Koncepcja powiatowo-gminnego
systemu opieki senioralnej
Spis treści
1. Założenia strategiczne polityki senioralnej w Polsce ... 3
2. Determinanty systemu opieki nad osobami starszymi na poziomie lokalnym ... 7
3. Cele proponowanej koncepcji powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej ... 13
4. Obszary priorytetowe proponowanej koncepcji powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej ... 14
5. Podmioty zaangażowane w budowę i funkcjonowanie systemu ... 17
Uwagi końcowe ... 18
Źródła... 19
1. Założenia strategiczne polityki senioralnej w Polsce
Polityka senioralna w myśl Ustawy o osobach starszych (2015) to ogół działań organów administracji publicznej oraz innych organizacji i instytucji, które realizują zadania i inicjatywy kształtujące warunki godnego i zdrowego starzenia się.
Założenia strategiczne polityki senioralnej realizowanej w Polsce wyznacza przede wszystkim tzw. „pakiet senioralny” przyjęty przez Rząd Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w 2013 roku oraz Program Senior-Wigor 2015-2020 przyjęty w 2015 roku.
W skład „pakietu senioralnego” wchodzą:
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020
Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020
Dokument obejmujący analizę uwarunkowań i zarys działań koniecznych do podjęcia w obszarze polityki senioralnej w Polsce, kierowanych do szerokiego grona odbiorców.
Opracowany na podstawie wyników badań zmian demograficznych zachodzących w Polsce.
W dokumencie, jako kluczowe działania w ramach przyszłej polityki senioralnej, uznano:
stworzenie systemowych rozwiązań, które pozwolą na rozwój usług medycznych dla osób starszych
promocję zdrowia i profilaktyka zdrowotna
rozwój usług społecznych i opiekuńczych dostosowanych do potrzeb osób starszych
implementację rozwiązań zapewniających bezpieczeństwo osób starszych i przeciwdziałanie stosowanym wobec nich nadużyciom
wspieranie przestrzennego planowania architektonicznego dostosowanego dla wszystkich (universal design), i z uwzględnieniem potrzeb różnych grup wieku (w tym osób starszych)
zaplanowanie działań, które pozwolą na jak najlepsze wykorzystanie potencjału osób starszych na rynku pracy i tym samym pozwolą na zwiększenie i przedłużenie ich aktywności zawodowej
wspieranie idei uczenia się wśród osób starszych i aktywizowanie tej grupy do działań obywatelskich i społecznych, w tym w formie wolontariatu
rozwój systemu ekonomicznego ukierunkowanego na wykorzystanie potencjału osób starszych i uwzględniającego ich potrzeby, tzw. srebrnej gospodarki (silver economy)
promocję działań sprzyjających zacieśnianiu relacji międzypokoleniowych
UCHWAŁA Nr 238 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 Program promuje działania mające na celu podtrzymanie aktywności osób starszych i zapewnienie ich udziału w życiu społecznym oraz działania ukierunkowane na osoby o ograniczonej samodzielności. Celem Programu jest poprawa jakości i poziomu życia osób starszych dla godnego starzenia się poprzez aktywność społeczną. Program ma przyczyniać się także do pełniejszego korzystania z potencjału społeczno-zawodowego osób starszych, aby mogły one pełnić różne role społeczne w życiu publicznym.
Priorytety i kierunki wsparcia wskazane w Programie:
Edukacja osób starszych
Aktywność społeczna promująca integrację wewnątrz- i międzypokoleniową
Partycypacja społeczna osób starszych
Usługi społeczne dla osób starszych (usługi zewnętrzne)
UCHWAŁA Nr 237 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie ustanowienia Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014–2020
Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Program obejmuje szerokie spektrum inicjatyw, których celem jest lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich osób w wieku 50 lat i więcej. Ponadto, realizacja Programu ma przyczynić się do osiągnięcia w perspektywie do 2020 roku wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55–
64 lata na poziomie 50%.
Priorytety wyznaczone w Programie dotyczą m.in.:
dostosowania kompetencji oraz podniesienia kwalifikacji osób w wieku 45 lat i więcej z perspektywy potrzeb rynku pracy
rozwoju kultury organizacji i środowiska pracy bardziej przyjaznych pracownikom reprezentującym starsze grupy wiekowe
zwiększenia skuteczności i efektywności działań promujących zatrudnienie i aktywność zawodową
wspierania idei aktywnego i zdrowego starzenia się
rozwoju współpracy na rzecz wzrostu zatrudnienia osób w wieku 50 lat i więcej
transferów społecznych wspierających aktywność zawodową osób w wieku przedemerytalnym
UCHWAŁA Nr 239 Rady Ministrów z dn. 24 grudnia 2013r.
w sprawie ustanowienia Programu Solidarność pokoleń.
Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+
Program „Senior-WIGOR” na lata 2015-2020
Celem strategicznym Programu jest wsparcie seniorów poprzez dofinansowanie działań jednostek samorządu w rozwoju na ich terenie sieci Dziennych Domów „Senior-WIGOR”, ze szczególnym uwzględnieniem jednostek samorządu, charakteryzujących się niskimi dochodami lub wysokim odsetkiem seniorów w populacji ogółem lub brakiem infrastruktury pomocy społecznej służącej do realizacji usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób starszych poza miejscem ich zamieszkania.
W ramach Programu przewiduje się udostępnienie seniorom infrastruktury pozwalającej na aktywne spędzanie czasu wolnego, a także zaktywizowanie i zaangażowanie seniorów w działania samopomocowe i na rzecz środowiska lokalnego.
UCHWAŁA RADY MINISTRÓW Nr 34 z dn. 17 marca 2015 r.
w sprawie przyjęcia Programu Wieloletniego „Senior-WIGOR” na lata 2015-2020
Koncepcja polityki senioralnej, zarysowana w dokumentach wymienionych powyżej, koncentruje się na czterech filarach:
wzrost aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej osób starszych,
poprawa jakości życia osób w starszym wieku (zdrowie i samodzielność, bezpieczeństwo, przestrzeń i miejsce zamieszkania),
wzrost aktywności zawodowej osób w wieku 50 lat i więcej,
rozwój srebrnej gospodarki.
Jak wskazują dane dotyczące osób starszych1 przedstawione w raporcie Informacja na temat sytuacji osób starszych w Polsce za rok 2015 (2016) aktywność edukacyjna, społeczna i kulturalna wśród osób w wieku 60 lat i więcej systematycznie rośnie w ostatnich latach. Co prawda osoby starsze są najmniej aktywne edukacyjnie (w porównaniu z osobami reprezentującymi młodsze grupy wiekowe), tj. rzadko uczestniczą w formalnym i nieformalnym kształceniu i szkoleniach, ale angażują się w działania uniwersytetów trzeciego wieku, czy zajęcia oferowane przez kluby seniora itp. Wzrasta także ich aktywność kulturalna i zainteresowanie udziałem w zajęciach sportowo-rekreacyjnych. Seniorzy stają się także coraz bardziej aktywni społecznie.
Duże znaczenie dla notowanego wzrostu aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej osób starszych mają działania samorządów gmin i powiatów angażujących się finansowo w przygotowanie oferty dedykowanej seniorom oraz organizacje pozarządowe.
Ostatnie lata to także okres wzrostu aktywności zawodowej osób w wieku 50 lat i więcej oraz rozwój srebrnej gospodarki.
1 Monitorowanie sytuacji osób starszych, w tym realizacji polityki senioralnej stanowi obowiązek ustawowy organów administracji publicznej, państwowych jednostek organizacyjnych oraz innych organizacji zaangażowanych w kształtowanie sytuacji osób starszych. Za przygotowywanie okresowej informacji w tym zakresie odpowiedzialny jest minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, zaś koordynację działań wszystkich zaangażowanych podmiotów Ustawa przekazała Prezesowi Rady Ministrów.
Realizacja wielu programów i projektów skierowanych do osób w wieku 50 lat i więcej (bezrobotnych, zagrożonych zwolnieniem z pracy, o niskich kwalifikacjach, zainteresowanych założeniem własnej działalności gospodarczej itp.), wdrożenie w 2014 roku reformy podwyższającej wiek przejścia na emeryturę, czy wreszcie sytuacja na rynku pracy (zwrot ku rynkowi pracownika) spowodowały, że w ostatnich latach, w najstarszych grupach wiekowych wskaźniki aktywności zawodowej i zatrudnienia nieznacznie wzrosły2. Podniósł się także przeciętny wiek przejścia na emeryturę. Średni wiek osób, którym w danym roku przyznano emeryturę wzrósł z 56,6 lat (w 2005 roku) do 60,4 lat (w 2015 roku)3.
Zmiany w aktywności zawodowej osób starszych należy uznać za zauważalne, choć niewystarczająco znaczące. Należy również z dużą obawą o skutki przyjąć rozwiązania wdrożone w 2016 roku dotyczące obniżenia wieku przechodzenia na emeryturę (Ustawa o emeryturach i rentach, 2016). Pomijając inne efekty podnoszone przez różnych autorów (Ruzik-Sierdzińska, 2016; Szczepański, 2016), istotne wydaje się zagrożenie wycofaniem z rynku pracy – począwszy od 1 października 2017 roku – znacznej części osób w wieku 60-65 lat, ze względu na ustawowo dopuszczoną możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę.
Srebrna gospodarka, nazywana również gospodarką senioralną oznacza system usług i wytwarzania dóbr ukierunkowany na wykorzystanie potencjału nabywczego osób starszych i zaspokajający ich potrzeby konsumpcyjne, bytowe oraz zdrowotne.
Obserwacja zachowań producentów towarów i usług daje podstawy do tego aby twierdzić, że senior staje się coraz bardziej istotnym klientem (targetem działań marketingowych).
Niektóre gminy, powiaty i województwa wskazują w swoich strategiach, że potencjał np.
turystyczny i uzdrowiskowy, determinuje – jako możliwy kierunek rozwoju w kolejnych latach – turystykę senioralną (uzdrowiskową) lub mieszkalnictwo wspomagane (osiedla mieszkaniowe dedykowane seniorom).
W opracowaniach z zakresu zarządzania i marketingu populację seniorów, ze względu na różnorodność zachowań konsumpcyjnych i potrzeby, poddaje się rozmaitym klasyfikacjom.
Jedną z nich proponuje Moschis (1992), dzieląc nabywców w starszym wieku na: zdrowych pustelników (healthy hermits), schorowanych podróżników (ailing outgoers), niedołężnych samotników (frail recluses) oraz zdrowych rozpustników (healthy indulgers). Paleta towarów i usług na jakie osoby starsze zgłaszają i będą w przyszłości zgłaszać zapotrzebowanie jest bardzo szeroka.
W Polsce nieco wolniej nich w krajach Europy Zachodniej następuje dostosowywanie oferty rynkowej do potrzeb rosnącej grupy seniorów. Niemniej także u nas powstaje coraz więcej technologii dedykowanych seniorom, generując rozwój tzw. gerontechnologii (Jurek, 2012).
2 Współczynnik aktywności zawodowej w grupie wiekowej 50 lat i więcej w 1995 roku wynosił 30,5% a w 2015 roku 34,5%;
współczynnik zatrudnienia w tej samej grupie wiekowej odpowiednio w 1995 roku – 28,6%, zaś w 2015 roku – 32,5%.
3 Dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Departamentu Statystyki i Prognoz Aktuarialnych.
Spośród filarów polskiej polityki senioralnej zdecydowanie najsłabiej rozwinięty wydaje się związany z poprawą jakości życia osób w starszym wieku, w tym zdrowiem i samodzielnością, bezpieczeństwem, dostosowaniem przestrzeni i miejsca zamieszkania.
Większość osób starszych zgłasza problemy zdrowotne, choroby długotrwałe i wielochorobowość, niesprawność narządów zmysłu i ruchu. Osoby starsze częściej niż osoby młodsze korzystają z usług medycznych, zarówno świadczonych w ramach opieki ambulatoryjnej, jak również stacjonarnej – szpitalnej. Równocześnie, m.in. w raporcie Informacja na temat sytuacji osób starszych w Polsce za rok 2015 (2016) autorzy wskazują na niewystarczającą infrastrukturę opieki medycznej i bytowej osób starszych, w tym niewystarczającą liczbę miejsc w rodzinnych domach pomocy, czy mieszkań chronionych, deficyty w zakresie infrastruktury i personelu opieki medycznej geriatrycznej.
Cienia wątpliwości co do stanu opieki nad osobami starszymi nie pozostawia także raport Najwyższej Izby Kontroli (2014). Można w nim przeczytać m.in. „Ustalenia NIK wskazują, że w Polsce nie ma systemu geriatrycznej opieki medycznej nad osobami w podeszłym wieku.
Dostępność opieki geriatrycznej jest niewystarczająca, brakuje powszechnych, kompleksowych i wystandaryzowanych procedur postępowania w opiece medycznej nad osobami w podeszłym wieku. Nie realizowane są Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej. Przygotowanie lekarzy do opieki nad osobami w podeszłym wieku jest niedostateczne – brakuje lekarzy geriatrów. Obecny system rozliczania przez NFZ świadczeń medycznych (JGP) stanowi kolejną barierę w rozwoju oddziałów geriatrycznych. Dostępność do opieki geriatrycznej w latach objętych kontrolą pogorszyła się. Zmniejszyła się liczba poradni i oddziałów geriatrycznych, do których pacjenci przyjmowani są bez konieczności oczekiwania. Mimo wzrostu nakładów na świadczenia opieki zdrowotnej dla osób w podeszłym wieku, wzrosła liczba oczekujących i rzeczywisty czas oczekiwania na udzielenie świadczenia”.
2. Determinanty systemu opieki nad osobami starszymi na poziomie lokalnym
Kluczowe czynniki determinujące organizację systemu opieki nad osobami starszymi można podzielić na pięć kategorii (por. tabela 1):
czynniki warunkowane specyfiką postępującego procesu starzenia się ludności,
czynniki warunkowane potrzebami seniorów,
czynniki warunkowane rozmiarami potencjału opiekuńczego rodzin i instytucji,
czynniki warunkowane specyfiką działania samorządów lokalnych,
czynniki warunkowane wymaganiami działania systemów.
Tabela 1. Czynniki determinujące organizację systemu opieki nad osobami starszymi na poziomie lokalnym
czynniki warunkowane specyfiką postępującego procesu starzenia się ludności
niespotykane dotychczas tempo starzenia się ludności
singularyzacja starości
podwójne starzenie się
feminizacja starości
czynniki warunkowane potrzebami seniorów
zdrowe i aktywne starzenie się
niesprawność i niesamodzielność rosnące z wiekiem
bezpieczeństwo środowiska domowego
czynniki warunkowane rozmiarami
potencjału opiekuńczego rodzin i instytucji
model opieki zinstytucjonalizowanej verus zdeinstytucjonalizowanej
malejący potencjał opiekuńczy rodzin
deficyt kadr medycznych i opiekuńczych
czynniki warunkowane specyfiką działania samorządów lokalnych
regulacje prawne
priorytety programów i działań lokalnych
źródła finansowania
lokalni liderzy i „lobbyści”
czynniki warunkowane wymaganiami działania systemów
orientacja strategiczna
kompleksowość
współpraca międzysektorowa, międzypodmiotowa i
międzysamorządowa
system finansowania Źródło: opracowanie własne.
Czynniki warunkowane specyfiką postępującego procesu starzenia się ludności
Starzenie się ludności jest procesem globalnym, aczkolwiek jego tempo i przebieg są różne w poszczególnych częściach świata, państwach, regionach czy gminach.
W Polsce tempo starzenia się ludności jest najwyższe wśród pozostałych państw Unii Europejskiej. Jego główne przyczyny, to niskie wskaźniki dotyczące dzietności, systematycznie wydłużające się przeciętne trwanie życia (to powoduje że przyrost naturalny jest znacznie poniżej progu prostej zastępowalności pokoleń) oraz duży odpływ, szczególnie młodych ludzi, za granicę (emigracja).
Rosnącej liczbie i udziałowi w populacji ogółem osób starszych towarzyszy w Polsce także zjawisko singularyzacji4, feminizacji starości5 oraz podwójnego starzenia się6.
4 Singularyzacja starości oznacza starzenie się w samotności. Znacznie ponad połowa wszystkich jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzą w Polsce osoby po 60. roku życia.
Czynniki warunkowane potrzebami seniorów
Osoby w wieku 60 lat i więcej obecnie mają inne potrzeby oraz reprezentują inne style życia niż osoby w takim samym wieku dwie lub trzy dekady temu. Coraz więcej osób starszych chce pozostawać aktywnymi uczestnikami życia społecznego możliwie jak najdłużej. Chętnie uczestniczą w zajęciach kulturalnych, sportowo-rekreacyjnych itp. Korzystają z nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych. W większości gmin w Polsce brak rzetelnej diagnozy potrzeb seniorów zamieszkujących ich obszar. Społeczność seniorów nie jest homogeniczna – to grupa wewnętrznie bardzo zróżnicowana. Bez rozpoznania specyficznych potrzeb – budowa jakichkolwiek rozwiązań będzie intuicyjna i może okazać się nietrafiona.
Pomimo wewnętrznego zróżnicowania seniorów jako grupy społecznej, starszy wiek determinuje pewne charakterystyki uniwersalne. Wśród nich należy wymienić rosnącą z wiekiem niesprawność i niesamodzielność. Świadomość tego, że 49,4% osób w wieku powyżej 60. roku życia zgłasza ograniczenia w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych i domowych, ponad 12% – ograniczenia ciężkie (Stan zdrowia, 2016), determinuje potrzebę tworzenia na poziomie lokalnym rozwiązań – zarówno infrastrukturalnych dotyczących przestrzeni publicznej, jak również społecznych, obejmujących usługi społeczno- bytowe – wspierających osoby z tymi ograniczeniami. Zapewnią one realizację idei włączenia społecznego.
Osoby starsze najlepiej i najbezpieczniej czują się we własnych domach. Chęć spędzenia starości we własnym domu (przy wsparciu ze strony najbliższych) deklaruje 96,2% Polaków w starszym wieku (por. rys. 1).
Rysunek 1. Preferencje polskich seniorów w zakresie form spędzenia starości
Źródło: (Bojanowska, 2008, s. 137-159).
5 Kobiety żyją dłużej niż mężczyźni o ok. 8 lat. To oznacza że w starszych grupach wieku to one dominują. Z perspektywy ekonomicznej ma to istotne znaczenie – kobiety (bez względu na wiek) mają zazwyczaj niższe dochody niż mężczyźni.
Przeciętna wysokość emerytury kobiet jest zdecydowanie niższa niż przeciętna wysokość emerytury mężczyzny. Może to rodzić trudności w utrzymywaniu gospodarstw domowych przez samotnie prowadzące je kobiety.
6 Podwójne starzenie się oznacza rosnącą liczbę i udział w populacji ogółem oraz populacji osób w wieku 60 lat i więcej, osób w wieku sędziwym, tj. powyżej 85. roku życia.
55,50%
25,50%
8,50%
7,20% 1,70% 0,60% 0,50%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
mieszkać we własnym mieszkaniu - pomoc doraźna osób bliskich dzielić mieszkanie z dziećmi, wnukami lub dalszą rodziną mieszkać we własnym mieszkaniu mając prywatnie opłaconą pomoc mieszkać we własnym mieszkaniu mając bezpłatną stałą pomoc (pomoc społeczna, Caritas itp.) zamieszkać w prywatnym DPS-ie zamieszkać wspólnie z innymi starszymi ludźmi w celu wzajemnego wspomagania się zamieszkać w państwowym/samorządo wym DPS-ie
Czynniki warunkowane rozmiarami potencjału opiekuńczego rodzin i instytucji
W budowie systemu opieki nad osobami starszymi na poziomie lokalnym konieczne jest również uwzględnienie czynników warunkowanych rozmiarami potencjału opiekuńczego rodzin i instytucji.
W poszukiwaniu najlepszego modelu istotne jest pogodzenie potrzeb osób starszych, preferujących spędzenie starości w środowisku domowym, oraz infrastrukturalnych i kadrowych możliwości zapewnienia im opieki. Łączenie rozwiązań typowych dla zinstytucjonalizowanych i zdeinstytucjonalizowanych form opieki. Docelowo – wypracowanie rozwiązania dualnego, łączącego dobre praktyki każdego z podejść, w zależności od zastanego potencjału lokalnego.
Delegowanie odpowiedzialności za zapewnienie opieki osobom starszym wyłącznie, lub niemal wyłącznie na najbliższych członków rodziny, w obecnych czasach jest rozwiązaniem błędnym. W różnym tempie w różnych regionach, powiatach i gminach, niemniej systematycznie zmniejsza się wydolność opiekuńcza rodzin. „Osoby starsze coraz częściej pozostają same wobec wyzwań starości, ewentualnie mogą liczyć na doraźną, okresową pomoc najbliższych. Wynika to przede wszystkim z tzw. czynników wewnątrzrodzinnych:
zmniejsza się liczba członków rodziny mogących sprawować opiekę, zmienia się model tradycyjnej, wielopokoleniowej struktury rodzinnej, coraz więcej rodzin jest niepełnych, dysfunkcyjnych, o niewielkiej potrzebie utrzymywania więzi emocjonalno-społecznych”
(Richert-Kaźmierska, 2017).
Systemu nie można oprzeć również wyłącznie na modelu opieki instytucjonalnej. W tym przypadku zagrożeniem jest pogarszająca się sytuacja na rynku pracy w sektorze opieki senioralnej. „Odnotowuje się malejące zasoby personelu medycznego (lekarzy i pielęgniarek) i osób przygotowanych do zatrudnienia w zawodach opiekuńczych – opiekunów osób starszych. Literatura przedmiotu tłumaczy to trzema argumentami: niskie płace, trudne warunki pracy i niski prestiż społeczny. Lekarze, pielęgniarki i opiekunowie chętnie decydują się na emigrację zarobkową, a personel który zostaje w kraju podlega procesowi starzenia się” (Richert-Kaźmierska, 2017).
Czynniki warunkowane specyfiką działania samorządów lokalnych
Władze regionalne, powiatowe i gminne podejmują próby uruchomienia polityki senioralnej.
Priorytety „senioralne” wpisywane są w programy strategiczne: strategie rozwoju i/lub strategie polityki społecznej. Za zapisami zawartymi w dokumentach najczęściej nie idą jednak działania długofalowe.
Władze samorządowe oraz działające w regionach, powiatach i gminach organizacje pozarządowe realizujące inicjatywy na rzecz seniorów, podejmują przede wszystkim przedsięwzięcia jednorazowe, krótkotrwałe. Dominuje podejście projektowe, warunkowane chwilową (często „modową”) dostępnością środków finansowych dysponowanych przez
różne instytucje publiczne i prywatne. Brak trwałych, długookresowych mechanizmów i źródeł finansowania działań dedykowanych seniorom.
Mimo diagnozowania niektórych potrzeb seniorów, władze samorządowe nie mogą podjąć się ich realizacji ze względu na obowiązujące regulacje prawne.
Wiele zadań dotyczących seniorów – bezrefleksyjnie – przekazywanych jest ośrodkom pomocy społecznej. Tymczasem jedynie ok. 5% wszystkich seniorów jest beneficjentami pomocy społecznej. Osoby starsze, stereotypowo traktują ośrodki pomocy społecznej i ich ofertę7. Z doświadczeń wielu gmin wynika, że niechęć wśród osób starszych do skorzystania z działań dedykowanych seniorom wynikała właśnie z faktu, że były one realizowane przez gminny/miejski ośrodek pomocy społecznej.
W podziale spraw na „ważne” i „pilne”, tematyka senioralna – choć ważna – zwykle
„przegrywa” z tematami pilnymi, np. likwidacja skutków klęski żywiołowej, inwestycje infrastrukturalne, inwestycje w szkołach wymuszane reformą oświaty itp.
Priorytet polityki senioralnej, wśród innych priorytetów działalności bieżącej i planów rozwojowych samorządów jest relatywnie niski także dlatego, że nadal niska jest świadomość na temat sytuacji seniorów, ale co ważniejsze – konsekwencji społecznych i ekonomicznych – jakie starzenie się ludności niesie samorządom lokalnym.
W porównaniu z przedstawicielami innych grup, niska jest także aktywność lokalnych liderów środowisk senioralnych. Doświadczenia pokazują, że jeżeli w regionie, powiecie lub gminie aktywnie funkcjonują rady senioralne (nazywane także radami seniorów lub radami do spraw seniorów8); powoływani są pełnomocnicy wójtów, burmistrzów, prezydentów, zarządów powiatów i zarządów województw do spraw osób starszych (lub seniorów lub polityki senioralnej); na terenie jednostek terytorialnych działają nieformalne i formalne grupy seniorów, których liderzy „dopominają” się u władz o sprawy seniorów, wówczas wzrasta znaczenie tej tematyki, a w konsekwencji aktywność władz i administracji samorządowej.
Czynniki warunkowane wymaganiami działania systemów
Proces tworzenia systemu opieki nad osobami starszymi, aby zapewnić jego późniejsze prawidłowe funkcjonowanie, wymaga przestrzegania określonych zasad.
Po pierwsze: orientacja strategiczna. Należy mieć w pamięci, że proces tworzenia systemu wymaga określenia precyzyjnie celów jego przyszłego funkcjonowania, czasu na wypracowanie idei i jej implementację, dużej wyobraźni i przezorności w doborze rozwiązań, dobrego przygotowania merytorycznego autorów koncepcji i osób odpowiedzialnych za wdrożenie oraz otwartości na wielopodmiotową współpracę. Zaprojektowane rozwiązania
7 Wśród osób starszych dominuje przekonanie że z pomocy społecznej korzystają tylko osoby najbiedniejsze i niezaradne życiowo. Niechętnie korzystają z ofert przygotowanych przez gminne/miejskie ośrodki pomocy społecznej – uznają to za wstydliwe.
8 Podejścia które odzwierciedlają nazwy nie są synonimiczne, choć w praktyce wielu samorządów tak są postrzegane.
nie mają służyć jedynie zaspokojeniu bieżących potrzeb opiekuńczych osób starszych. Mają wybiegać znacznie dalej, odpowiadać m.in. na rosnące i zmieniające się potrzeby seniorów, sytuację demograficzną (w tym strukturę rodzin, rynku pracy itp.), uwzględniać nowe rozwiązania technologiczne i zmieniającą się sytuację społeczno-ekonomiczną, w perspektywie co najmniej najbliższych 5-10 lat.
Po drugie: kompleksowość. System opieki nad osobami starszymi należy tak zaprojektować, aby odpowiadał na zróżnicowane potrzeby heterogenicznej społeczności seniorów z jednej strony, i uwzględniał aktualną oraz prognozowaną sytuację w środowisku w którym ma być implementowany z drugiej.
Wśród seniorów są osoby wymagające doraźnej, incydentalnej opieki lub wsparcia w wykonywaniu czynności domowych oraz osoby wymagające stałej, długookresowej opieki.
Osoby samotne, które nie mogą liczyć w ogóle na pomoc ze strony członków rodziny, oraz takie, które są zaopiekowane przez rodzinę. W takim przypadku to właśnie członkowie rodzin potrzebują pomocy w formie tzw. opieki wytchnieniowej. Ze względu na powyższe, formy pomocy i opieki wpisane w system muszą być wielorakie: od działań sprzyjających aktywności wydłużającej samodzielność (oferta edukacyjna, sportowo-rekreacyjna, kulturalna itp.), poprzez opiekę zdrowotną (w tym profilaktykę) i usługi opiekuńcze (świadczone w domu podopiecznego lub w wyspecjalizowanej instytucji), po usługi socjalno- bytowe (np. sprzątanie mieszkania, dowóz obiadów, robienie zakupów itp.).
Po trzecie: współpraca międzysektorowa, międzypodmiotowa i międzysamorządowa. Ze względu na duże zróżnicowanie zadań wpisanych w system oraz obowiązujące regulacje prawne determinujące m.in. ich finansowanie, działanie systemu zależy od zdolności wielopodmiotowej współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi, przedstawicielami administracji rządowej, kościołami i związkami wyznaniowymi, czy podmiotami o niesformalizowanych strukturach (koła seniorów, wolontariat sąsiedzki, itp.).
Dzięki współpracy różnych podmiotów, specjalizujących się w dostarczaniu usług społecznych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania systemu, możliwe będzie osiągnięcie pożądanego efektu (w postaci rozbudowanego systemu opieki nad osobami starszymi), w relatywnie krótkim czasie.
Władze gmin, powiatów i województw, podobnie jak organizacje działające na ich terenie, realizują wiele inicjatyw dedykowanych seniorom, w tym wspomagających sferę opiekuńczą.
Niestety większość tych zadań jest realizowana niezależnie przez poszczególnych
„oferentów”, bez powiązania z zadaniami realizowanymi przez inne podmioty, przez co nie osiąga się zamierzonych, długotrwałych efektów. Brak komplementarności podejmowanych działań, a przez to brak efektów synergii.
Wielopodmiotowa współpraca zapewni kompleksowość systemu, pozwoli na realizację i finansowanie zadań tradycyjnie uznawanych za niemożliwe (ze względów formalno- prawnych) do realizacji i finansowania, umożliwi większy profesjonalizm i racjonalność.
Rolę koordynatora systemu na poziomie gminnym powinny pełnić władze samorządu gminnego, natomiast na poziomie powiatu – władze samorządu powiatowego. Rola koordynatora nie powinna być nadużywana do sterowania lub wymuszania na pozostałych partnerach określonych rozwiązań. Zasadą gwarantującą sprawność działania systemu powinna być zasada partnerstwa.
Po czwarte: system finansowania. Podstawowy warunek sprawności działania systemu stanowi zapewnienie jego długofalowego, stabilnego finansowania. W tym celu konieczne jest zastosowanie zasady montażu finansowego, tj. współfinansowania poszczególnych zadań zarówno ze środków publicznych (państwowych, samorządowych), jak również prywatnych (podmiotów gospodarczych, crowd-financing’u, prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, itp.). W sfinansowaniu budowy i rozwoju infrastruktury niezbędnej do działania systemu należy wykorzystać dostępne do 2023 roku środki z funduszy europejskich w ramach polityki spójności na lata 2014-2020 (programy regionalne i krajowe).
3. Cele proponowanej koncepcji powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej
Celem głównym powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej jest wspieranie i zapewnienie kompleksowej opieki osobom starszym, ze szczególnym wskazaniem na działania sprzyjające utrzymaniu zdrowia, samodzielności i niezależności seniora w jego środowisku domowym możliwie jak najdłużej oraz rozwiązania wpisujące się w tzw. dualny (hybrydowy) model opieki (wykorzystujący potencjał rodzinno-sąsiedzki i instytucjonalny), umożliwiające spędzenie starości w przyjaznym otoczeniu i z zachowaniem więzi społecznych dających poczucie bezpieczeństwa.
Realizację celu głównego warunkują cele szczegółowe wymienione poniżej:
Przeprowadzenie diagnozy i oceny wyzwań społeczno-ekonomicznych związanych ze starzeniem się ludności w poszczególnych gminach i powiatach, w tym specyficznych potrzeb osób starszych.
Określenie standardów ilościowo-jakościowych systemu opieki senioralnej.
Utworzenie partnerstw lokalnych (na poziomie gminnym i powiatowym), składających się z różnego typu podmiotów (koordynowanych przez samorząd gminny lub powiatowy), gotowych wykorzystywać swój potencjał w zaspokajaniu potrzeb osób starszych.
Wypracowanie horyzontalnych, multidyscyplinarnych, strategicznych planów działania na rzecz rozwoju gmin i powiatów w warunkach starzejącego się społeczeństwa (w tym uwzględniających rosnące potrzeby opiekuńcze rosnącej liczby osób starszych), z zagwarantowanym systemem ich finansowania.
4. Obszary priorytetowe proponowanej koncepcji powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej
Aby zapewnić realizację celu głównego budowę powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej należy skoncentrować wokół pięciu obszarów priorytetowych (por. rys. 2).
Rysunek 2. Obszary priorytetowe powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej
Źródło: opracowanie własne.
Jedynie równoczesne działania w obszarach: zdrowie, opieka, bezpieczeństwo, pomoc w czynnościach codziennych i aktywizacja, dają szanse że system będzie kompleksowy, właściwie odpowiadający na zróżnicowane potrzeby seniorów.
Zgodnie z zasadami zarządzania strategicznego, każdy obszar priorytetowy, należy rozpisać na zadania, odpowiednio do specyfiki gminy lub powiatu, grupując je w kategoriach kluczowych.
Listę proponowanych kategorii kluczowych w poszczególnych obszarach priorytetowych przedstawiono na rysunku 3, zaś zadania na rysunku 4.
Summum ius summa iniuria
Konstrukcja systemu w poszczególnych powiatach i gminach wymaga podejścia elastycznego, tj.
indywidualnego doboru zadań niezbędnych do realizacji i sposobu ich grupowania. Listy kluczowych kategorii nie należy traktować jako ostatecznej i ostatecznie zamkniętej, podobnie jak listy zadań.
Specyfika poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego (w tym sytuacja demograficzna, potrzeby osób starszych itp.), dotychczasowe osiągnięcia samorządów w zakresie polityki senioralnej (w tym opieki senioralnej), rozwój tzw. infrastruktury społecznej (liczba i rodzaj podmiotów działających lokalnie na rzecz seniorów) będą determinowały konieczne do podjęcia działania.
Istotą w tworzeniu i rozwoju systemu opieki senioralnej na poziomie lokalnym jest: sieciowanie – według proponowanej w opracowaniu struktury – dotychczas realizowanych działań, współpraca różnych podmiotów oferujących usługi dedykowane seniorom oraz odpowiedzialne, horyzontalne podejście – gwarantujące kompleksowość i stabilność systemu.
ZDROWIE OPIEKA BEZPIECZEŃSTWO
POMOC W CZYNNOŚCIACH CODZIENNYCH AKTYWIZACJA
Rysunek 3. Obszary priorytetowe i kategorie kluczowe zadań do realizacji w ramach powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej
Źródło: opracowanie własne.
ZDROWIE OPIEKA BEZPIECZEŃSTWO
POMOC W CZYNNOŚCIACH
CODZIENNYCH
AKTYWIZACJA
DOSTĘPNOŚĆ PODSTAWOWEJ I SPECJALISTYCZNEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ
OPIEKA
SPECJALISTYCZNA - GERIATRYCZNA
GERIATRYCZNA OPIEKA MEDYCZNA
WYJAZDOWA
REHABILITACJA STACJONARNA I MOBILNA
PROFILAKTYKA
WSPARCIE DUALNEGO MODELU OPIEKI W SRODOWISKU DOMOWYM
POMOC
WYTCHNIENIOWA
EDUKACJA DO STAROŚCI I W ZWIĄZKU ZE
STARZENIEM SIĘ SPOŁECZEŃSTWA
WOLONTARIAT OPIEKUŃCZY
GERONTECHNOLOGIA W MIEJSCU ZAMIESZKANIA
ERGONOMIA ŚRODOWISKA DOMOWEGO
TELEOPIEKA
WSPARCIE PSYCHOLOGICZNE
EDUKACJA I KAMPANIE INFORMACYJNE
BEZPIECZEŃSTWO EKONOMICZNE
DODATKOWE UBEZPIECZENIA ZDROWOTNE
WYSOKA JAKOŚĆ ŻYCIA W STAROŚCI
OPIEKUNOWIE RODZINNI
PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ
WOLONTARIAT SĄSIEDZKI
STANDARDY OPIEKI
INTEGRACJA I PARTYCYPACJA SPOŁECZNA
EDUKACJA
AKTYWNOŚĆ RUCHOWA
PRODUKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA
POWIATOWO-GMINNY SYSTEM OPIEKI SENIORALNEJ
ZDROWIE
OPIEKA BEZPIECZEŃSTWO
POMOC W CZYNNOŚCIACH CODZIENNYCH AKTYWIZACJA
Podstawowa opieka zdrowotna
Specjalistyczna opieka zdrowotna
Opieka geriatryczna Wizyty domowe
Okresowe badania kontrolne
Wyjazdowa opieka geriatryczna
Programy przesiewowe i profilaktyczne Opieka
pielęgniarska
Pielęgniarka środowiskowa – wizyty domowe Rehabilitacja
Opieka sprawowana przez członków rodziny i osoby
najbliższe Opieka
wytchnieniowa
Edukacja i pomoc psychologiczna
dedykowane opiekunom
Dzienne domy opieki
Profesjonalni opiekunowie (np. GOPS, MOPR, agencje opiekuńcze)
Wolontariusze, w tym wolontariat sąsiedzki
Wyposażenie i sprzęt, niezbędne do sprawowania opieki domowej, w tym
rozwiązania sprzyjające tworzeniu wypożyczalni takiego sprzętu
Teleopieka I generacji –
„guzik życia”
Teleopieka II i III generacji – monitoring stanu zdrowia i
bezpieczeństwa
Wyposażenie i sprzęt ergonomizujące miejsce
zamieszkania Edukacja i pomoc
psychologiczna dedykowane
seniorom
Dedykowana seniorom oferta ubezpieczeniowa Rozwój oferty edukacyjnej i
sportowo-rekreacyjnej dedykowanej seniorom
Programy wykorzystujące potencjał seniorów, np.
emerytowanych nauczycieli, przedsiębiorców, lokalnych artystów itp.
Wsparcie działań służących integracji międzypokoleniowej i włączeniu społecznemu
Rady seniorów i programy seniorzy-seniorom
Profesjonalnie zorganizowany wolontariat sąsiedzki
Usługi bytowe świadczone przez spółdzielnie socjalne Programy wolontariatu
szkolnego
Usługi bytowe świadczone przez pracowników GOPS
Usługi bytowe świadczone przez podmioty komercyjne Wyznaczenie standardów i certyfikacja
podmiotów gospodarczych działających w sferze dostarczania
produktów i usług senioralnych
Rysunek 4. Zadania do realizacji w ramach powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej
Źródło: opracowanie własne.
5. Podmioty zaangażowane w budowę i funkcjonowanie systemu
Realizacja założeń proponowanego powiatowo-gminnego systemu opieki senioralnej – pisano o tym wcześniej – wymaga zaangażowania wielu podmiotów, na zasadzie partnerstwa. Wśród przesłanek takiej współpracy wymieniono m.in.:
oferta dostarczana w partnerstwie będzie bardziej zróżnicowana, przez to lepiej dostosowana do potrzeb osób starszych,
w obecnym stanie prawno-organizacyjnym wiele działań nie może być podejmowanych lub finansowanych przez określony typ podmiotu (np. jednostki samorządu terytorialnego), współpraca partnerów o różnej strukturze formalno-prawnej spowoduje większą dostępność środków finansowych, zwiększy racjonalność ich wydatkowania, pozwoli na wykorzystanie specjalistycznych umiejętności każdego z partnerów,
wiele dotychczasowych działań dedykowanych seniorom nie przynosi spodziewanych rezultatów, m.in. ze względu na ich selektywność (brak komplementarności z innymi działaniami) i/lub niewłaściwy dobór „dostarczyciela”. Tak jest m.in. w przypadku teleopieki. Ze względu na zbyt wąskie podejście władz samorządowych (ograniczenie do funkcji systemu alarmowo-przywoławczego) i przekazanie odpowiedzialności za realizację zadania ośrodkom pomocy społecznej (niechęć osób starszych do korzystania z pomocy tego typu instytucji), efektywność tej inwestycji w większości przypadków, póki co, wydaje się dalece niezadowalająca (Richert-Kaźmierska, 2017).
Władze samorządu terytorialnego (gminnego i/lub powiatowego) w partnerstwie powołanym na rzecz systemu opieki senioralnej powinny pełnić rolę koordynatora. Do zadań koordynatora należy w tym przypadku: zainicjowanie i koordynacja prac nad powstaniem systemu, zebranie partnerów i koordynacja zadań przyjętych do realizacji oraz sposobu ich wykonania, monitoring jakości życia seniorów i poszukiwanie nowych możliwości zaspokajania pojawiających się potrzeb.
W ramach partnerstwa niezbędnym elementem jest współpraca jednostek samorządu terytorialnego tego samego szczebla i różnych szczebli. Może ona polegać na wymianie dobrych praktyk (standard minimum). Bardziej chodzi jednak o wspólną realizację zadań. I tak, w wielu przypadkach budowa infrastruktury instytucji zapewniających dzienną lub całodobową opiekę nad seniorami jest ekonomicznie nieracjonalna jeżeli podejmowana jest przez jedną gminę, racjonalności nabiera w momencie finansowania jej przez kilka gmin (lub współpracy gmin i powiatu) oraz korzystanie z świadczonych tam usług przez większą grupę mieszkańców. Współpraca może dotyczyć także wspólnego pozyskiwania środków na rozwój nowoczesnych technologii służących seniorom (teleopieka w systemie wielo-gminnym, powiatowym), uruchomienie i wyposażenie oddziałów geriatrycznych oraz geriatryczno- rehabilitacyjnych w szpitalach powiatowych, tworzenie zakładów leczniczo-opoiekuńczych itp.
Kluczowe znaczenie dla zapewnienia sprawności działania systemu ma również bardziej elastyczne, uwzględniające charakterystykę lokalną, włączenie się administracji rządowej
centralnej i terytorialnej, m.in. dostępność usług z zakresu opieki zdrowotnej, finansowanie usług opieki społecznej w dużej mierze zależy od „algorytmów” opracowywanych centralnie.
Od władz centralnych należy także oczekiwać (lobbować) wypracowania w niedługiej przyszłości modelu finansowania (dotacje, subwencje itp.) zadań realizowanych lokalnie, związanych z zapewnianiem opieki rosnącej liczbie osób starszych.
System opieki senioralnej nie będzie wreszcie funkcjonował bez organizacji społecznych i organizacji skupiających wolontariuszy. Ich zadaniem jest rozpoznawanie potrzeb seniorów i ich zaspokajanie. Sprawne działanie tych organizacji zależy od tego czy jasno sformułowano cele ich udziału w systemie, precyzyjnie określono zadania do wykonania ze wskazaniem standardu ich realizacji, czy wreszcie zagwarantowano właściwe finansowanie.
Listę partnerów zaangażowanych w system przedstawiono na rysunku 5.
Rysunek 5. Podmioty tworzące powiatowo-gminny system opieki senioralnej
Źródło: opracowanie własne.
Uwagi końcowe
Według rankingu ONZ, wśród państw najbardziej przyjaznych osobom powyżej 60. roku życia, Polska zajmuje najgorsze miejsce w gronie krajów członkowskich Unii Europejskiej.
Niekorzystną sytuację w zakresie opieki nad seniorami potwierdzają także wnioski zawarte w raporcie Najwyższej Izby Kontroli: dostępność opieki geriatrycznej jest niewystarczająca, brakuje lekarzy geriatrów oraz kompleksowych i wystandaryzowanych procedur postępowania w opiece nad osobami starszymi (2014).
Stworzenie kompleksowego systemu opieki senioralnej wydaje się pilną koniecznością. W tym celu konieczne jest m.in.:
rozbudzenie powszechnej świadomości na temat wyzwań związanych z nieuchronnie postępującym procesem starzenia się. Wielu przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej, ale także organizacje pozarządowe nie mają świadomości skutków
ADMINISTRACJA RZĄDOWA CENTRALNA I ADMINISTRACJA RZĄDOWA TERENOWA
ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WŁADZ GMIN I POWIATÓW ORGANIZACJE
POZARZĄDOWE
PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ
PODMIOTY GOSPODARCZE
PODMIOTY LECZNICZE
SZKOŁY, UCZELNIE WYŻSZE, OŚRODKI NAUKOWE
INSTYTUCJE FINANSOWE
KOŚCIOŁY, ZWIĄZKI WYZNANIOWE, ORGANIZACJE KOŚCIELNE
GRUPY NIEFORMALNE
LOKALNI LIDERZY
zachodzących zmian demograficznych. Niski poziom wiedzy na ten temat jest również w społecznościach lokalnych. Ze względu na brak zrozumienia, nadal relatywnie niewiele inicjatyw dedykowanych seniorom jest realizowanych na poziomie gminnym, powiatowym, regionalnym i krajowym, nie mają one odpowiedniego priorytetu w strategiach działania i planach finansowych, nie znajdują powszechnej akceptacji w społeczeństwie,
budowa i dostosowanie infrastruktury technicznej i instytucjonalnej. Aby zachować osoby starsze w możliwie dobrym zdrowiu, jak najdłużej w ich środowisku domowym potrzebne są inwestycje m.in. w infrastrukturę ochrony zdrowia (profilaktyka, opieka ambulatoryjna, opieka medyczna mobilna), infrastrukturę przestrzeni publicznej (drogi, chodniki, budynki użyteczności publicznej itp. – dostosowane do deficytów ruchowych osób starszych), czy infrastrukturę kulturalną i edukacyjną (aby zapewnić możliwość korzystania z oferty kulturalnej czy edukacyjnej osobom starszym). Konieczne są także inwestycje w infrastrukturę instytucjonalną – społeczną. Dobrze działające organizacje społeczne, rozwój wolontariatu, w tym wolontariatu sąsiedzkiego, w wielu przypadkach mogą okazać się warunkami niezbędnymi dla zapewnienia wsparcia seniorom w ich środowisku domowym,
współpraca i współdziałanie różnych podmiotów. Aby zapewnić jej efektywność należy m.in. precyzyjnie określić zasady tej współpracy i zakres wzajemnej odpowiedzialności.
Rolę koordynatora w powiatowo-gminnym systemie opieki senioralnej powinny pełnić władze/administracja samorządowa,
powstanie systemu należy traktować jako proces długotrwały, zaś jego działanie – w kategoriach strategicznych, długofalowych. Niezbędne w takim przypadku jest zapewnienie trwałości finansowania, wykorzystującego zasady montażu finansowego.
Źródła
Bojanowska E., Opieka nad ludźmi starymi, [w:] To idzie starość – polityka społeczna wobec procesu starzenia się ludności w Polsce, Praca naukowo-badawcza przygotowana prze zespół ekspertów Fundacji Instytut Spraw Publicznych na zlecenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, P. Szukalski (red.), Warszawa 2008.
Informacja na temat sytuacji osób starszych w Polsce za rok 2015. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 04.11.2016 r., Warszawa 2016.
Jurek Ł., Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Difin, Warszawa 2012.
Moschis G., Marketing to older consumers: a handbook of information for strategy development, Quourum Books, Westport 1992.
Raport Najwyższej Izby Kontroli Opieka medyczna nad osobami w wieku podeszłym, KZD- 4101-003/2014 Nr ewid.2/2015/P/14/062/KZD, Warszawa 2014.
Richert-Kaźmierska A., Teleopieka domowa w systemie opieki nad osobami starszymi – doświadczenia gmin województwa pomorskiego, Studia BAS, Nr 2(50) 2017.
Ruzik-Sierdzińska A., O zmianach wieku emerytalnego w Polsce, Instytut Obywatelski, Analiza 9/2016.
Szczepański M., Analiza i ocena proponowanych zmian ustawowego wieku emerytalnego w Polsce, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 1/2016 (79).
Stan zdrowia ludności Polski w 2014 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016 Ustawa z dnia 11 września 2015r. o osobach starszych (Dz.U. 2015.1705).
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 1998 Nr 162 poz. 1118 tekst jednolity Dz. U. z 2016 r. poz. 887, 1948, 2036, 2260).
Autor opracowania: dr inż. A. Richert-Kaźmierska
