Metodyka szacowania szkód w uprawach ziemniaków na wczesny zbiór.

METODYKA SZACOWANIA SZKÓD

METODYKA SZACOWANIA SZKÓD

W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW

W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW

NA WCZ

NA WCZ

ESNY ZBIÓR

SNY ZBIÓR

dr inż. Marian Flis

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, e-mail: marian.flis@up.lublin.pl

omimo wyraźnego i postępującego w ostatnich latach spadku areału upra-wy ziemniaków w niektórych rejonach kraju dość sporym zainteresowaniem cieszy się ich uprawa na wczesny lub bardzo wcze-sny zbiór. Potwierdzeniem tego wydaje się blisko 40-procentowy udział odmian bardzo wczesnych i wczesnych w Krajowym Reje-strze Odmian 2008 (Lenartowicz, Siódmiak, Mak 2008). Wynika to z większej opłacalno-ści, większego popytu, a zarazem braku blemów ze zbytem produkcji. W cyklu pro-dukcyjnym tego typu upraw sadzeniaki od-mian bardzo wczesnych pojawiają się na po-lach już na początku kwietnia, a w niektórych rejonach kraju nawet w trzeciej dekadzie marca. Taki termin sadzenia i przygotowania gleby sprawia, że uprawy te są pierwszymi wiosennymi uprawami na polach, a tym sa-mym są one narażone na duże zaintereso-wanie ze strony zwierząt dziko żyjących, a zwłaszcza dzików. W największym niebez-pieczeństwie są uprawy w bezpośrednim są-siedztwie lasu lub zlokalizowane na tzw. cią-gach zwierzyny (Drozd 1988a, Dubas 1996).

P

W wypadku szkód określanych mianem łowieckich odpowiedzialność za nie

związa-na jest z położeniem uprawy. Jeśli uprawa jest zlokalizowana na terenie obwodu łowiec-kiego, odpowiedzialność za powstałe szkody ponoszą dzierżawcy lub zarządcy obwodu, jeśli zaś na terenach ochronnych lub nie wchodzących z innych przyczyn w skład ob-wodów łowieckich, odpowiedzialność jest scedowana na skarb państwa jako ustawo-wego właściciela zwierzyny wyrządzającej szkodę (ustawa Prawo łowieckie, Flis 2008a). W wypadku szkód powstałych w ob-wodach łowieckich (ok. 90% wszystkich szkód) procedura ich szacowania, zmierzają-ca do ustalenia i wypłaty odszkodowania, jest identyczna jak w uprawach ziemniaków w standardowej technologii, przy czym czę-sto zarówno u szacujących, jak i u poszko-dowanych rodzą się dylematy związane i z szacowaniem, i z ustaleniem wielkości od-szkodowania (Flis 2007). Problemy te doty-czą głównie ustalenia, czy dana uprawa jest prowadzona na wczesny lub bardzo wcze-sny zbiór oraz jaką zastosowano technologię uprawy, wynikającą z docelowego przezna-czenia uzyskanych plonów. Dodatkowo wiele kontrowersji budzi ustalenie ceny rynkowej wczesnego plonu.

Szacowanie wstępne Procedura związana z formą i sposobem zgło-szenia szkody oraz usta-leniem jednostki ponoszą-cej odpowiedzialność w wypadku upraw

ziemnia-ków z przeznaczeniem na wczesny zbiór jest identyczna jak w innych upra-wach rolniczych (rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 roku, Flis 2008b). Pierwszą czynnością związaną z niem są oględziny zniszczonej uprawy, nazywane szacowa-niem wstępnym. Podczas oglę-dzin rolnik ma obowiązek w przekonywający sposób udowodnić, że dana uprawa była prze-znaczona na wczesny lub bardzo wczesny zbiór.

Podstawo-wy-mi wiadomościaPodstawo-wy-mi, ja-ki-mi powinien dysponować w tym wypadku poszko-dowany, są informacje na temat uprawianej odmia-ny. Znajomość nazwy od-miany lub ewentualne udokumentowanie zaku-pu sadzeniaków, w kon-frontacji z Krajowym Re-jestrem Odmian, stanowi podstawę do zakwalifiko-wania danej uprawy jako przeznaczonej na wcze-sny zbiór.

Dodatkowo podczas oględzin rolnik powinien wskazać zastosowaną metodę przygotowania sadzeniaków do sadzenia na wczesny lub bardzo wczesny zbiór. Posiada-nie przez rolnika grunto-wej wiedzy na temat spo-sobów przygotowania

sa-dzeniaków, poprzez ich pobudzenie lub podkiełkowanie, jest nieodzownym elementem, warunkującym zakwalifikowanie da-nej uprawy jako przeznaczoda-nej na wczesny zbiór. Jeśli argu-mentacja poszkodowanego nie znajdzie odzwierciedlenia w rzeczywistości, a uszkodzona uprawa nie zostanie zakwalifiko-wana na wczesny zbiór, rolnikowi przysługuje prawo umiesz-czenia swoich uwag w protokóle oględzin oraz ewentualnego dochodzenia swoich roszczeń na drodze sądowej.

Istotne podczas szacowania szkód w pierwszych dniach po posadzeniu jest to, czy sadzeniaki były podkiełkowywane, czy tylko pobudzane. Zabieg podkiełkowywania bulw wpływa zna-cząco na wielkość późniejszego plonu (tab. 1), a plon niektó-rych bardzo wczesnych odmian może być nawet dwukrotnie wyższy (Jabłoński 1997, Szutkowska 2008).

Tabela 1 Tempo narastania plonu bardzo wczesnych

odmian ziemniaka pod wpływem podkiełkowania bulw

Sadzeniaki Plon (t/ha) dni od posadzenia

50 60 70 80 90

Podkiełkowane 7,8 14,0 19,4 24,8 28,8

Niepodkiełkowane 3,4 9,0 15,0 21,2 28,0

Różnica 4,4 5,0 4,4 3,6 0,8

Źródło: Jabłoński K. 1997 Podczas szacowania wstępnego upraw

ziemniaków wczesnych należy również zwrócić uwagę na to, czy sadzeniaki były krojone, gdyż zabieg ten obniża plon średnio o ok. 5% (Jabłoński 1997). Stwierdzenie tego jest w miarę proste, polega na organo-leptycznej ocenie wykopanych bulw, stano-wiących materiał sadzeniakowy. Podczas oględzin należy też zwrócić uwagę na ewen-tualne występowanie obniżeń terenowych na uszkodzonej uprawie. Ma to istotne znacze-nie, gdyż w miejscach tych mogą się tworzyć lokalne wymokliska, a w wypadku bardzo wczesnego posadzenia w obniżeniach tere-nowych dochodzi do zalegania zimnych mas powietrza i tworzenia się tzw. zmrozowisk, rzutujących zarówno na kiełkowanie, jak i późniejszy rozwój, a tym samym plonowanie ziemniaków. Wiedza na ten temat jest bar-dzo ważna, zwłaszcza przy szacowaniu upraw zniszczonych w pierwszych dniach po posadzeniu lub upraw, gdzie wielkość znisz-czeń kwalifikuje je do zaorania, a tym sa-mym ustalenie wielkości potencjalnego plonu nie jest możliwe. Dodatkowo wielkość tych powierzchni uwzględnia się przy obliczaniu utraconego przez rolnika plonu podczas sza-cowania końcowego.

Ze względu na specyficzną technologię uprawy ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór, czyli zagęszczenie roślin, podczas szacowania wstępnego konieczne wydaje się ustalenie obsady roślin, czyli licz-by krzaków na 1 ha. Według Jabłońskiego (1997) w przeciętnych warunkach klimatycz-nych optymalna obsada plantacji na wcze-sny zbiór powinna wynosić 45-50 tys. roślin na jednym hektarze. Obsadę rzeczywistą dla danej plantacji najlepiej ustalić w oparciu o próby polowe z kilku lub kilkunastu miejsc re-prezentatywnych, w zależności od areału uprawy i stopnia jej zróżnicowania. Jest to w miarę proste i na ogół nie nastręcza więk-szych trudności, gdyż znając rozstawę redlin i odległość między roślinami w rzędzie, co jest ustalane bezpośrednio na polu, bez pro-blemu ustalimy obsadę roślin jako średnią z poszczególnych prób polowych, w przelicze-niu na 1 ha uprawy.

Z szacowania wstępnego powinien być sporządzony protokół zawierający wszystkie opisane informacje, łącznie ze szkicem upra-wy i naniesionymi miejscami zniszczeń wraz z pomiarem ich powierzchni i stopnia znisz-czenia na poszczególnych powierzchniach. Protokół ten powinien być podpisany

zarów-no przez szacującego, jak i poszkodowane-go. Ewentualne zaistniałe niezgodności nale-ży umieścić w uwagach. Warto również pa-miętać, że nieobecność prawidłowo zawia-domionego poszkodowanego, czyli zawiado-mionego listownie z potwierdzeniem odbioru korespondencji, nie wstrzymuje procedury oględzin, jak też późniejszego ostatecznego szacowania szkody (Flis 2008b).

Szacowanie ostateczne

W wypadku upraw ziemniaków na wczesny lub bardzo wczesny zbiór dość istotnym pro-blemem jest ustalenie ostatecznego terminu szacowania. Wynika to z faktu, że zbiór na takich plantacjach jest z reguły prowadzony wieloetapowo, jak również sam termin trzeba dostosować do zapotrzebowania i możliwo-ści uzyskania przez rolnika możliwie najwyż-szej ceny sprzedaży. Należy tu pamiętać, że opóźnienie zbioru części plantacji, w wypad-ku ziemniaków podkiełkowanych, znacząco wpływa na zwiększenie plonu, lecz jedno-cześnie pociąga za sobą spadek cen rynko-wych ziemniaków.

Rys. 1. Uszkodzona uprawa ziemniaków na wczesny zbiór (fot. autora)

Niemniej jednak po ustaleniu, często kompromisowego, terminu zbioru podczas szacowania ostatecznego określamy całko-witą powierzchnię zniszczeń poprzez bezpo-średni pomiar miejsc, na których one wystą-piły, jak również procentowy ich stopień. Po-zwala to na określenie tzw. powierzchni zre-dukowanej szkody, czyli teoretycznie obli-czonej powierzchni, na której szkoda wystą-piła w 100%. Po ustaleniu powierzchni znisz-czonej uprawy osoba szacująca powinna ustalić wielkość plonu. Plon ziemniaków wczesnych jest na ogół bardzo zróżnicowany i uzależniony głównie od odmiany, a także warunków siedliskowych, czynników klima-tycznych i zabiegów agrotechnicznych oraz terminu zbioru (Lenartowicz, Rębarz, Lenar-towicz 2008; Szutkowska 2008). W związku z tym w praktyce likwidacji szkód celem

określenia plonu rzeczywistego, tj. plonu na dzień wystąpienia szkody, powinna być sto-sowana metodyka ustalania wydajności w oparciu o bezpośrednie polowe próby wydaj-ności. Próby te pobiera się w nieuszkodzo-nych miejscach plantacji i na ich podstawie oblicza średni plon z jednego krzaka. Po ustaleniu w ten sposób średniej wydajności z jednego krzaka oraz znając obsadę roślin na 1 ha uprawy, co zostało określone podczas szacowania wstępnego, ustalenie wielkości utraconego przez rolnika plonu nie powinno nastręczać większych problemów. Wykorzy-stuje się w tym celu zależność:

P = W x O x Pz gdzie:

P – wielkość utraconego plonu

W – średnia wydajność z jednego krzaka ustalo-na podczas prób polowych (kg)

O – obsada na 1 ha (liczba roślin na 1 hektarze, z uwzględnieniem wymoklisk, zmrozowisk i in-nych powierzchni, gdzie wystąpił brak wschodów) Pz – wielkość powierzchni zredukowanej szkody

(ha)

Po określeniu wielkości utraconego przez rolnika plonu tzw. ogólnego, ustalonego me-todą prób polowych, konieczne jest sprowa-dzenie tej wartości do plonu netto, czyli wiel-kości określającej faktycznie możliwy do uzy-skania plon stanowiący element obrotu han-dlowego. Wartość plonu netto, w odniesieniu do plonu ogólnego wyliczonego w oparciu o próby polowe, zostaje pomniejszona o straty powstałe podczas zbioru, jak również straty wynikające z wyodrębniania frakcji handlo-wej ziemniaków. W wypadku ziemniaków wczesnych udział frakcji handlowej przyjmo-wany jest na poziomie 85- -93%, jed-nak najlepiej go ustalić podczas wykonywa-nia polowych prób wydajności, w czasie któ-rych należy zwrócić uwagę na elementy wy-miarowe bulw (tab. 2), a także ich zazielenie-nie, zniekształcenie czy ewentualne poraże-nie chorobami. Wszystkie te elementy, a zwłaszcza wielkość bulw, zmniejszają udział frakcji handlowej, która z reguły nie przekra-cza 85%. Wynika to z faktu, że bulwy o śred-nicy poniżej 28 mm stanowią materiał odpa-dowy, a tym samym ta część plonu nie jest uwzględniana przy ustalaniu wielkości przy-sługującego odszkodowania (Wójcik 2003; Flis 2007, 2008b). Dodatkowo w ustaleniach

tych bierze się pod uwagę korygujący współ-czynnik regresji (0,88), uwzględniający udział w plonie całkowitym materiału prze-znaczonego na sadzeniaki (Jabłoński 1997). Wielkość plonu netto ustala się w oparciu o następującą zależność:

Pnetto = P x 0,88 x (100-S) x (100-F) gdzie:

Pnetto – plon netto, stanowiący podstawę do

obli-czenia przysługującego odszkodowania

P – plon ogólny (utracony w wyniku zniszczeń) S – straty podczas zbioru

F – straty wynikające z wyodrębniania frakcji handlowej ziemniaków

Tabela 2 Podstawowe wymagania wymiarowe

frakcji handlowej ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór Wymagania wymiarowe bulw Ziemniaki

wczesne Minimalna średnica bulw

okrągłych i okrągłoowalnych

poprzeczna 28 mm Minimalna średnica bulw

podłużnych

poprzeczna 28 mm Źródło: Rozp. MRiRW z dn. 29.10.2003

Ostatnim elementem szacowania jest ustalenie cen ziemniaków wczesnych, które podlegają znaczącym wahaniom, nawet w kolejnych dniach tego samego tygodnia. Ce-lem obiektywnego ustalenia wartości rynko-wej ziemniaków szacujący powinien dokonać rozeznania cen ziemniaków wczesnych na lokalnym rynku (ceny targowiskowe) w dniu szacowania szkody, a także w kilku kolej-nych dniach, kiedy ziemniaki z danej uprawy stałyby się obiektem handlowym. Na potrze-by likwidacji szkód w ziemniakach wcze-snych często są wykorzystywane ceny z naj-bliższej giełdy rolnej, które są na bieżąco pu-blikowane w internecie. Dla orientacji, jak wygląda dynamika zmian cen targowisko-wych ziemniaków wczesnych, przedstawiono ceny na Lubelszczyźnie w ubiegłym roku (tab. 3).

Po ustaleniu ceny ziemniaków i dysponu-jąc wszystkimi opisanymi elementami szaco-wania ostatecznego, ustala się wielkość przysługującego odszkodowania: jest ono wynikiem przemnożenia utraconego plonu netto przez uśrednioną cenę rynkową ziem-niaków. Kwota obliczonego w ten sposób od-szkodowania powinna być wypłacona po-szkodowanemu w ciągu 30 dniu od daty ostatecznego szacowania.

Tabela 3 Przykładowe ceny ziemniaków wczesnych na targowiskach

w regionie południowo-wschodniej Polski w 2008 roku

Okres 14-17 _maja 29-31 _{maja czerwca}11-14 _czerwca18-21 9-12 lip-_ca 16-20 _lipca 23-26 _lipca Przedział

cenowy (zł/kg)

3,0-3,5 2,8-3,0 2,5-3,0 1,5-2,6 1,0-1,8 1,0-1,2 0,7-1,5

Źródło: dane LODR w Końskowoli

Kwotę odszkodowania obliczoną zgodnie z przedstawio-ną metodyką pomniejsza się o nieponiesione koszty zbioru, transportu i magazynowania. Wielkość tych kosztów jest ustalana indywidualnie dla każdej zniszczonej plantacji, bierze się bowiem pod uwagę wielkość i lokalizację znisz-czeń, odległość uprawy od gospodarstwa lub ewentualnego miejsca zbytu oraz przewidzianą technologię zbioru ziem-niaków. W wypadku upraw wymagających zaorania wyce-niana jest wielkość strat dla całego areału uprawy, przy czym kwotę przysługującego odszkodowania pomniejsza się w zależności od terminu, w jakim wystąpiła szkoda (tab.

4) oraz o koszty zbioru trans-portu i magazynowania, któ-rych rolnik nie ponosi (Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis 2008b).

Tabela 4 Wysokość odszkodowania w zależności od terminu

Termin zaistnienia szkody _{kwoty odszkodowania}Odsetek obliczonej

Do 15 kwietnia 25%

Od 16 kwietnia do 20 maja 40%

Od 21 maja do 10 czerwca 60%

Od 11 czerwca 85%

Żródło: Rozp. Min. Środ. z dn. 15 lipca 2002

Literatura

1. Drozd L. 1988a. Wpływ rozdrobnienia kompleksów leśnych na szkody

wyrządzane przez dziki w uprawach polowych w makroregionie środkowowschodniej Polski. – Sylwan 11-12: 79-84; 2. Drozd L. 1988b. Szkody wyrządzane przez dziki w uprawach polowych w makroregionie środkowowschodniej Polski. – Ann. UMCS Sec. EE, VI, 29: 243-253;

3. Dubas W. J. 1996. Szkody łowieckie w przyleśnych uprawach rolnych

w północno-wschodniej Polsce. – Sylwan 10: 45-56; 4. Flis M. 2007. Szkody w ziemniakach. – Łowiec Pol. 9: 50-53; 5. Flis 2008a. Odpo-wiedzialność za szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. – Ziemn. Pol. 3: 8-12; 6. Flis M. 2008b. Procedura sza-cowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. – Biul. IHAR 248: 117-123; 7. Jabłoń-ski K. 1997. Sadzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaków. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW” Warszawa; 8.

Le-nartowicz T., Rębarz K., Lenarto-wicz K. 2008. Plonowanie

ziem-niaków bardzo wczesnych w zależ-ności od odmiany i terminu zbioru. [W:] Nasiennictwo i ochrona ziem-niaka. Konf. nauk.-szkol. Kołobrzeg, 3-4 kwietnia 2008. IHAR ZNiOZ Bo-nin: 176-178; 9. Lenartowicz T.,

Siódmiak J., Mak J. 2008. Krajowy

Rejestr Odmian Ziemniaka. Nowe odmiany zarejestrowane w 2008 roku. [W:] Nasiennictwo i ochrona ziemniaka. Konf. nauk.-szkol. Koło-brzeg, 3-4 kwietnia 2008. IHAR ZNiOZ Bonin: 44-47; 10. Rozp.

MRiRW z dn. 29 października 2003 r. w sprawie szczegółowych

wyma-gań w zakresie jakości handlowej ziemniaków. – Dz. U. 2003 Nr 194, poz. 1900; 11. Rozp. Min. Środ. z

dn. 15 lipca 2002 r. w sprawie

postępowania przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rol-nych. – Dz. U. 2002 Nr 126, poz. 1081; 12. Szutkowska M. 2008. Czynniki decydujące o powodzeniu uprawy ziemniaków na wczesny zbiór. – Ziemn. Pol. 1: 22-26; 13.

U-stawa z dn. 13 października 1995 r.

Prawo łowieckie. – Dz. U. 05.175. 1462; 14. Wójcik M. 2003. Szaco-wanie szkód łowieckich. – Wyd. Zach. Por. Łowiecki Piła: 43-50