Przeżycia emocjonalne i postawy rodziców słyszących wobec dziecka z wadą słuchu
6. Zaprzeczenie – rodzice nie dopuszczają do siebie przykrych myśli związanych z niepełnosprawnością dziecka. Zaprzeczają informacji o wadzie słuchu dziecka
i szukają jej przyczyn w zupełnie innych obszarach. Przykładowo, bardzo czę-sto pojawia się wówczas przekonanie, iż przyczyną braku komunikacji jest upór dziecka lub po prostu jego niechęć do mówienia [Tomaszewski 1998, ss. 3–4].
To, w jaki sposób i jak szybko rodzice przejdą przez etap szoku do zaprzecze-nia, a następnie do akceptacji głuchoty jest zależne od ich doświadczeń ze zjawi-skiem niepełnosprawności, a także od ich indywidualnych cech i typu osobowości.
Na ten fakt, zwróciła uwagę J. Marcinkowska pisząc, że „postawy, jakie przyjmują rodzice wobec dziecka niesłyszącego zależą od następujących uwarunkowań: (…) ogólnej postawy życiowej, (…) siły emocjonalnego związku z dzieckiem, (…) wie-dzy na temat rewalidacji, (…) stanu rozwoju dziecka, obecności bądź nieobecności innych sprzężonych niepełnosprawności” [Marcinkowska 2009, s. 8]. Przedstawio-ne przez autorkę czynniki, zwracają uwagę na istotę ich prawidłowej kolejności w procesie akceptacji niepełnosprawności dziecka.Na pierwszym miejscu znajdują się indywidualne cechy rodziców (osobowość, radzenie sobie w sytuacjach trud-nych, przywiązanie i więź z dzieckiem), na drugim miejscu ich wiedza (komunika-cja, wiedza dotycząca niepełnosprawności), a na trzecim rodzaj niepełnospraw-ności dziecka (stan jego rozwoju), co ilustruje rysunek 2.
Rysunek 2. Hierarchiczność czynników wpływających na akceptację głuchoty dziecka przez rodziców słyszących
Źródło: opracowanie własne.
Rozważając postawy i reakcje rodziców słyszących wobec dziecka z wadą słu-chu, na uwadze ma się ojca i matkę jako pewną „całość”, jednakże analizując aspekt indywidualnych cech rodziców, trzeba spojrzeć na nich osobno. Matka bowiem z powodu własnych cech charakteru, matczynych uczuć i uruchomienia się okre-ślonych mechanizmów obronnych może mieć zupełnie inną postawę względem
Natalia Malik 42
dziecka z wadą słuchu niż ojciec. Jak pisze J. Kobosko„głuchota dziecka dla (…) słyszącej matki jest zazwyczaj czymś „strasznym”, „przerażającym” (…), „wyro-kiem niszczącym dotychczasowe plany i marzenia” [Kobosko 2003, s. 160]. Ponad-to, u matek słyszących mających dziecko z wadą słuchu J. Kobosko wyodrębniła trzy rodzaje mechanizmów obronnych:
1. Odcinanie się od głuchoty jako obrona – świadomość matek, że głuchota jest czymś „obcym”. Uruchamiany jest mechanizm zaprzeczania.
2. Słyszenie jako obrona – w obrazie matki słyszącej, dziecko z wadą słuchu jest nadal dzieckiem „słyszącym”. Następuje tu proces zaburzania realnego obrazu dziecka z wadą słuchu na rzecz własnych wyobrażeń, podejmowanie rehabilita-cji dziecka z wadą słuchu, nie uwzględniając jednocześnie jego możliwości, za-wyżając często swoje oczekiwania.
3. Działania adaptacyjne jako obrona – nauka języka migowego, realne spoj-rzenie na rehabilitację dziecka. Kontakty z innymi rodzicami dzieci z wadą słu-chu, wymiana doświadczeń i przeżyć [Kobosko 2003, s. 171].
Ostatni etap mechanizmu obronnego przyczynia się do przejawiania przez matkę dziecka z wadą słuchu pozytywnej postawy wobec jego niepełnosprawności, jednakże u ojca prowadzi to do zachowania charakteryzującego się postawą odrzu-cającą. Dzieje się tak, ponieważ przeważnie rehabilitacją dziecka zajmuje się matka, zaś ojciec skupiony jest na pracy zarobkowej- żyjąc w „własnym świecie” i dystan-sując się wobec dziecka z wadą słuchu [Wzorek 2009, s. 56]. Jest to wspomniany wcześniej rodzaj ucieczki w pracę, alkohol lub inne nałogi, które pozwalają nie my-śleć o rzeczywistej sytuacji i oderwać od niej myśli. Ponadto u ojców proces akcep-tacji dziecka z wadą słuchu jest dłuższy niż w przypadku matki. Nie tylko z powodu poczucia wstydu, że ich dziecko nie słyszy, ale dlatego, iż nie chcą podjąć wysiłku nauki języka migowego [Tomaszewski 1998, s. 7] czy innych metod komunikacji (Bilingwalizm, Metoda fonogestów, Totalna komunikacja).
Uzyskane wyniki z badań dotyczących problemów zdrowia psychicznego matek i ojców dzieci z wadą słuchu przeprowadzonych przez J. Kobosko, A. Geremek- Samsonowicz i H. Skarżyńskiego, pokazują, że matki dzieci z wadą słuchu w więk-szym stopniu i nasileniu przeżywają objawy lękowe niż ojcowie [Kobosko, Gere-mek- Samsonowicz, Skarżyński 2014, s. 141]. Jednakże takie zachowanie prowadzi bardzo często do wykształcenia się u nich postawy nadmiernie ochraniającej.
Z kolei badania więzi emocjonalnych dzieci głuchych z rodzicami słyszącymi i nie-słyszącymi, przeprowadzone przez P. Tomaszewskiego [1998] ukazują wyraźną różnicę między postawami rodziców słyszących, a niesłyszących. Jak wywnioskował z badań Tomaszewski, matki słyszące częściej okazywały negatywne postawy i emocje wobec synów z wadą słuchu niż robiły to matki niesłyszące. W przypadku ojców – wnioski są takie same: ojcowie słyszący przekazywali więcej emocji o treści negatywnej swoim dzieciom niż ojcowie niesłyszący. Dlatego w takich przypadkach niezwykle istotna jest pomoc pedagogiczna i psychologiczna udzielana rodzicom,
Przeżycia emocjonalne i postawy rodziców słyszących wobec dziecka z wadą słuchu 43
która w sposób obiektywny pomogłaby ocenić, jak kształtuje się postawa wobec ich dziecka.
Postawy rodziców wobec dziecka z wadą słuchu
Postawy rodziców słyszących wobec dziecka z wadą słuchu wymienia i charaktery-zuje J. Marcinkowska, opierając się na postawach rodziców przedstawionych przez M. Ziemską [1980]:
1. Pozytywne:
postawa akceptacji – rodzice słyszący dostrzegają indywidualne potrzeby dziecka z wadą słuchu. Zwiększą uwagą kontrolują dziecko, jednak czynią to bez zniechęcenia i wprowadzania atmosfery napięcia emocjonalnego.
W pełni akceptują oni niepełnosprawność swojego dziecka;
postawa współdziałania – rodzice aktywnie uczestniczą w życiu dziecka z wadą słuchu. Są dla niego oparciem, udzielają potrzebnej mu pomocy i wspólnie rozwiązują zaistniałe problemy;
postawa rozumnej swobody – rodzice słyszący stwarzają sytuacje, które zmuszają dziecko z wadą słuchu do podjęcia określonych decyzji w sposób samodzielny. Przyczynia się to do zwiększenia pewności siebie i później-szego radzenia sobie w życiu dorosłym. Nie wyręczają oni dziecka w czyn-nościach i decyzjach, a wręcz zachęcają do aktywności i własnej inicjatywy;
uznanie praw dziecka – rodzice traktują dziecko z wadą słuchu jako równoprawnego członka rodziny. Unikają sytuacji powodujących frustrację u dziecka. Pomagają mu w rozwijaniu uzdolnień i zainteresowań, są wraż-liwi na jego potrzeby i akceptują płynące z niepełnosprawności ogranicze-nia. Ponadto, szanują wybór sposobu komunikowania się swojego dziecka (mowa dźwiękowa, polski język migowy etc.).
2. Negatywne:
postawa odrzucająca – jak wspomniano we wcześniejszych rozważa-niach, rodzice tworzą iluzję „normalnej” rzeczywistości skupiając się na pracy, obowiązkach czy swoim hobby. Ograniczają lub wręcz unikają kon-taktu z dzieckiem z wadą słuchu. Na każdym kroku rodzice słyszący okazu-ją dziecku swoje niezadowolenie i brak akceptacji jego „inności”. Takie za-chowanie jest postawą jawnie- agresywno- odrzucającą. Rodzice słyszący nie kryją przed dziećmi, że się ich wstydzą, często ich karzą i odnoszą się do nich surowo;
postawa nadmiernie ochraniająca – często przyjmują ją rodzice wykazu-jący wysoki poziom lęku. Cechuje ją wyręczanie dziecka we wszystkich obowiązkach, nie odstępowanie go na krok, tłumienie jego inicjatywy
Natalia Malik 44
w rozwiązywaniu pojawiających się trudności. Rodzice słyszący chcą bar-dzo często chronić dziecko z wadą słuchu oraz zrekompensować mu trud-ności, które płyną z jego niepełnosprawności. Taka postawa wobec dziecka z wadą słuchu została nazwana postawą katastrofalną, gdyż całkowicie niszczy naturalną inicjatywę i aktywność dziecka;
postawa nadmiernie wymagająca – rodzice prezentują zbyt duże wyma-gania i ambicje wobec dziecka z wadą słuchu. Wszelkie jego działania są stale korygowane przez rodziców. Ponadto, rodzice słyszący przejawiający postawę nadmiernie wymagającą nie liczą się z realnymi możliwościami dziecka z wadą słuchu [Marcinkowska 2009, ss. 9–10].
Autorka wyodrębniła jeszcze w swoim podziale postawę obojętną. Słyszący rodzi-ce przejawiający obojętne zachowania wobec dziecka z wadą słuchu, nazywani są
„bezkrytycznie szczęśliwymi. Rodzice tak długo oczekiwali na narodziny dziecka, że ich radości nie zakłóciły nawet poważne zaburzenia jego rozwoju. Są oni wobec swych dzieci zupełnie bezkrytyczni. Inną podgrupę rodziców obojętnych stanowią ci, którzy nie są w stanie uwierzyć w prawdę (…), że dziecko nie słyszy” [Marcin-kowska 2009, ss. 10–11].
Ponadto w przypadku rodziców słyszących postawy wobec ich dziecka z wadą słuchu są w korelacji z komunikacją. Na ten fakt zwrócił P. Tomaszewski pisząc, iż
„istnieje zatem ryzyko, że rodzice słyszący słabo porozumiewający się z dzieckiem głuchym mogą przejawiać w stosunku do niego negatywne uczucia” [Tomaszewski 1998, s. 18]. Rodzice, którzy nie komunikują się z dzieckiem z wadą słuchu, tak naprawdę nie mogą go dobrze poznać, jego emocji, światopoglądu oraz zaintereso-wań. Taka sytuacja prowadzi do obojętnego, wręcz „mechanicznego” traktowania dziecka. Skupieniu wyłącznie się na jego zaspokojeniu materialnych potrzeb. Taka postawa rodziców może mieć tragiczne konsekwencje – utratę więzi z dzieckiem.
Podsumowanie
Moment, w którym rodzicom przekazana zostaje diagnoza dotycząca wady słuchu ich wyczekiwanego dziecka, jest z pewnością przeżyciem niezwykle trudnym, które rzutować już będzie na całe ich dalsze życie. Od nich zależy, jak będzie funkcjono-wać rodzina, a przede wszystkim jak w dorosłym życiu będzie sobie radzić ich dziecko z wadą słuchu. Gdyż ich cechy charakteru, radzenie sobie w sytuacjach problemowych oraz podjęte decyzje wobec rehabilitacji i edukacji dziecka z wadą słuchu w znacznym stopniu wpływają na atmosferę w rodzinie. Wychowanie dziec-ka z wadą słuchu jest dużym wyzwaniem dla rodziców słyszących. Jednakże zwró-cenie uwagi na potrzeby i możliwości dziecka z wadą słuchu, może przyczynić się do sukcesu w pozytywnych relacjach rodzic- dziecko z niepełnosprawnością.
Przeżycia emocjonalne i postawy rodziców słyszących wobec dziecka z wadą słuchu 45
Rozpaczliwa chęć „normalnego” życia popycha często rodziców w stawianie dziecku nieosiągalnych wymagań, odtrącanie go z powodu posiadanych przez niego trudności, dystansowanie się emocjonalne lub wręcz przeciwnie – chęć wyręczania go we wszystkim i rekompensowania mu wszystkich doznanych przykrości. Oce-niając postawy rodziców należy przede wszystkim mieć na względzie to, że kieruje nimi najczęściej troska o dobro dziecka. Być może nie zawsze jest ona okazywana we właściwy sposób gdyż trudna codzienność zwyczajnie przerasta rodziców. Jed-nak zwykle za wygórowanymi wymaganiami stoi lęk o brak samodzielności, za nadmiernym krytycyzmem chęć zmotywowania a za przesadną troską strach o to, że dziecko dozna krzywdy i nie poradzi sobie w późniejszym życiu. Dlatego nie-zwykle ważne jest to, aby rodzice umieli nazwać i ocenić swoją postawę wobec dziecka z wadą słuchu. Przeanalizować, czy charakteryzuje ich postawa pozytywna, czy negatywna. W tym zadaniu, niezbędna jest pomoc specjalistów (psycholog, surdopedagog), którzy powinni unaocznić rodzicom ich postawy względem dziecka z wadą słuchu. Gdyż sama rehabilitacja i edukacja dziecka nie przyniesie tak pozy-tywnych efektów, jak pozytywne podejście rodziców do ich dziecka. Opartej na akceptacji i miłości wobec realnego dziecka (dziecka z niepełnosprawnością), a nie
„wyobrażonego” dziecka.
Bibliografia
Kobosko J. (2003), Problemy w kształtowaniu tożsamości rodzicielskiej u słyszących matek i ich znaczenie dla rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży głuchej, „Audiofonologia”, tom XXIV, ss. 157–175.
Kobosko J., Geremek- Samsonowicz A., Skarżyński H. (2014), Problemy zdrowia psychicznego matek i ojców dzieci głuchych z implantem ślimakowym, „Otolaryngologia Polska”, nr 68, ss. 135–142.
Lane H. (1996), Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, Wydawnictwo Szkolne i Pedago-giczne, Warszawa.
Marcinkowska J. (2009), Rodzice wobec głuchoty dziecka, [w:] M. Kowalska (red.), Moje dziecko głuche. Kom-pendium wiedzy na temat rehabilitacji dziecka głuchego, Wydawnictwo PZG, Łódź.
Masłowska M., Michalczyk A. (2017), Postawy ojców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku przed-szkolnym, Roczniki Pedagogiczne, tom 9, 45 nr 3/2017, Wydawnictwo KUL, Lublin, ss. 111–126.
Młynarczyk S. (2010), Ojciec w rodzinie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, [w:] M. Kujawska, L. Huber (red.), Postawy rodzicielskie współczesnych ojców, Wydawnictwo WSNHiD, Poznań.
Tomaszewski P. (1998), Więzi emocjonalne dzieci głuchych z rodzicami słyszącymi i niesłyszącymi, „Forum Psychologiczne”, tom 3, numer 1, ss. 70–93.
Tomaszewski P. (1998), Rozwój emocjonalno- społeczny i kształtowanie się osobowości dziecka głuchego, „Audio-fonologia”, tom XII, ss. 106–126.
Twardowski A. (1991), Rodzina a dziecko niepełnosprawne, [w:] I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełno-sprawne w rodzinie, Wydawnictwo WSiP, Warszawa.
Szczepankowski B. (1999), Niesłyszący – głusi – głuchoniemi. Wyrównywanie szans, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Natalia Malik 46
Wzorek A. (2009), Rodzina z dzieckiem z zaburzeniami słuchu- spojrzenie systemowe, „Psychoterapia”, nr 4(151), ss. 53–64.
Ziemska M. (1980), Rodzina i dziecko, Wydawnictwo PWN, Warszawa.
Netografia:
http://www.anima-humana.com/, dostęp: 28.02.2018.
Pedagogika Rodziny, Family Pedagogy nr 8(1)/2018, ss. 4757
Katarzyna Plutecka1
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie