Fizyokratyczny, ekonomiczny, albo rolniczy system Franciszek Guesnay i innych Francuzów iest ten, który za bezpośrednie i prawdziwe źródła na-rodowego bogactwa, rolnictwo i pro-dukta natury uważa, i z niego tylko przez powszechne podatki przycho-dy Państwa czerpać zaleca. Taki iest charakter tego systematu. Już Locke i Decker w Anglii mieli myśl wybie-rania
podatków z dóbr i gruntów wiey-skich, ale istotnym twórcą tego sy-stematu iest Franciszek Guesnay me-dyk paryski urodzony 1694. a zmar-ły 1764. roku, mąż niepospolitey przenikliwości, który w pierwszey połowie wieku zeszłego systema to ogłosił i znalazł wielu stronników i naśladowców, których Fizyokrata-mi – EkonomaFizyokrata-mi a nawet naturali-stami zwano, ponieważ systema ich na produkcyi natury było zagrun-towanem. Nauka ich zawiera wiele ważnych, głębokich i najprawdziw-szych, gospodarstwa Państw doty-czących myśli, ale spoczywa na fał-szywey podstawie, gdy powiada: że produkcya natury bezpośrednio ie-dynie naród zbogaca, a produkcya kunsztów i handel
iako z siebie niepłodne, to iest nic do bogactwa Narodów nieprzyno-szące, to tylko zastępuią co zużyły i dla tego też Państwo z produkcyi natury dochody czerpać winno: – co iednak w wykonaniu iest niepodob-nem, czego przyczyny w wykładzie samey nauki wyłuszczone zostaną. Jakkolwiek zasady Fizyokratów nie-zaprzeczenie są doskonałemi co do wolności wszystkich rękodzieł, co do ograniczeń handlu, i iakkolwiek wiel-ki wpływ mieć mogły na gospodar-stwo narodowe, oraz zarząd Państw, zwłaszcza Francyi, w czasie zabu-rzeń ku końcu wieku zeszłego sy-stema ich iednak w znaczney części Państw znalazło przeciwników i ni-gdy
nanie iego w zupełności nigdzie nie-nastąpiło. Kupieckie systema handlo-we i rękodzielne iest to; które boga-ctwo narodowe, na zgromadzeniu naywiększem gotowych pieniędzy za-sadza, a źródłem ich handel i fabryki bydź mieni: – za środki zaś zysku tak zwany billans handlowy poczytuie, to iest prowadzenie handlu w ten sposób, aby państwo więcey towarów zewnątrz wyprowadzało, iak wewnątrz wprowa-dzało, a tem sposobem przewyżkę wy-wozu od przywy-wozu w pieniądzach go-towych z zagranicy ściągało, do czego cła wychodowe i wchodowe iako do-chody Państwa zaleca i bardziey w po-średnich niż bezpopo-średnich nakładach szukać ich wskazuie.
Systema to łakomemu zbiór złota i srebra obiecuiące, znalazło luźnych stronnikow, i stanęło przeciw syste-matowi szkoły fizyokratów. – Syste-ma to wystąpiło na widok w ostat-niey połowie przeszłego wieku, cho-ciaż pewną iest rzeczą, że niektóre iego nauki iako to, ciągłe wspiera-nie handlu i fabryk z strony Rządu, pierwej iuż istniały, ale istotnie bar-dziey z obawy aby dobro publiczne nie cierpiało, a nie dla samego zgro-madzenia pieniędzy: – ztąd większe i mniejsze Państwa systema to przy-ięły dla woien ciągle prowadzonych, wzrastaiącego co raz bardziey zbyt-ku tudzież dla opędzenia wydatków państw administracyi. – Jednakowóż pomimo przyięcia go
w części lub odrzucenia w całości poniektórych Państwach, wciskały się zasady iego z Sąsiedztw, mimo-wolnie dla rozmaitych okoliczności – Francya za Calonów /:Calonne:/ i Neckerów, a Anglia za Pittów przy-ięła go w wielu względach, a Fryde-ryk IIgi w Prusiech całkowicie, cze-go ślady w rozmaitych zakładach do pomnażenia industryi spostrze-gać się daią – Saxonia tylko daleką była od tego handlowego systema-tu, i zaiste iey pomyślność wewnętrz-na mimo licznych w nowszych cza-sach nieszczęść i całkowitey ruiny to postępowanie Rządu dokładnie po-twierdziła. –
Cały ogrom przepisów i regulacyi nakazów wywozu i przywozu, nie-potrzebne mieszanie się Rządów w zakres przemysłu rękodzielnicze-go, szkodliwe sprzyianie iedney gałę-zi z potępieniem drugiey, winniśmy temu Kupieckiemu czyli handlowe-mu systematowi, którego fałszywość, błędy i niedostatki zbyt są widoczne i ostatnich czasów dzieiami stwier-dzone, abym ie szerzey tu wykładać miał potrzebę.
Systema przemysłowe obiawiło się w niedawnych czasach, które ściga-iąc naturalny porządek i prawdziwą naturę rzeczy, pokazuie iak powstaie bogactwo narodowe zrozmaitych ga-łęzi przemysłu narodowego i działal-ności oraz iaką
mu wolność nadać należy aby się za-pewnić o pomyślnem i obfitem iego działaniu; zaymuie się ono również środkami iakimi dochody Państwa ze wszystkich odnóg dochodu na-rodoego w równym, powszechnym i prostym sposobie pobierać się daią; wreście iak prócz materyalnego bo-gactwa narodowego moralne się po-większa tak nie odzowne do szczęś-cia narodów, a które siłę narodową stanowi. –
To naynowsze gospodarstwa państw systema łączy się z systematem Ada-ma Smitha, bo iego podstawą było wzbogacenie narodu wszystkiemi odnogami przemysłu narodowego, ztąd też wolności potrzebney udzie-lenie i równy
podział w ponoszeniu ciężaru Pań-stwa. A choć Adam Smith i iego zwo-lennicy iasno nauczali i mocno go ugruntowali, zaprzeczyć iednak nie można, że Smith częstokroć za syste-matem handlowem idzie i otem co wewnętrzne dobro człowieka stano-wi, zapomina. Takie iest systema któ-re w prawdzie nigdzie w całey oney rozciągłości i od wszystkich państw przyiętem niezostało, które iednakże co raz bardziey się rozszerza i wre-ście powszechnem się stanie, gdyż światło iego na naturze rzeczy op-arte, zwodniczy blask systematu pie-niężnego zwycięży i pokona, a czy-stość iego i pewność, niepewne
i chwieiące się systema handlowe obali i w niwecz obróci. Usiłowanie zbliżenia się do niego iest we wszyst-kich państwach widocznem; i temu to usiłowania, które przemysł naro-dowy z więzów i przeszkód uwolni-ło, winniśmy przetrwanie tylu nie-szczęść chwil ostatnich: – a ieżeli go-spodarstwo państw i Narodów wie-le ieszcze do życzenia pozostawia, przyczyną tego iest nieupowszech-nienie po Państwach przemysłowe-go systematu, zwłaszcza gdy syste-ma handlowe dotąd wielu stronni-ków znayduie. Takowy historyczny wywód zakończy litteratura umieięt-ności wykazuiąca dzieła
dey gałęzi szczegółowo traktuiące z nadmienieniem uwag nad wartoś-cią każdego; maiąc wzgląd na przed-stawienie dzieł w mniey upowszech-nionych u nas ięzykach wydawanych, w naylepszych ile można tłomacze-niach na ięzyki znaiomsze a miano-wicie niemiecki i francuzki.