Najważniejsze pytanie, które autor zadaje w niniejszej pracy, dotyczy sposobu, w jaki można spojrzeć na doświadczenie ustanowienia ideolo‑
gii komunizmu w Europie Wschodniej przez pryzmat losów czasopisma
„Odra”. W pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej zaczęto kształto‑
wać jej mity założycielskie, jak również nowy paradygmat symboliczny, tworzący zespół wyobrażeń – jak pisze Michał Głowiński – „który przemawiałby do świadomości i zastępował wyobrażenia odziedziczone z przeszłości, niesione przez historię i religię, przez piśmiennictwo i teatr, przez sztuki plastyczne i sam język”1.
Ustalenia poczynione w tym rozdziale obejmują, po pierwsze, status ontologiczny przedmiotu, jaki stanowi czasopismo, po drugie, założenia epistemologiczno ‑hermeneutyczne, na podstawie których sformułowano strategię prowadzonych badań.
Czasopismo w niniejszej pracy jest rozumiane za Ireną Tetelowską jako „wytwór pracy dziennikarsko ‑redakcyjnej”, będący pewną cało‑
ścią, „której przysługują cechy istotne i przypadkowe i której elementy uporządkowane są w pewien określony sposób”2. Ową „całościowość”
podkreśla również Agata Zawiszewska: „Periodyk można traktować analogicznie do utworu literackiego, w którym poszczególne elementy, czyli różne gatunki dziennikarskie, listy od czytelników, łamigłówki,
1 M. Głowiński: Dzień Ulissesa i inne szkice na tematy niemitologiczne. Kraków 2000, s. 11. Por. J. Prokop: Wyobraźnia pod nadzorem. Kraków 1994, s. 15–42; J. Ja‑
strzębski: Kultura i wolność (o programach i publicystyce kulturalnej PPS ‑WRN). W:
Kultura, literatura, folklor. Red. M. Graszewicz, J. Kolbuszewski. Warszawa 1988, s. 469–470.
2 I. Tetelowska: Szkice prasoznawcze. Wybór rozpraw i artykułów. Red. P. Du‑
biel, W. Pisarek. Kraków 1972, s. 120.
74 Część druga
reklamy, zdjęcia, nie istnieją samodzielnie, lecz wzajemnie się uzupeł‑
niają, tworząc całość, »przekaz globalny«”3.
Pierwszym etapem były badania o charakterze ilościowym, czyli analiza zawartości4. Cel tego etapu miał charakter poznawczy, ukie‑
runkowany na pozyskanie informacji na temat zawartości tematycznej, zakresu terytorialnego, a także popularności gatunków dziennikarskich i niedziennikarskich. W badaniach korzystano z wszystkich numerów pisma z całego okresu jego ukazywania. Łącznie przebadano 216 nu‑
merów. Jednostkę klasyfikacji w analizie stanowiła pełna wypowiedź – publikacja5. Prymarnie dokonano pomiaru powierzchni poddanych klasyfikacji materiałów, wtórnie jednak wyniki podano w procentach.
Na potrzeby badania skonstruowano dziewięć kluczy kategoryzacyjnych (Aneks). Wyniki tego etapu analizy przedstawiono przede wszystkim w tabelach w niniejszym rozdziale.
Dane zebrane na poprzednim etapie analizy umożliwiły przejście od podejścia czysto poznawczego do wartościującego. Na drugim etapie badań skupiono się przede wszystkim na dwóch zagadnieniach.
Pierwsze zagadnienie dotyczy tego, w jaki sposób na łamach czasopisma wyznaczano i realizowano cele strategiczne, to znaczy ustalano, w jakim stopniu było animatorem dyskusji intelektualnej, sporów artystycznych oraz propagatorem wydarzeń artystycznych, kulturalnych i społeczno‑
‑politycznych, wiedzy o regionie. W tym celu skorzystano z podejścia inspirowanego analizą retoryczną.
Skupiono się na takich elementach, jak kreacja podmiotu retorycznego, sposoby budowania wiarygodności, a także wytwarzanego w tekstach implikowanego audytorium6. Zapytano również o problem wzajemnego
3 A. Zawiszewska: Komunikacja prasowa a komunikacja literacka. Na przykładzie
„Wiadomości Literackich” (1924–1939). „Media – Kultura – Komunikacja Społeczna”
2005, nr 1, s. 123.
4 Według definicji podanej przez Walerego Pisarka, analiza zawartości jest „ze‑
społem różnych technik systematycznego badania strumieni lub zbiorów przekazów, polegającego na możliwie obiektywnym (w praktyce zwykle: intersubiektywnie zgod‑
nym) wyróżnianiu i identyfikowaniu ich możliwie jednoznacznie skonkretyzowanych, formalnych lub treściowych elementów oraz na możliwie precyzyjnym (w praktyce:
ilościowym) szacowaniu rozkładu występowania tych elementów i na głównie porów‑
nawczym wnioskowaniu, a zmierzającego przez poznanie zawartości przekazów do poznania innych elementów i uwarunkowań procesu komunikacyjnego”. W. Pisarek:
Analiza zawartości prasy. Kraków 1983, s. 45.
5 Zob. Encyklopedia wiedzy o prasie. Red. J. Maślanka. Wrocław 1976, s. 254.
Por. P. Szostok: Prasa samorządowa czy prasa władz samorządowych? Komu służą periodyki finansowane z lokalnych budżetów?. Katowice 2013, s. 75.
6 Zob. A.M. Gill, K. Whedbee: Retoryka. W: Dyskurs jako struktura i proces. Red.
T. van Dijk. Tłum. G. Grochowski. Warszawa 2001, s. 282–210.
75
Rozdział 1. Założenia metodologiczne badań własnych
wpływu, jaki wywierają na siebie w ramach periodyku pojedyncze wy‑
powiedzi (publikacje). Według Elżbiety Kwade, komunikacja prasowa w takim samym stopniu zniekształca zarówno gatunki dziennikarskie, jak i teksty literackie. Te ostatnie, opublikowane w prasie w całości lub we fragmencie, stają się integralnymi częściami periodyku i podlegają jego wewnętrznym prawom. Każdy więc tekst literacki opublikowany w prasie, mimo że opatrzony tytułem i nazwiskiem autora, traci swoją autonomiczność i zostaje poddany powtórnej obróbce w procesie ko‑
dowania, a następnie dekodowania7. Interesujące jest zatem, na jakich zasadach istnieją w czasopiśmie utwory literackie oraz jakie w jego ramach spełniają funkcje. Podczas analizy obserwowano przede wszyst‑
kim, jakie figury istnieją na poziomie wielkich figur organizujących cały tekst8. Bardzo ważną kwestią jest problematyka kręgu wartości propa‑
gowanych między innymi przez wzorce i antywzorce osobowe obecne w publikacjach różnego typu – zarówno materiałach dziennikarskich, jak i niedziennikarskich, w tym w utworach artystycznych.
Drugim zagadnieniem są sposoby prezentacji określonych treści powiązane z kwestią hierarchii ważności poszczególnych elementów pisma. Decydują o niej takie wartości, jak na przykład ilość zajmowa‑
nego miejsca na stronie, numer strony, graficzna kompozycja kolumny, łamanie, szerokość tytułów, rodzaj używanej czcionki. Tradycyjnie do najważniejszych miejsc zarezerwowanych dla materiałów uprzywilejo‑
wanych z punktu widzenia redaktora należą strony pierwsza, ostatnia, czasami trzecia oraz tak zwana rozkładówka9. W tekstach, także pra‑
sowych, wyróżnia się miejsca strategiczne, umożliwiające czytelnikowi orientację w przestrzeni tekstowej10. Taką funkcję pełni między innymi tytuł, który z jednej strony ma wartość prognostyczną (zapowiada, o czym jest tekst), z drugiej – wspomaga procesy interpretacji, tworzy punkt odniesienia dla komunikatu. Ponadto nagłówki tworzą układy treści, są bowiem, jak przypomina Paweł Płaneta,
1) hierarchicznie zorganizowane: od materiałów czołówkowych do materiałów mniej istotnych (w opinii redakcji), 2) sekwencyjne: od materiałów wiodących (np. z pierwszej kolumny) do materiałów uzu‑
pełniających, a także 3) narracyjne: poprzez swoją wielowierszowość
7 Zob. E. Kwade: Rola magazynów prasowych w komunikacji literackiej. Katowice 1981, s. 62.
8 Zob. K. Burke: Four Master Trophes. „The Kenyon Review” 1941, vol. 3, no. 4, s. 421–438.
9 Zob. A. Zawiszewska: Komunikacja prasowa…, s. 124.
10 Zob. A. Duszak: Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Warszawa 1998, s. 128–149.
76 Część druga
tworzą pewną strukturę wypowiedzi dziennikarskiej, a przynajmniej sprawiają takie wrażenie, tzn. czytelnik prasy po lekturze wyłącznie nagłówków prasowych może mieć wrażenie obrazu całości11.
11 P. Płaneta: Dwie dekady wolności. Obraz Polski na łamach amerykańskich dzienników w latach 1989–2009. „Zeszyty Prasoznawcze” 2011, nr 3/4 (207/208), s. 105.
Por. W. Pisarek: Nowa retoryka dziennikarska. Kraków 2002, s. 163.
Rozdział 2