W ostatnich latach można zaobserwować zwiększone zainteresowanie zjawiskiem zrównoważenia dla funkcji planowania systemu transporto-wego1. Zrównoważony rozwój (ang. sustainable development), określany również mianem trwałego rozwoju, w odniesieniu do transportu może być określany jako minimalizacja użycia środków transportu szkodliwych dla środowiska oraz ludzi. Wzrost potrzeb przewozowych, generowany przez procesy społeczno-gospodarcze, a zaspokajany przez środki transportu w głównej mierze z pomocą transportu drogowego, implikuje wiele negatywnych efektów dla środowiska. Silna dominacja transportu drogowego, widoczna w ciągu ostatnich 20 lat, stała się bodźcem do poszukiwania rozwiązań optymalizujących procesy transportowe.
Wstrzymanie szans rozwoju w kierunku rozwoju zrównoważonego może nieść za sobą daleko idące konsekwencje. Trzeba zdać sobie sprawę, że przyrost sieci dróg nie jest wprost proporcjonalny do przyrostu liczby drogowych środków transportu. Dążenie do odciążenia dróg poprzez korzystanie z alternatywnych środków transportu oraz zmniejszenie generowania kosztów zewnętrznych ma na celu wyeliminowanie negatywnych skutków wywoływanych przez transport drogowy.
1 Litman T., Burwell D., 2006, Issues in sustainable transportation, Int. J. Global Environmental Issues, Vol. 6, No. 4, s. 331–347.
Zrównoważony rozwój jest podstawowym celem polityki Unii Europejskiej. Integracja procesów społecznych, ekonomicznych oraz śro-dowiskowych ma na celu budowę długotrwałej pozytywnej relacji rozwoju społeczeństw oraz powiększania ich dobrobytu. Celem polityki transportowej państwa jest zdecydowane poprawienie jakości oferowanych usług transportowych oraz stała rozbudowa sieci zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Dobrze funkcjonujący system transportowy decyduje o jakości warunków życia oraz rozwoju społeczno-gospodarczym. Dostępność jako miara łatwości dotarcia do celu stanowi o możliwie jak najszybszych i dostępnych cenowo aspektach wyboru środka transportu. Dlatego też optymalizacja procesów transportowych z zakresu przemieszczania towarów, ludzi oraz informacji ma za zadanie integrowanie zadań, dążących do zrównoważenia transportu.
Zrównoważony rozwój można rozpatrywać w czterech aspektach: społecznym, ekonomicznym, przestrzennym oraz ekologicznym. Są one realizowane w warunkach członkostwa w Unii Europejskiej i powinny być podporządkowane podstawowym zasadom w zakresie wolnego, równego rynku, demokratycznego systemu decyzyjnego oraz ochrony środowiska naturalnego, środowiska człowieka oraz kultury. W myśl tych zasad w Białej Księdze „Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu” wydanej w marcu 2011 roku, można wyodrębnić główne cele przyczyniające się do wdrożenia planów zrównoważonego rozwoju. Jednym z nich – najważniejszym z punktu widzenia niniejszego artykułu – jest cel brzmiący następująco: Zintegrowane systemy intermodalnego transportu osobowego i towarowego (centra logistyczne, nowoczesne terminale)2.
Biała Księga jasno określa kierunek rozwoju transportu. Opty-malizacja procesów transportowych, racjonalne korzystanie ze środków
transportu w zgodzie ze środowiskiem czy zmniejszenie generowanych zanieczyszczeń to tylko niektóre z celów, jakie przed państwami człon-kowskimi postawiła Rada Unii Europejskiej.
Transport, jako możliwość przemieszczania, pełni strategiczną rolę dla rozwoju państwa, daje przy tym zatrudnienie wielu osobom oraz ge-neruje z podatków dochód narodowy. Biała Księga, kształtująca europejską politykę transportową, w bardzo dużym stopniu uwzględnia znaczenie transportu kolejowego, który generuje wiele pozytywnych relacji z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju m.in.: zwiększa ładowność, ogranicza powstawanie zjawiska kongestii w miastach oraz cechuje się mniejszą zajętością przestrzeni. W latach 80. XX wieku we Wspólnocie Europejskiej powstała koncepcja transeuropejskich sieci (TEN), mająca na celu stworzenie jednolitego rynku infrastruktury. Częścią koncepcji transeuropejskich sieci jest Transeuropejska Sieć Transportowa (TEN-T).
Powyższe rysunki przedstawiają wyznaczone sieci drogowe oraz ko-lejowe TEN-T w Polsce. Ich zadaniem ma być zwiększenie przepustowości na sieciach infrastruktury liniowej oraz punktowej, rozbudowa tej sieci,
.
Rysunek 1. Drogi kołowe i linie kolejowe transeuropejskiej sieci transportowej TEN-T.
Źródło: Jacyna M., Projekt rozwojowy nt. Model systemu logistycznego Polski jako droga do komodalności
transportu w UE, Warszawa 2010.
drogi kołowe
.
linie kolejowe
a dokładnie zwiększenie jakości usług infrastrukturalnych, zachęcenie do intermodalności pomiędzy różnymi środkami transportu, tak, aby było to ekonomicznie uzasadnione. By możliwe było dobre zarządzanie i wykorzystanie sieci TEN-T, potrzeba ciągłych inwestycji infrastrukturalnych w stopniu inwestycyjnym 60:40 (drogi – kolej). Jest to jedyna szansa na osiągnięcie celów zakładanych przez Politykę Trans-portową Państwa, Białą Księgę oraz inne koncepcje wspierające zrów-noważony rozwój transportu.
W odniesieniu do sfery transportowej, zrównoważenie powinno narzucać pewne wymogi z zakresu bezpieczeństwa i ochrony, w której będziemy mieli na uwadze maksymalną efektywność zasobów (środków transportu) przy założeniu dostępności cenowej na potrzeby konsumpcji tych zasobów oraz dostępności infrastruktury liniowej oraz punktowej. Głównymi kategoriami sfery zrównoważenia transportu są mobilność oraz dostępność.
Kategoria dostępności ma na celu umożliwienie użytkownikom uzyskania dostępu do pożądanej usługi. Powinna ona obejmować zdolność do mobilności, wykorzystanie terenu (lokalizacja). Sposób planowania oparty o kategorię dostępności zakłada stosowanie rozwiązań takich jak zmniejszanie kongestii dzięki ograniczeniu możliwości dojazdu do centrum transportem indywidualnym czy też promocja transportu zbiorowego. Rozwiązania te jak najbardziej wpisują się w sposoby zrównoważenia.
Dotychczas transport był postrzegany głównie w kategoriach ruchów fizycznych (Rys. 2). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że jeśli zrównoważony rozwój maksymalizuje efektywność w oparciu o dobra materialne, które dostarczają satysfakcji, przy relatywnie niskim poziomie konsumpcji, to zrównoważony rozwój transportu maksymalizuje satysfakcję przypa-dającą na jednostkę mobilności (środek transportu). W Zielonej Księdze z 1992 roku na temat wpływu transportu na środowisko uznaje się, że ter-min „mobilność zrównoważona” dotyczy mobilności lub ruchu komunikacyjnego, który umożliwia realizację, za pomocą transportu,
istotnych społecznych i ekonomicznych funkcji, jednocześnie ograniczając jego negatywny wpływ na środowisko.