Polityka senioralna w myśl Ustawy o osobach starszych (2015) to ogół działań organów administracji publicznej oraz innych organizacji i instytucji, które realizują zadania i inicjatywy kształtujące warunki godnego i zdrowego starzenia się.
Założenia strategiczne polityki senioralnej realizowanej w Polsce wyznacza przede wszystkim tzw. „pakiet senioralny” przyjęty przez Rząd Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w 2013 roku oraz Program Senior-Wigor 2015-2020 przyjęty w 2015 roku.
W skład „pakietu senioralnego” wchodzą:
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020
Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020
Dokument obejmujący analizę uwarunkowań i zarys działań koniecznych do podjęcia w obszarze polityki senioralnej w Polsce, kierowanych do szerokiego grona odbiorców.
Opracowany na podstawie wyników badań zmian demograficznych zachodzących w Polsce.
W dokumencie, jako kluczowe działania w ramach przyszłej polityki senioralnej, uznano:
stworzenie systemowych rozwiązań, które pozwolą na rozwój usług medycznych dla osób starszych
promocję zdrowia i profilaktyka zdrowotna
rozwój usług społecznych i opiekuńczych dostosowanych do potrzeb osób starszych
implementację rozwiązań zapewniających bezpieczeństwo osób starszych i przeciwdziałanie stosowanym wobec nich nadużyciom
wspieranie przestrzennego planowania architektonicznego dostosowanego dla wszystkich (universal design), i z uwzględnieniem potrzeb różnych grup wieku (w tym osób starszych)
zaplanowanie działań, które pozwolą na jak najlepsze wykorzystanie potencjału osób starszych na rynku pracy i tym samym pozwolą na zwiększenie i przedłużenie ich aktywności zawodowej
wspieranie idei uczenia się wśród osób starszych i aktywizowanie tej grupy do działań obywatelskich i społecznych, w tym w formie wolontariatu
rozwój systemu ekonomicznego ukierunkowanego na wykorzystanie potencjału osób starszych i uwzględniającego ich potrzeby, tzw. srebrnej gospodarki (silver economy)
promocję działań sprzyjających zacieśnianiu relacji międzypokoleniowych
UCHWAŁA Nr 238 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 Program promuje działania mające na celu podtrzymanie aktywności osób starszych i zapewnienie ich udziału w życiu społecznym oraz działania ukierunkowane na osoby o ograniczonej samodzielności. Celem Programu jest poprawa jakości i poziomu życia osób starszych dla godnego starzenia się poprzez aktywność społeczną. Program ma przyczyniać się także do pełniejszego korzystania z potencjału społeczno-zawodowego osób starszych, aby mogły one pełnić różne role społeczne w życiu publicznym.
Priorytety i kierunki wsparcia wskazane w Programie:
Edukacja osób starszych
Aktywność społeczna promująca integrację wewnątrz- i międzypokoleniową
Partycypacja społeczna osób starszych
Usługi społeczne dla osób starszych (usługi zewnętrzne)
UCHWAŁA Nr 237 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie ustanowienia Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014–2020
Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Program obejmuje szerokie spektrum inicjatyw, których celem jest lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich osób w wieku 50 lat i więcej. Ponadto, realizacja Programu ma przyczynić się do osiągnięcia w perspektywie do 2020 roku wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55–
64 lata na poziomie 50%.
Priorytety wyznaczone w Programie dotyczą m.in.:
dostosowania kompetencji oraz podniesienia kwalifikacji osób w wieku 45 lat i więcej z perspektywy potrzeb rynku pracy
rozwoju kultury organizacji i środowiska pracy bardziej przyjaznych pracownikom reprezentującym starsze grupy wiekowe
zwiększenia skuteczności i efektywności działań promujących zatrudnienie i aktywność zawodową
wspierania idei aktywnego i zdrowego starzenia się
rozwoju współpracy na rzecz wzrostu zatrudnienia osób w wieku 50 lat i więcej
transferów społecznych wspierających aktywność zawodową osób w wieku przedemerytalnym
UCHWAŁA Nr 239 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie ustanowienia Programu Solidarność pokoleń.
Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Program „Senior-WIGOR” na lata 2015-2020
Celem strategicznym Programu jest wsparcie seniorów poprzez dofinansowanie działań jednostek samorządu w rozwoju na ich terenie sieci Dziennych Domów „Senior-WIGOR”, ze szczególnym uwzględnieniem jednostek samorządu, charakteryzujących się niskimi dochodami lub wysokim odsetkiem seniorów w populacji ogółem lub brakiem infrastruktury pomocy społecznej służącej do realizacji usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób starszych poza miejscem ich zamieszkania.
W ramach Programu przewiduje się udostępnienie seniorom infrastruktury pozwalającej na aktywne spędzanie czasu wolnego, a także zaktywizowanie i zaangażowanie seniorów w działania samopomocowe i na rzecz środowiska lokalnego.
UCHWAŁA RADY MINISTRÓW Nr 34 z dn. 17 marca 2015 r.
w sprawie przyjęcia Programu Wieloletniego „Senior-WIGOR” na lata 2015-2020
Koncepcja polityki senioralnej, zarysowana w dokumentach wymienionych powyżej, koncentruje się na czterech filarach:
wzrost aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej osób starszych,
poprawa jakości życia osób w starszym wieku (zdrowie i samodzielność, bezpieczeństwo, przestrzeń i miejsce zamieszkania),
wzrost aktywności zawodowej osób w wieku 50 lat i więcej,
rozwój srebrnej gospodarki.
Jak wskazują dane dotyczące osób starszych1 przedstawione w raporcie Informacja na temat sytuacji osób starszych w Polsce za rok 2015 (2016) aktywność edukacyjna, społeczna i kulturalna wśród osób w wieku 60 lat i więcej systematycznie rośnie w ostatnich latach. Co prawda osoby starsze są najmniej aktywne edukacyjnie (w porównaniu z osobami reprezentującymi młodsze grupy wiekowe), tj. rzadko uczestniczą w formalnym i nieformalnym kształceniu i szkoleniach, ale angażują się w działania uniwersytetów trzeciego wieku, czy zajęcia oferowane przez kluby seniora itp. Wzrasta także ich aktywność kulturalna i zainteresowanie udziałem w zajęciach sportowo-rekreacyjnych. Seniorzy stają się także coraz bardziej aktywni społecznie.
Duże znaczenie dla notowanego wzrostu aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej osób starszych mają działania samorządów gmin i powiatów angażujących się finansowo w przygotowanie oferty dedykowanej seniorom oraz organizacje pozarządowe.
Ostatnie lata to także okres wzrostu aktywności zawodowej osób w wieku 50 lat i więcej oraz rozwój srebrnej gospodarki.
1 Monitorowanie sytuacji osób starszych, w tym realizacji polityki senioralnej stanowi obowiązek ustawowy organów administracji publicznej, państwowych jednostek organizacyjnych oraz innych organizacji zaangażowanych w kształtowanie sytuacji osób starszych. Za przygotowywanie okresowej informacji w tym zakresie odpowiedzialny jest minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, zaś koordynację działań wszystkich zaangażowanych podmiotów Ustawa przekazała Prezesowi Rady Ministrów.
Realizacja wielu programów i projektów skierowanych do osób w wieku 50 lat i więcej (bezrobotnych, zagrożonych zwolnieniem z pracy, o niskich kwalifikacjach, zainteresowanych założeniem własnej działalności gospodarczej itp.), wdrożenie w 2014 roku reformy podwyższającej wiek przejścia na emeryturę, czy wreszcie sytuacja na rynku pracy (zwrot ku rynkowi pracownika) spowodowały, że w ostatnich latach, w najstarszych grupach wiekowych wskaźniki aktywności zawodowej i zatrudnienia nieznacznie wzrosły2. Podniósł się także przeciętny wiek przejścia na emeryturę. Średni wiek osób, którym w danym roku przyznano emeryturę wzrósł z 56,6 lat (w 2005 roku) do 60,4 lat (w 2015 roku)3.
Zmiany w aktywności zawodowej osób starszych należy uznać za zauważalne, choć niewystarczająco znaczące. Należy również z dużą obawą o skutki przyjąć rozwiązania wdrożone w 2016 roku dotyczące obniżenia wieku przechodzenia na emeryturę (Ustawa o emeryturach i rentach, 2016). Pomijając inne efekty podnoszone przez różnych autorów (Ruzik-Sierdzińska, 2016; Szczepański, 2016), istotne wydaje się zagrożenie wycofaniem z rynku pracy – począwszy od 1 października 2017 roku – znacznej części osób w wieku 60-65 lat, ze względu na ustawowo dopuszczoną możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę.
Srebrna gospodarka, nazywana również gospodarką senioralną oznacza system usług i wytwarzania dóbr ukierunkowany na wykorzystanie potencjału nabywczego osób starszych i zaspokajający ich potrzeby konsumpcyjne, bytowe oraz zdrowotne.
Obserwacja zachowań producentów towarów i usług daje podstawy do tego aby twierdzić, że senior staje się coraz bardziej istotnym klientem (targetem działań marketingowych).
Niektóre gminy, powiaty i województwa wskazują w swoich strategiach, że potencjał np.
turystyczny i uzdrowiskowy, determinuje – jako możliwy kierunek rozwoju w kolejnych latach – turystykę senioralną (uzdrowiskową) lub mieszkalnictwo wspomagane (osiedla mieszkaniowe dedykowane seniorom).
W opracowaniach z zakresu zarządzania i marketingu populację seniorów, ze względu na różnorodność zachowań konsumpcyjnych i potrzeby, poddaje się rozmaitym klasyfikacjom.
Jedną z nich proponuje Moschis (1992), dzieląc nabywców w starszym wieku na: zdrowych pustelników (healthy hermits), schorowanych podróżników (ailing outgoers), niedołężnych samotników (frail recluses) oraz zdrowych rozpustników (healthy indulgers). Paleta towarów i usług na jakie osoby starsze zgłaszają i będą w przyszłości zgłaszać zapotrzebowanie jest bardzo szeroka.
W Polsce nieco wolniej nich w krajach Europy Zachodniej następuje dostosowywanie oferty rynkowej do potrzeb rosnącej grupy seniorów. Niemniej także u nas powstaje coraz więcej technologii dedykowanych seniorom, generując rozwój tzw. gerontechnologii (Jurek, 2012).
2 Współczynnik aktywności zawodowej w grupie wiekowej 50 lat i więcej w 1995 roku wynosił 30,5% a w 2015 roku 34,5%;
współczynnik zatrudnienia w tej samej grupie wiekowej odpowiednio w 1995 roku – 28,6%, zaś w 2015 roku – 32,5%.
3 Dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Departamentu Statystyki i Prognoz Aktuarialnych.
Spośród filarów polskiej polityki senioralnej zdecydowanie najsłabiej rozwinięty wydaje się związany z poprawą jakości życia osób w starszym wieku, w tym zdrowiem i samodzielnością, bezpieczeństwem, dostosowaniem przestrzeni i miejsca zamieszkania.
Większość osób starszych zgłasza problemy zdrowotne, choroby długotrwałe i wielochorobowość, niesprawność narządów zmysłu i ruchu. Osoby starsze częściej niż osoby młodsze korzystają z usług medycznych, zarówno świadczonych w ramach opieki ambulatoryjnej, jak również stacjonarnej – szpitalnej. Równocześnie, m.in. w raporcie Informacja na temat sytuacji osób starszych w Polsce za rok 2015 (2016) autorzy wskazują na niewystarczającą infrastrukturę opieki medycznej i bytowej osób starszych, w tym niewystarczającą liczbę miejsc w rodzinnych domach pomocy, czy mieszkań chronionych, deficyty w zakresie infrastruktury i personelu opieki medycznej geriatrycznej.
Cienia wątpliwości co do stanu opieki nad osobami starszymi nie pozostawia także raport Najwyższej Izby Kontroli (2014). Można w nim przeczytać m.in. „Ustalenia NIK wskazują, że w Polsce nie ma systemu geriatrycznej opieki medycznej nad osobami w podeszłym wieku.
Dostępność opieki geriatrycznej jest niewystarczająca, brakuje powszechnych, kompleksowych i wystandaryzowanych procedur postępowania w opiece medycznej nad osobami w podeszłym wieku. Nie realizowane są Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej. Przygotowanie lekarzy do opieki nad osobami w podeszłym wieku jest niedostateczne – brakuje lekarzy geriatrów. Obecny system rozliczania przez NFZ świadczeń medycznych (JGP) stanowi kolejną barierę w rozwoju oddziałów geriatrycznych. Dostępność do opieki geriatrycznej w latach objętych kontrolą pogorszyła się. Zmniejszyła się liczba poradni i oddziałów geriatrycznych, do których pacjenci przyjmowani są bez konieczności oczekiwania. Mimo wzrostu nakładów na świadczenia opieki zdrowotnej dla osób w podeszłym wieku, wzrosła liczba oczekujących i rzeczywisty czas oczekiwania na udzielenie świadczenia”.