wzrosła o 0,5 p.p. (tabl. 6). Tak jak w przypadku ubóstwa skrajnego, również tu najbardziej zagrożone niezaspokojeniem potrzeb są rolnicy oraz pracujący na własny rachunek. Najmniej zagrożone ubóstwem ustawowym są gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz emerytów.
Niski odsetek osób ubogich wśród emerytów jest szczególnie zastanawiający. Grupa ta, chociaż nieaktywna zawodowo, ma korzystniejszą sytuację niż osoby pracujące. Można wysnuć wnioski, że nawet najniższa emerytura jest gwarantem realizacji potrzeb chociażby na niewielkim poziomie, a w przypadku braku środków kolejnych pokoleń może też definiować kierunek przepływów wsparcia finansowego.
Tabela. 6. Poziom ubóstwa ustawowego w gospodarstwach domowych, w zależności od grup społeczno-ekonomicznych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
O pewnej skuteczności programu Rodzina 500 plus może świadczyć relatywnie wyższy spadek poziomu ubóstwa wśród osób z dziećmi, niż bez nich (ewentualnie z jednym dzieckiem).
W najwyższym stopniu jest to zauważalne analizując ubóstwo relatywne. Odsetek osób wśród rodzin z czwórką dzieci spadł z 45 do 33,6%. Z punktu widzenia założeń programu, ważny jest jednak spadek odsetka osób zagrożonych ubóstwem skrajnym. Odsetek ubogich gospodarstw domowych, z co najmniej czwórką dzieci spadł o 4,1 p.p. i wynosi obecnie 14,0%. Nieco wyższy spadek poziomu ubóstwa skrajnego można zauważyć w gospodarstwach domowych z trójką dzieci (spadek o 4,3 p.p.) (tabl. 7). Jednak mimo to rodziny z dziećmi są w większym stopniu zagrożone na niewystarczające zaspokojenie potrzeb, niż rodziny bezdzietne. Warto podkreślić, że znalezienie się poniżej progu ubóstwa jest nie tylko konsekwencją liczebności gospodarstwa domowego, ale proporcji pomiędzy osobami zarobkującymi a pozostającymi na utrzymaniu.
Wzrost liczebności gospodarstwa wpływa na spadek dochodów per capita, a w efekcie deprywację potrzeb. Ubóstwo w przypadku rodzin wielodzietnych oraz niepełnych jest szczególnie niebezpieczne ze względu na dziedziczenie biedy. Z badań wynika, że istnieje silny związek pomiędzy poziomem życia i pozycją społeczną a statusem społecznym jego opiekunów.
Relacja ta jest konsekwencją ograniczonej międzypokoleniowej mobilności społecznej, czyli ograniczenia (lub braku) możliwości zmiany pozycji społecznej dzieci względem pozycji
zajmowanej przez ich rodziców. Uwarunkowania te prowadzą do dziedziczenia pozycji społecznej i zawodowej, a także sytuacji ekonomicznej.
Tabela. 7. Zasięg ubóstwa według typów gospodarstw domowych
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Jednym z czynników konstytuujących sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych, jest wykształcenie. W dobie globalizacji i integracji gospodarczej wykształcenie wraz ze zdobytą wiedzą i kompetencjami są najważniejszymi elementami budowy przewagi konkurencyjnej jednostek, a tym samym są podstawą ich dobrobytu. Odpowiednie wykształcenie staje się koniecznością i jednocześnie zwiększa szansę zdobycia lepiej płatnej pracy. Niskie wykształcenie sprzyja pauperyzacji społeczeństwa, wyższe natomiast, poprzez możliwość szybszego awansu i zwiększenie wynagrodzenia, niweluje zagrożenie ubóstwem. Osoby z wyższym wykształceniem łatwiej decydują się na ryzyko zmian i tworzą dla siebie większe szanse poprawy sytuacji. Ma to
odzwierciedlenie w poziomie ubóstwa. Wśród osób z wykształceniem wyższym, zaledwie 0,8 jest zagrożonych skrajną deprywacją potrzeb, podczas gdy wśród osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym odsetek ten rośnie do 12,4% (tabl. 8). Warto jednocześnie zauważyć wzrost osób z wyższym wykształceniem zagrożonych ubóstwem (bez względu na przyjętą granicę niedostatku).
Może to sugerować pewną dewaluację dyplomu, w warunkach możliwości jego uzyskania przez niemal każdego absolwenta szkoły średniej. Jednak mimo niewielkich wzrostów grupa ta jest w relatywnie najkorzystniejszej sytuacji życiowej.
Tabl. 8. Zasięg ubóstwa dla wybranych gospodarstw domowych według wykształcenia
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Stopa ubóstwa uzależniona jest również od miejsca zamieszkania. Częściej ubóstwem zagrożone są osoby zamieszkujące wieś (8,0% skrajnym, 20,8% relatywnym i 19,7% ustawowym), niż miasta (odpowiednio 2,9%, 9,5% i 8,2%) (tabl. 9). Chociaż ubóstwo na wsi systematycznie spada, to nadal jej mieszkańcy są zagrożeni w większym stopniu na deprywację potrzeb, niż mieszkańcy miast. Mniejsze zaspokojenie potrzeb wśród mieszkańców małych miast i wsi jest uwarunkowane sytuacją gospodarczą tych obszarów. Mniejsza ilość przedsiębiorstw, wyższe bezrobocie, a także niewielka mobilność powoduje, że ludność ta w większym stopniu narażona jest na deprecjację potrzeb. Warto jednak zaznaczyć, że im mniejsza miejscowość tym wyższy spadek poziomu ubóstwa. Wpływ na to ma głównie liczebność gospodarstw domowych, które z
reguły jest wyższa w mniejszych miejscowościach, a tym samym poprawa sytuacji wynikająca z uzyskaniem świadczeń z programu Rodzina 500 plus. Rzecz jasna, jest to również efekt nadrabiania zaległości rozwojowych mniejszych miejscowości, a także migracji z miasta na wieś osób, które życie zawodowe wiążą z metropoliami i dużymi miastami.
Tabl. 9. Zasięg ubóstwa dla wybranych gospodarstw domowych według klasy miejscowości
Źródło: GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 roku.
Należy zauważyć, że pojęcie „granica ubóstwa” niesie zróżnicowaną wartość informacyjną.
W powszechnej świadomości samo ubóstwo związane jest z niedostatkiem w budżetach gospodarstw domowych. Należy jednak pamiętać, że ma ono szerszy charakter i powoduje deprywację potrzeb również w zakresie ochrony zdrowia, edukacji, warunków mieszkaniowych, kultury i czasu wolnego. Warto jednak zauważyć, że niezaspokojenie tych potrzeb w dużej mierze jest konsekwencją braku odpowiednich dochodów. Zależności pomiędzy dochodami, konsumpcją i ubóstwem są znaczne, i można je przedstawić za pomocą pewnych interakcji o większej lub mniejszej sile oddziaływania (szerzej Kalinowski, 2015, s. 22, http://www.skalin.pl/wp-content/uploads/2011/ 01/poziom_ życia_ ludnosci_wiejskiej-14-07.pdf).
Bibliografia
GUS (2017): Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2016 r. Opracowanie sygnalne, Warszawa.
Kalinowski S. (2015): Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Sławomir Kalinowski
7. Ogólna charakterystyka makroekonomicznej sytuacji