zmienne niezależne – „to zmienne ustalone, a więc takie, których rozkład wartości w zbiorze badanych ustala sam badacz” (Rubacha,

2008, s. 45).

W pracy przyjęłam następujące zmienne niezależne: znajomość i akceptacja dla norm prawnych

Określenie tej zmiennnej na podstawie teorii uzasadnionego działania M. Fishbeina i I. Ajzena (1975), „która zakłada, że jednostka zazwy-czaj działa w sposób racjonalny, a działanie to poprzedzone jest proce-sami poznawczymi, w wyniku których podejmuje on pewną intencję (świadomy zamiar), by coś zrobić (np. zmienić swoje zachowanie). Jak wcześniej wspomniano, intencja podjęcia danego zachowania zależy od: postaw wobec tego zachowania, tzn. od tego, czy jednostka postrzega je jako dobre, korzystne oraz właśnie subiektwnych przekonań norma-tywnych, czyli jak znaczące dla niej osoby oceniają to zachowanie, czy je akceptują, czy nie (spostrzegany nacisk społeczny, aby zachowywać się w pożądany sposób)” (Woynarowska, 2008, s. 116).

poziom rozwoju sądów moralnych

Zmienna ta rozumiana jest jako właściwość rozwoju poznawczego czło-wieka wpisanego w teorię rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga. Wyznaczają je dwa poddane pomiarowi aspekty: (1) deskryptywny – obejmujący akceptowane sądy moralne oraz (2) ewaluatywny – dotyczą-cy sądów preferowanych.

rodzaj edukacji formalnej, pozaformalnej, nieformalnej w kon-tekście dawstwa i transplantacji narządów, w której uczestniczy adolescent

W literaturze odnaleźć można podział wiedzy ze względu na jej poziom. Wyróżnić można wiedzę głęboką (ang. deep knowledge) oraz płytką (ang. surface knowledge) (Ferguson-Hessler, 1996). Za wiedzę głęboką uznaje się wiedzę umożliwiającą poznanie istoty rzeczy, dotyczącą idei, koncepcji. Kojarzona jest z rozumieniem, abstrakcyjnym myśleniem, umiejętnością krytycznej oceny. Poddana strukturyzacji i zapamiętana może posłużyć do rozstrzygania dylematów czy rozwiązywania proble-mów. Wiedza płytka to wiedza fragmentaryczna, odtwórcza, powierzch-niowa, ukazująca jedynie ogólne ramy obiektu, pozbawiona krytyczne-go myślenia, niepozbawionekrytyczne-go jednak prób i błędów. Zapamiętywana najczęściej w formie informacji uzyskanych z zewnątrz (Ferguson-Hes-sler, 1996, s. 107).

Przy takim założeniu edukacja formalna powinna być odpowiedzialna za przekazanie wiedzy głębokiej. Wiedza płytka natomiast upatrywana być powinna w edukacji nieformalnej, gdzie proces nie jest zaplanowa-ny – często incydentalzaplanowa-ny i przypadkowy. Edukacja pozaformalna może zostać zakwalifikowana jako podmiot przekazujący wiedzę zarówno głę-boką, ponieważ możliwe są działania zaplanowane, jak i płytką, gdyż obejmuje jednak mały wycinek wiedzy, bez odwołania się do szerszego kontekstu – koncepcji, idei. Wydaje mi się zatem szczególnie istotnym poddanie badaniu właśnie tej zmiennej, by sprawdzić, czy założenia te są zasadne i czy istnieje zależność poziomu wiedzy dotyczącej idei dawstwa narządów ex mortuo do transplantacji a udziałem w różnych formach edukacji poruszającej to zagadnienie.

2. zmienne zależne – „to zmienne losowe, a więc takie, których rozkła-du wartości w zbiorze badanych obiektów badacz nie może przewidzieć” (Rubacha, 2008, s. 45).

Zmienną zależną globalną przyjętą przeze mnie w niniejszej pracy jest recepcja idei dawstwa ex mortuo w zakresie:

opinii dotyczących dawstwa i transplantacji narządów

Powołuję się na definicję M. Szymańskiego, który wskazuje, że „(…) określeniem «opinia» posługujemy się w odniesieniu do codziennych

niemal praktyk, polegających na mniej lub bardziej konkretnych oce-nach określonych zjawisk, aspektów rzeczywistości czy też poglądów i postaw poszczególnych osób lub grup społecznych. Takie doraźne uświadamiane sobie i wypowiadane przez różne osoby opinie nakłada-ją się na siebie. Jeśli są podobne, kumulunakłada-ją się, wzajemnie wzmacnianakłada-ją i uzupełniają. Gdy są niespójne lub przeciwstawne, mówimy o kontro-wersjach, sprzecznościach wypowiadanych sądów, trudności zajęcia jed-norodnego stanowiska. W sumie w wyniku stykania się różnorodnych ocen i poglądów jednostek i grup społecznych kształtuje się opinia pu-bliczna, która – jak wiadomo – stanowi istotny czynnik kontroli i regu-lacji życia społecznego” (Szymański 1998, s. 47).

wiedzy dotyczącej dawstwa i transplantacji narządów

Przywołane w rozdziale 1.4 rodzaje edukacji o dawstwie narządów

ex mortuo do transplantacji skłaniają mnie do rozpatrywania badanej

wiedzy pod wieloma względami. Przyjęta przeze mnie definicja wiedzy zawiera bowiem w sobie nie tylko wiedzę naukową, ale także wyobra-żenia, przekonania, poglądy, zafałszowania (Ziółkowski, 1989). Wiedza adolescentów dotycząca idei dawstwa narządów ex mortuo, umożliwia-jąca poznanie istoty rzeczy, umożliwiaumożliwia-jąca krytyczną analizę, a w kon-sekwencji podjęcie decyzji wobec zgody lub sprzeciwu na oddanie na-rządów po śmierci, sklasyfikowana zostanie jako wiedza głęboka (Fer-guson-Hessler, 1996). Ta natomiast cechująca się fragmentarycznością, odtwórcza, powierzchniowa, ukazująca jedynie ogólne ramy obiektu, pozbawiona krytycznego myślenia, niepozbawionego jednak prób i błę-dów, nieniosąca za sobą zmian w recepcji idei dawstwa narządów – za wiedzę płytką (Ferguson-Hessler, 1996). Wiedza także poddana zosta-nie analizie ze względu na źródło jej uzyskania (edukacja formalna, po-zaformalna, nieformalna), gdyż jak zostało to już przywołane, „wiedza o świecie i życiu dostarczana przez popkulturę jest zdecydowanie bar-dziej atrakcyjna dla młodych ludzi niż wiedza «poważna». Występuje coraz większe uprawomocnienie form wiedzy alternatywnych wobec wiedzy akademickiej” (Dylak, za: Melosik, 2008, s. 207).

3. zmienne pośredniczące – są to najczęściej zmienne nieobjęte pla-nowaną kontrolą podczas przeprowadzanych badań. Zazwyczaj umożli-wiają dodatkowe wyjaśnienie współzależności między zmiennymi

nieza-leżnymi i zanieza-leżnymi, czy też wręcz zachodzącego między nimi jednokie-runkowego związku przyczynowo-skutkowego (Łobocki, 1999, s. 135).

W pracy wyodrębniłam następujące zmienne pośredniczące: wiek

Może być on istotnym czynnikiem dla opinii na temat recepcji idei dawstwa narządów ex mortuo, jak i różnicowania się poziomu rozwo-ju sądów moralnych. Jak zostało to przytoczone w części teoretycznej, z wiekiem rozwijają się struktury poznawcze, ma miejsce przyrost wie-dzy, który wyznacza zarówno jakość wyjaśniania, jak i sposoby rozumo-wania. Decyzje stają się bardziej złożone i dojrzałe.

płeć

Wzięcie przeze mnie pod uwagę zmiennej, jaką jest płeć (w tych bada-niach rozumiana w kontekście biologicznym, jako różnice płciowe mię-dzy kobietą a mężczyzną), wydaje się istotne ze względu na teoretycz-ne przesłanki dotyczące teorii rozwoju sądów moralnych L. Kohlberga. Może także być czynnikiem różnicującym spostrzeganie idei dawstwa narządów, a w konsekwencji proces decyzji wobec tej idei. Pragnę przy-pomnieć, że wyniki badań dotyczących różnic kobiet i mężczyzn pod względem płci wskazują zarówno na podobieństwa, jak i różnice mię-dzy nimi. D.G. Myers (2003) przywołując wyniki badań dotyczących płci, wskazuje, że to płeć damska przejawia z reguły mniejszą agresję na rzecz zwiększonej wrażliwości i opiekuńczości i empatii. To kobiety przywiązują większą wagę do relacji społecznych, częściej też angażują się w działania dobroczynne. Kobiety częściej niż mężczyźni dzielą się swoimi przeżyciami, co może wskazywać, że częściej podejmują rozmo-wę z rodziną dotyczącą dawstwa narządów do przeszczepu po śmierci.

Przedstawione zmienne można pokazać za pomocą schematu prezen-towanego na sąsiedniej stronie.

Do wyłonienia wskaźników w badaniach posłużyłam się także defini-cją przytoczoną przez Pilcha i Baumana (2001, s. 53, za: Nowak, 1970), która za wskaźnik uznaje „cechę, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdo-podobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, które nas interesuje”. Rubacha nato-miast stwierdza, że „wskaźnikiem pomiaru zmiennej będzie odpowiedź,

Ryc. 8.

Model badań z podziałem na zmienne Źródło: opracowanie własne

zmienne zależne zmienne Pośredniczące zmienne niezależne

płeć wiek

recePcja idei dawstwa narządów na Poziomie wiedZa dotycząca dawstwa i transplantacji narządów opinie dotycząca dawstwa i transplantacji narządów UcZesTnicTwo w edUkacJi roZwóJ MoraLnY sTosUnek do norM prawnYcH doTYcZĄcYcH dawsTwa i TranspLanTacJi narZĄdów

którą badany wybierze spośród przedstawionych mu wariantów. Te wa-rianty z kolei muszą się przekładać na wartości, które zmienna może przyjmować” (Rubacha, 2008, s. 173).

W takim rozumieniu wyróżniłam następujące wskaźniki i kategorie zmiennej zależnej:

– odpowiedzi badanych udzielone w autorskim kwestionariuszu ankiety dotyczącym wiedzy o dawstwie narządów ex mortuo oraz jej źródeł:

poziom wysoki poziom średni

poziom niski (brak wiedzy).

– odpowiedzi badanych udzielone w autorskim kwestionariuszu ankiety dotyczącym opinii wobec dawstwa narządów ex mortuo oraz ich źródeł:

akceptujące odrzucające ambiwalentne.

– odpowiedzi badanych udzielone w autorskim kwestionariuszu ankiety dotyczącym znajomości prawa transplantacyjnego:

poziom wysoki poziom średni poziom niski.

– odpowiedzi badanych udzielone w teście wyboru – kwestionariuszu autorstwa R. Lepperta, A. Splitta i J. Trempały (1989):

Kategoriami odpowiedzi stały się poziomy rozwoju akceptowanych sądów moralnych wyrażonych poprzez oceny wyrażające zgodność oso-by badanej z treścią stwierdzenia szacowanego na skali typu likertow-skiego oraz poziom rozwojowy preferowanych sądów moralnych okreś- lony według danych dotyczących wielości rang przydzielonych wy-branym przez podmiot stwierdzeniom. Poziomy zgodnie z koncepcja L. Kohlberga określiłam na trzech stopniach:

przedkonwencjonalnym konwencjonalnym pokonwencjonalnym.

Wskaźniki, za Rubachą (2008, s. 58) określiłam jako inferencyjne, gdyż „zjawisko wskazywane jest nieobserwowalne, lecz posiada obser-wowalne następstwa”.

Poniżej przedstawiam kategorie zmiennych wartości, które przyjmuje zmienna niezależna:

1. Uczestnictwo w edukacji dotyczącej idei dawstwa i