W Unii Europejskiej, podobnie jak w większości innych krajów, małe i średnie przedsiębiorstwa traktuje się łącznie jako jedną grupę podmiotów gospodarczych, ponieważ w odróżnieniu od dużych przedsiębiorstw posiadają wiele cech wspólnych. Literatura przedmiotu dotycząca małych i średnich przedsiębiorstw, wyróżnia dwa podstawowe rodzaje kryteriów, w oparciu o które je się definiuje. Kryteria jakościowe, w których definicja bazuje na niemierzalnych lub trudno mierzalnych cechach przedsiębiorstw oraz kryteria ilościowe, które bazują na wielkościach mierzalnych, takich jak: liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwie, wartość majątku czyli aktywów i wartość obrotów. Najczęściej za podstawę definiowania MSP przyjmuje się kryterium wielkości zatrudnienia. Dosyć kłopotliwy jest fakt dowolności i różnorodności kryteriów stosowanych w poszczególnych krajach, w oparciu o które definiuje się małe i średnie przedsiębiorstwa. Dlatego w 2003 roku Komisja Europejska wydała zalecenie26
regulujące ten problem poprzez ujednolicenie definicji mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw.
W Polsce definicje te zawarte są w Ustawie o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 roku. Ustawa27 ta definiuje mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa w następujący sposób:
Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrachunkowych:28
zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 2 mln euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 mln euro.
Za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:29
zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 10 mln euro, lub sumy
26
Zalecenie Komisji Europejskiej 2003/361/EC z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, „Official Journal” L 124 z 20.05.2003. s. 36.
27 DzU nr 173, poz. 1807.
28 Art. 104. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 roku.
29
aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 mln euro.
Za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:30
zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 50 mln euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 43 mln euro.
Klasyfikacja ta obowiązuje we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej od stycznia 2005 roku. Progi określone w poszczególnych definicjach mają postać wartości maksymalnych. W związku z tym, Komisja Europejska dawała uprawnienia poszczególnym krajom członkowskim do obniżania tych wartości. Ponadto, w celu zastosowania określonych polityk, podmioty te mogą stosować wyłącznie kryterium wielkości zatrudnienia z wykluczeniem tych dziedzin, których dotyczyły zasady pomocy państwowej 31. Przedsiębiorstwo musi spełniać tylko jedno z dwu kryteriów finansowych – dotyczące wielkości rocznego obrotu bądź całkowitego bilansu rocznego. Do celów statystycznych (Eurostat) wszystkich państw UE przyjmuje się wielkość zatrudnienia jako kryterium zaliczenia przedsiębiorstwa do sektora MSP.
Oprócz Eurostatu źródłem informacji statystycznych o sektorze MSP w krajach Unii Europejskiej są publikacje The European Observatory for SMEs. Pod pojęciem mikroprzedsiębiorstwa należy rozumieć przedsiębiorstwo zatrudniające mniej niż 10 pracowników, małego przedsiębiorstwa –- przedsiębiorstwo zatrudniające od 10 do 49 pracowników, zaś przedsiębiorstwa średniego – przedsiębiorstwo zatrudniające od 50 do 249 pracowników. Sektor MSP obejmuje przedsiębiorstwa zatrudniające do 249 osób. Instytucje zatrudniające 250 i więcej pracowników stanowią grupę przedsiębiorstw dużych32
.
Poza cechami ilościowymi istotne są cechy jakościowe małych i średnich przedsiębiorstw, które opisują ich specyfikę i w szerszy, bardziej obrazowy sposób, pozwalają zauważyć różnice między MSP a dużymi przedsiębiorstwami. Różnice
30
Art. 106. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 roku.
31 A. Skowronek-Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa źródła finansowania, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 5.
32 A. Kamińska, Regionalne determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 19-20.
w funkcjonowaniu tych przedsiębiorstw możemy analizować na kilku płaszczyznach, takich jak na przykład:
system zarządzania i organizacji,
zbyt, produkcja, zaopatrzenie,
badania i rozwój, finanse, kadry.
Najważniejszą cechą jakościową, mającą wpływ na rozwój przedsiębiorstw sektora MSP, jest samodzielność ekonomiczna i prawna właściciela. Pozwala ona na niezależność wobec innych organizacji, co oznacza, że w przypadku tych przedsiębiorstw widoczny jest brak udziału w kapitale zakładowym innych przedsiębiorstw, głównie dużych. Umożliwia to właścicielowi samodzielne podejmowanie decyzji związanych z bieżącym funkcjonowaniem firmy oraz kreślenie długofalowej wizji rozwoju. Właściciel może wprowadzać w życie własne pomysły związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, i realizować swoje cele. Czyni to na własne ryzyko i odpowiedzialność. Fakt, że właściciel przedsiębiorstwa jest osobą decydującą o jego losach, prowadzi do sytuacji, w której zarządzający w pełni jest zaangażowany w funkcjonowanie firmy, jest obecny każdego dnia, uczestniczy w podejmowaniu niemal wszystkich decyzji, co ma ogromny wpływ na postępowanie podwładnych33. Właściciel, spełniając rolę przełożonego, oddziałuje na pracowników poprzez wielostronne, powtarzalne i niesformalizowane procesy komunikacyjne. Decyzje podejmowane są najczęściej intuicyjnie, bez planowania. Małe i średnie przedsiębiorstwa rzadko precyzują długoterminowe strategie, skupiając się na bieżącym funkcjonowaniu firmy. Charyzmatyczny, bezkonfliktowy, z własną wizją przyszłości przywódca jest istotnym ogniwem sprzyjającym większej efektywności pracy.
Kolejną cechą jakościową charakteryzującą proces funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw jest typowa struktura organizacyjna. Cechuje się ona stosunkowo małą rozpiętością, jest jednoszczeblowa, z jednym centrum decyzyjnym oraz z krótkimi, elastycznymi kanałami przepływu informacji. W tych przedsiębiorstwach dominują powiązania liniowe między poszczególnymi komórkami organizacyjnymi oraz brak lub bardzo słabe powiązania funkcjonalne. Specyfiką MSP jest niska specjalizacja poszczególnych stanowisk oraz poziom formalizacji działań. Struktura organizacyjna hamuje rozwój biurokracji, sprzyja powstawaniu bezpośrednich stosunków służbowych między zarządzającym a personelem. Elastyczna struktura oraz bezpośredni kontakt przełożonego z pracownikami pozwala na przydział zadań poszczególnym komórkom organizacyjnym
33 A., Adamik Kształtowanie konkurencyjności i przewagi konkurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 21-22.
według bieżących potrzeb. Pozwala to szybko reagować na zmiany zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa o płaskiej strukturze organizacyjnej są bardziej zdolne do nagłej zmiany profilu działalności, podyktowanej ciągłymi i dynamicznymi zmianami otoczenia. Dzięki temu są w stanie oferować swoim klientom produkty oraz usługi dopasowane do ich indywidualnych potrzeb, często wysoce innowacyjne34
.
Kolejną cechą małych i średnich przedsiębiorstw są nieformalne kontakty z odbiorcami, dostawcami, przy doborze kadry lub jej motywowaniu. Takie przedsiębiorstwa są zazwyczaj prowadzone przez całe rodziny i stanowią ich źródło utrzymania. Pracownicy są przyjmowani przy pomocy rekomendacji lub z grona rodziny bez potrzeby rekrutacji. System motywacyjny oparty jest na wynagrodzeniach pieniężnych w formie premii lub dodatków do wynagrodzenia. O wszystkim decyduje szef – właściciel i to właśnie od jego działania zależy zmotywowanie pracowników. MSP dysponują siecią osobistych kontaktów z kontrahentami i są względnie otwarte wobec nich.
Inną cechą jakościową jest forma finansowania na poszczególnych etapach rozwoju przedsiębiorstwa. Firma najczęściej tworzona jest na bazie środków pieniężnych pochodzących z oszczędności właściciela lub pożyczek od rodziny i znajomych. W następnej kolejności, rozwój finansowany jest przez wygenerowane w firmie nadwyżki pieniężne. Jest to spowodowane brakiem dostępu do atrakcyjnych kredytów oraz trudności w ich spłacie ze względu na wygórowane oczekiwania banków komercyjnych. MSP nie rozwijają się w optymalnym tempie głównie z powodu ograniczonych zasobów finansowych. Firmy tego sektora mają również ograniczone możliwości wykorzystania instrumentów finansowych związanych z rynkiem kapitałowym35
. Brak dobrych źródeł finansowania wpływa negatywnie na tempo rozwoju przedsiębiorstwa.
Wymienione kryteria jakościowe wyjaśniają specyfikę działania małych i średnich przedsiębiorstw. Z jednej strony, ujawniają ich liczne słabości, z drugiej, wskazują na ogromny potencjał rozwojowy. Nie do przecenienia jest rola przedsiębiorczego właściciela. Pełni on w takich przedsiębiorstwach wiele ról, jest odpowiedzialny za nie na wszystkich polach działania. Dodatkowo asystuje innym pracownikom przy wykonywaniu obowiązków, dlatego bardzo cenna jest wiedza i doświadczenie przedsiębiorców po to, aby uniknąć działania na zasadach prób i błędów.
W latach siedemdziesiątych XX w Stanach Zjednoczonych i Europie, po okresie dominacji wielkich korporacji, nastąpił okres rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw.
34 Tamże.
35
Wśród podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku zaczęły dominować MSP. Ich znaczenie oraz liczba w gospodarce krajów wysoko rozwiniętych wzrastały systematycznie od drugiej połowy XX wieku. Wysiłek, wyobraźnia i wyzbycie się strachu, to
przedsiębiorczość, definiowana głównie jako zdolność podejmowania oraz rozwiązywania
pojawiających się problemów i adaptacji do zmian w otoczeniu, podejmowania ryzyka gospodarczego na własny rachunek, czyli przeciwieństwo oczekiwania, zniechęcenia i bierności w rozwiązywaniu trudnych sytuacji36
.
Pierwsze europejskie odniesienie do sektora MSP miało miejsce w Traktacie o Unii Europejskiej, który został podpisany 7 lutego 1992 roku w Maaastricht. Stworzył on podstawy prawne do prowadzenia polityki UE w stosunku do tego sektora. Procesy globalizacyjne, objawiające się poszerzaniem rynku europejskiego, jego liberalizacją, a przede wszystkim, budowa Jednolitego Rynku obejmującego państwa członkowskie Unii Europejskiej oddziaływały na sytuację małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych krajach. Już wcześniej, bo w połowie lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku, uznano MSP za motor rozwoju. Wzrost gospodarczy państw członkowskich UE oparty był o innowacyjność, a małe i średnie przedsiębiorstwa utożsamiano z przedsiębiorczością. W 1986 roku Rada Europejska powołała niezależny zespół zadaniowy do spraw MSP, którego zadaniem było opracowanie programu koordynującego wszelkie działania Komisji Europejskiej dotyczące MSP, któremu już 3 listopada 1986 roku udało się stworzyć i zacząć wdrażać pierwszy, tzw. Wieloletni Program Działania Na Rzecz Małych i Średnich Przedsiębiorstw37
.
Przedsiębiorczość jest cechą małych firm, które nie szczędzą wysiłku oraz ryzykują po to, aby się rozwijać. Przedsiębiorczość rozumiana jest jako zdolność do zakładania i rozwijania własnej firmy, ponoszenia ryzyka i niepowodzenia, wprowadzania innowacji i wykorzystywania możliwości rynkowych. Jest traktowana jako czynnik determinujący rozwój przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa sektora MSP pełnią wiele funkcji społecznych i gospodarczych. Ich znaczenie i zasięg uzależniony jest od poziomu rozwoju gospodarczego oraz ustroju społeczno-politycznego. W krajach o podobnym poziomie rozwoju rola małych i średnich przedsiębiorstw bywa zróżnicowana. Odmienna jest bowiem polityka promocji tego sektora, kultura przedsiębiorczości i stosunek społeczeństwa do inicjowania i prowadzenia
36 B. Bartkowiak, Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe w finansowaniu małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Wyd. CedeWu, Warszawa 2009, s.11-12.
37 Krawczyk M., Finansowanie działalności innowacyjnej MŚP wybrane zagadnienia, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2012, s.38, oraz OJ C 287 z 14.11.1986. Rezolucja Rady Unii Europejskiej z dnia 3 listopada 1986
działalności gospodarczej38
. Sektor ten wytwarza znaczną część produktu krajowego brutto i jest miejscem pracy dla przeważającej części zatrudnionych w gospodarce, jest motorem pobudzającym do przedsiębiorczości i ważnym elementem wzrostu gospodarczego.
W literaturze przedmiotu wskazuje się wiele przyczyn, które spowodowały wzrost znaczenia małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce. Do najważniejszych zalicza się wzrost popytu na wyroby i usługi coraz bardziej zróżnicowane i dostosowane do indywidualnych gustów klientów. Równie ważne okazały się zmiany umożliwiające prowadzenie efektywnej produkcji na małą skalę w związku z rewolucją technologiczną, polegającą na miniaturyzacji i specjalizacji oraz unifikacji procedur technologicznych; następnie – spadek konkurencyjności dużych firm, które są bardziej wrażliwe na wzrost cen energii. Ważnym czynnikiem okazały się zmiany w strategii dużych firm polegające m.in. na mniej ekspansywnym inwestowaniu, a także tworzenie coraz bardziej korzystnego klimatu dla funkcjonowania małych firm.
Małe i średnie przedsiębiorstwa stymulują rozwój gospodarczy i społeczny oraz pobudzają przedsiębiorczość. Wśród korzyści wynikających z funkcjonowania MSP wymienia się ich wpływ na tworzenie nowych miejsc pracy, kreowanie postaw przedsiębiorczych, udział w tworzeniu PKB. Funkcjonowanie MSP przynosi wiele pozytywnych skutków, w tym pobudza korzystne zmiany w strukturze gospodarczej kraju. MSP zagospodarowują zasoby wolnej siły roboczej, wykorzystują pojawiające się możliwości w dziedzinie dekoncentracji i demonopolizacji, umacniają własność prywatną środków produkcji i tworzą nowe podmioty gospodarcze. W literaturze przedmiotu oraz w praktyce podkreśla się aktualną istotną rolę tego sektora w stymulowaniu rozwoju gospodarczego. Wśród najważniejszych efektów działalności gospodarczej MSP wymienia się39
:
znaczący w skali kraju wzrost zatrudnienia,
stosunkowo szybką eliminację luk pojawiających się na rynku, zwłaszcza w słabiej rozwiniętych regionach i małych miastach,
rozwój i wdrażanie innowacji,
zwiększenie tempa przepływu kapitału,
wyrównywanie stóp zysku,
tzw. efekt mnożnikowy polegający na tym, że powstanie lub upadek jednej firmy powoduje powstanie lub upadek innej firmy.
38B. Bartkowiak, Fundusze pożyczkowe …,op. cit., s.14.
39
Funkcje pełnione przez MSP w poszczególnych krajach są bardzo zróżnicowane i uzależnione od poziomu rozwoju gospodarczego oraz panującego ustroju społeczno-politycznego. Szczególne zapisy na temat roli sektora MSP w gospodarce powstały na poziomie Unii Europejskiej. W Unii Europejskiej, podobnie jak w większości innych krajów, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią najliczniejszą grupę przedsiębiorstw.
Rozwój w przedsiębiorstwie dokonuje się poprzez wzrost produkcji, powodowany postępem technicznym i technologicznym. Warunkuje to rozwój nowych technik i technologii oraz nowoczesnych systemów informacji. Ważnym wskaźnikiem rozwoju przedsiębiorstwa jest jego udział na rynku międzynarodowym. Aby sprostać wymaganiom tego rynku, małe i średnie przedsiębiorstwa zmuszane są do wdrażania innowacji, prowadzenia badań, co zwiększa ich zdolności eksportowe. Innowacje są głównym składnikiem i siłą napędową rozwoju współczesnej gospodarki rynkowej, dlatego ich obecność powinna wpływać na kondycję innowacyjną takiej gospodarki. Innowacja na poziomie przedsiębiorstwa przejawia się jako: nowy proces produkcyjny, nowe podejście marketingowe, nowy wzór produktu, nowy sposób organizacji. Sektor MSP posiada jednocześnie, w porównaniu z dużymi firmami, szereg zalet w zakresie innowacji. Są to m. in: przymus innowacji, efektywniejsza i szybsza komunikacja wewnętrzna, elastyczność, a także zdolność szybkiego reagowania i dostosowania do zmieniających warunków40
.
40 Finansowanie MSP w Polsce ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjność