Zmiany strukturalne w rolnictwie

Efektem zaostrzenia się uregulowań prawnych była rezygnacja części producentów mleka z dostaw na rynek lub z produkcji mleka. Przeprowadzone wywiady z przedstawicielami branży mlecznej potwierdzają, że najwięcej rezygnacji z produkcji mleka miało miejsce tuż po wejściu w życie kolejnych przepisów wprowadzających zakaz skupu każdorazowo najniższych klas jako-ściowych mleka (tab. VIII.1). Rynek opuszczały w pierwszej kolejności gospo-darstwa małe. W wyniku tego spółdzielnie mleczarskie straciły średnio połowę dostawców na przestrzeni ostatnich 10 lat. Jako że prywatne mleczarnie mają więcej swobody w wyborze i selekcji dostawców, większość z nich zachowała zaledwie 30% pierwotnie współpracujących dostawców mleka. Obecnie nie prowadzi się już skupu od gospodarstw posiadających 1-2 krowy.

Generalnie można stwierdzić, że mleczarnie wspierają proces koncentracji produkcji, prowadząc aktywną politykę jakościową w skupie. Powszechnym jest różnicowanie intensywności i form współpracy w zależności od charakterystyki dostawcy mleka. Główną rolę odgrywa przy tym wielkość i stopień specjalizacji gospodarstwa. Spostrzeżenie to dotyczy zarówno mleczarni prywatnych jak również spółdzielczych. Ze względu na dużą liczebność dostawców intensywne i bezpośrednie kontakty spółdzielni ze wszystkimi zrzeszonymi dostawcami są utrudnione. Konieczność minimalizacji kosztów w skupie zmusza je więc do selektywnego podejścia do dostawców. Naturalną tendencją jest więc dyskrymi-nowanie dostawców małych i/lub nie dostosowanych do wymagań weterynaryj-nych. Prowadzi to często do sprzeczności interesów, jako że celem spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w ramach równouprawnie-nia oraz w interesie wszystkich zrzeszonych członków. Jednocześnie współpra-ca mleczarni z wysokotowarowymi gospodarstwami ma zawsze bardziej strate-giczny wymiar. Odzwierciedla się to m.in. intensywniejszym doradztwem (np.

odnośnie zmieniających się przepisów), lepszym dostępem do funduszy i kredy-tów spółdzielni oraz do inwestycji bezpośrednich. Rozwój dużych

specjalistycz-nych gospodarstw wspierany jest poza tym dopłatami do ceny bazowej w skupie mleka; powszechne są dopłaty proporcjonalne do wielkości dostawy, za kontrolę użytkowości mlecznej krów oraz premie za skup bezpośredni. Gospodarstwa te mają potencjał wzrostowy i wraz z możliwością dokupienia kwot będą systema-tycznie zwiększać produkcję mleka kosztem gospodarstw wypadających lub tych, które nie osiągną ustalonego limitu kwoty. Właściciele dużych stad krów wiążą przyszłość swojego gospodarstwa z produkcją mleka. Badane mleczarnie zaznaczały, iż większość tych rolników już obecnie zwraca się o wsparcie finan-sowe do spółdzielni w celu dokupienia kwoty mlecznej. Ograniczeniem wzrostu tych gospodarstw jest zakaz handlu kwotami między województwami.

Skrajnie odmienną grupę stanowią rolnicy drobni. Mleczarnie wskazują na generalnie niską przedsiębiorczość i raczej pasywne nastawienie tej grupy producentów do stosowanych impulsów w kierunku ulepszeń jakościowych.

Mimo pewnego postępu w tym zakresie, dostosowanie tej grupy producentów wykazuje stan nadal daleki od optymalnego. Po upływie okresu przejściowego (grudzień 2006 r.) rolnicy ci będą prawdopodobnie musieli zrezygnować z pro-dukcji rynkowej. Zmniejszanie się tej grupy producentów umożliwi spółdziel-niom alokację zasobów i intensyfikację współpracy w kierunku współpracy strategicznej z gospodarstwami specjalistycznymi (por. Pieniądz 2006).

Opisane procesy prowadzą do sukcesywnego spadku liczby gospodarstw produkujących mleko, przy jednoczesnym wzroście średniej wielkości i wydaj-ności mlecznej stada. Z ponad 1,3 miliona gospodarstw utrzymujących krowy w 1996 r. pozostało około 500 tysięcy w 2005 r., a z tego zaledwie połowa do-starczała mleko do przemysłu. Coraz wyraźniejsza jest polaryzacja struktury gospodarstw produkujących mleko. Opierając się na wynikach spisów rolnych przeprowadzonych przez GUS, można zauważyć iż maleje znaczenie gospo-darstw posiadających 2-4 krowy na korzyść gospogospo-darstw bardzo małych i du-żych (rys. VIII.1). Mimo że udział gospodarstw posiadających więcej niż 20 krów jest nadal bardzo niski, jeśli porównać Polskę z jej sąsiadem, Niemcami¹⁶, to przemiany te przebiegają bardzo dynamicznie w ostatnich dwóch latach. Na-leży się spodziewać dalszego wzrostu znaczenia dużych wyspecjalizowanych producentów mleka w niedalekiej przeszłości.

Gospodarstwa posiadające 1-2 krowy nie biorą już udziału w rynku, a je-dynie prowadzą produkcję podstawową na własny domowy użytek. Mimo konieczności rejestracji sprzedaży bezpośredniej, część produkcji małych i śred-nich gospodarstw nadal sprzedawana jest nielegalnie na rynkach lokalnych,

16 Udział gospodarstw posiadających 20 i więcej krów w Niemczech wynosił w 2004 r. 63%

(BMVL, 2005), a w Polsce w 2005 r. zaledwie 4% (GUS).

głównie w sąsiedztwie. Dotyczy, to niestety przede wszystkim gospodarstw, którym mleczarnie zawiesiły odbiór ze względu na niedociągnięcia jakościowe lub brak aktualnych zaświadczeń weterynaryjnych. Dlatego znaczenie tej niele-galnej formy handlu nie zanika, jako że we wszystkich regionach obserwuje się czasowe lub permanentne zawieszanie odbiorów. Przypuszczać można, że zja-wisko to osłabnie w przyszłości. Przyczynią się do tego rosnące dochody ludno-ści wiejskiej, wzrastająca liczba jednostek handlu detalicznego na terenach wiej-skich oraz wzbogacona oferta produktów mlecznych. Czynniki te wzmocnią substytucję zakupionego w sąsiedztwie produktu przez ofertę handlową.

Rysunek VIII.1. Przemiany strukturalne w gospodarstwach utrzymujących krowy

Źródło: Dane GUS.

Z drugiej strony nowe przepisy prawne dają małym gospodarstwom moż-liwość produkcji na potrzeby własne lub nawet sprzedaży małych ilości produk-tów podstawowych bezpośrednio konsumentom ostatecznym lub do lokalnego zakładu handlu detalicznego lub gastronomii, przy zachowaniu uproszczonych zasad higieny. Do tej pory forma ta nie jest jednak rozpowszechniona w sekto-rze mleczarskim. Zgodnie z informacjami GIW w czerwcu 2006 roku 20 zakła-dów było zakwalifikowanych do sprzedaży bezpośredniej w branży mlecznej, w tym pięć zajmuje się sprzedażą mleka koziego i jego przetworów. Są to głów-nie prywatne gospodarstwa rolne, koncentrujące się na niszy rynkowej, zajmu-jące się częściowo agroturystyką lub produkcją ekologiczną. Głównymi produk-tami są mleko spożywcze, śmietana oraz napoje mleczne fermentowane i sery twarogowe niedojrzewające.

1996 2005

0%

10%

20%

30%

40%

50%

0 1 2 3-4 5-9 10-19 20-49 50-199 200-499 >500

Wielkość stada

Udział gospodarstw