Rozwój demokracji i reguł elekcji a konstytucyjne zasady polskiego prawa wyborczego

Paweł Malendowicz

ROZWÓJ DEMOKRACJI I REGUŁ ELEKCJI

A KONSTYTUCYJNE ZASADY

POLSKIEGO PRAWA WYBORCZEGO

Dwie dekady transformacji ustrojowej w Polsce doprowadziłydo ukształto­ waniasię demokratycznego systemu politycznego, którego jednymzelementarnych filarówjest prawo wyborcze. Przez dwadzieścia lat przemian politycznych, związa­ nychze skrajnympluralizmem politycznym początku lat dziewięćdziesiątych XX wie­ ku, wielością, efemerycznością i różnorodnościąprogramowąpartii oraz brakiem trwa­ łych wzorców politycznych, kształtowałasię demokracja,która w formie wyborczej przejawia sięwe współcześnie funkcjonującym systemie prawa Czerpie on obficie z doświadczeń społeczeństw państw Europy Zachodniej, którew wolności wyborów ■władz państwowych,realizują jedną z form„władzy ludu” - demokrację wyborczą.

Celem publikacji jest ukazanie teoretycznychpodstaw funkcjonowania de­ mokracji, opartychnadoświadczeniuhistorycznym, wiedzynaukowej ipowszech­ nie przyjętychzasadach społecznych, w korelacji z obowiązującymi przepisami pol­ skiegopraw'awyborczego zawartymi wKonstytucji Rzeczypospolitej Polskiejzdnia 2 kwietnia 1997 roku. Hipotezą badawczą jesttwierdzenie, że konstytucyjne prze­ pisy wyznaczające zasady systemu wyborczego ściśle nawiązują do podstawowych zasad demokracjiw ujęciu szerokim, w'tym przede wszystkimdemokracji wyborczej w ujęciu wąskim. Źródłem badawczym byłaliteratura i opracowania naukowe nt. teorii demokracjiorazakty polskiegoprawra wyborczego, w tym przedewszystkim Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

Wyborywe współczesnych państwachdemokratycznychsą powszechne, tzn. że kandydować i głosowaćmogą w zasadziewszyscy, którzy osiągnęliokreślony wiekżycia W dziejach światapowszechnośćgłosowaniaw tym znaczeniujestosiągnięciemczasów nieodległych. Historyczne ograniczenia głosowaniadotyczyły np. maj:։tisu, wykształce­ nia, miejsca zamieszkania, rasy, narodowości, religii, języka, pochodzenia społecznego i płci:

24

- w greckich państwach-miastachi we włoskichrepublikach obywatele, którzy mieliudział wwybieraniustanowiliznikomą część społeczeństwa Limitowa­ nie prawado głosowania wiązało się tam z przynależnościądookreślonej warstwyspołecznej.Takie ograniczeniaw dziejachwielupaństw występowały jeszcze przez setki lat;

- jednym z najwcześniejszych ograniczeń było wykazanie się odpowiednim majątkiem, dochodami,sumą płaconych podatków. Niekiedy cenzusma­ jątkowyobniżano, gdy obywatele wykazywali sięodpowiednimwykształ­ ceniem lub zawodem, np. adwokaci, lekarze,profesorowie;

- w niektórych państwach ograniczanoprawawyborcze, udzielając ich oso­ bom, które posiadały umiejętnośćczytania i pisania lub ukończyłyszkołę odpowiedniegostopnia;

-przykłademcenzusu wyborczego było stosowanie zasad „dobrejmoralno­ ści” dla osób, chcących posiadać prawa wyborcze. Dotyczyłyonenp. „do­ brego charakteru” czy też „rozumienia obowiązku obywatela”, jak np. na Południu USA;

- jeszcze wXX wieku wniektórych rejonach świata występowała bariera ko­ loru skóryograniczająca prawa wyborcze.Dotyczyła ona przede wszystkim ludności kolorowej;

- nagminnie w przeszłości wyłączano z systemów wyborczych określonegrupy etniczne ireligijne,np. ustawynorymberskiepraw wyborczych pozbawiły Żydów;

- ograniczeniem wprawiegłosowania były systemynierównościpolegające na tym,iż niektóre grupy posiadałykilka głosów lub możliwość głosowania w kilkupunktach.Inną praktyką było dzielenie społeczeństwa na tzw. ku­ rie (grupy). Każdejprzysługiwała możliwość wybrania przedstawicieli z tym, że najmniejszagrupawyborców mogła wybrać tylu reprezentantów; iłu wybierała największa część;

- występowały też przywileje, które dawałymożliwość głosu mężczyznom i dodatkowegłosy tym mężczyznom, którzy ukończyli określony wiek, mieli legalne potomstwo i płacili odpowiedniepodatki;

- przykładem cenzusu wyborczego jest wreszcie ograniczenie w prawiewy­ bierania i bycia wybieranym ze względu na płeć. Wniektórych demokra­ tycznychkrajach, kobiety uzyskały prawo głosu dopiero 40 lat temu i to nie we wszystkichczęściach państwa,czego przykłademjestSzwajcaria .

ŻUKOWSKI A, Systemy wyborcze. Wprowadzenie. Wyższa Szkoła Pedagogiczna Olsztyn 1997,s. 15-19.

ROZWÓJ DEMOKRACJI I REGUŁ ELEKCJI A KONSTYTUCYJNE ZASADY...____________25

Proces demokratyzacji prawa wyborczego w wybranych państwach, z uwzględnieniempraw mężczyzn i kobiet, przedstawia tabela 1.

Źródło: WOJTASZCZYK К A. Współczesne systemy polityczne. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa

1996, s. 19.

Tab. 1. Demokratyzacja prawa wyborczego wybranych państwświata.

Kraj Powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn Powszechne praw’o wyborcze dla kobiet Australia 1903 1908 Austria 1907 1918 Belgia 1919 1948 Dania 1915/18 1918 Finlandia 1906 1906 Francja 1848 1946 Grecja 1877 1952 Hiszpania 1869/1907 1869/1931 Holandia 1917 1919 Irlandia 1918/22 1918/22 Islandia 1915 1915 Japonia 1925 1947 Kanada 1920 1920 Luksemburg 1918/19 1919 Niemcy 1869/71 1919 Norwegia 1897 1913 Nowa Zelandia 1889 1893 Portugalia 1911 1974 Szwajcaria 1848/79 1971 Szwecja 1921 1921 Wielka Brytania 1918 1928 Włochy 1912/18 1946

Współczesne demokracje funkcjonująwoparciu ozasady,które ukształtowały się w historycznymrozwoju ustrojów państwowych. Dopodstawowych wyróżni­ ków demokratycznych systemów'politycznych zaliczyć należy następujące wła­ ściwości:

26

- zwierzchnia władzanarodu; -pluralizm polityczny;

- wyłanianie piastunów władzy wdrodze rywalizacyjnych wyborów; - podział i równoważenie władz;

-państwoprawa,praworządność; - samoograniczanie władzypaństwowej;

- przezwyciężanie konfliktu między woląwiększości i mniejszości; - etyczność polityków i obywateli՜.

Jedną z płaszczyzn funkcjonowaniademokracjipolitycznej jestdemokra­ cja wyborcza. Wolne wybory są konieczne dla istnienia demokratycznego syste­ mu politycznego, alechoć nie są jedynym wyznacznikiem demokracji, to należą do podstawowych jej cech. Wspołeczeństwie bezgłębokichpodziałów’ społecznych, w którymfunkcjonuje niewiele partiipolitycznych, wybory spełniają następu­ jące funkcje:

-legitymizacja systemu politycznego i rządów jednejpartii lub koalicji; - przeniesienie zaufania naosoby i partie;

- rekrutacjaelity politycznej;

- reprezentacja poglądów' i interesów' głosujących;

- związanie politycznychinstytucji z preferencjami ogółu wyborców; - mobilizacja ogółu wyborców-’ dla programów politycznych, wtymwartości

i celów, oraz interesów' partiipolitycznych; - kanalizacja politycznychkonfliktów; - kształtowaniewspólnej woli politycznej;

- sprowadzanie walki konkurencyjnejo władzę polityczną do „walki na pro­ gramy”;

- powoływanie rządów'; - ustanowienie opozycji; -możliwośćzmiany w'ladzy .

Wśród tych funkcji najważniejszymi sąkreacja ilegitymizacja Pierwsza do­ tyczy wyłonienia reprezentacjiparlamentarnej, druga polega na ogólnym legitymo­ waniu decyzji podejmowanych przez reprezentantów .

GULCZYŃSKI M. (oprać.), Współczesne systemy polityczne. Przewodnik do studio- wcmiaprzedmiotu. Uniwersytet Zielonogórski.ZielonaGóra 2002,s. 62-70.

NOHLEN D., Prawo wyborcze i system partyjny O teorii systemów wyborczych. Wy­ dawnictwoNaukowe Scholar. Warszawa2004, s. 31.

4 ANTOSZEWSKI A., HERBUT R. (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie.Analiza porównawcza. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.Wrocław'1997,s. 227-228.

ROZWÓJ DEMOKRACJI I REGUŁ ELEKCJI A KONSTYTUCYJNE ZASADY...

27

Politologia wyróżnia dwa podstawowe systemy wyborcze: większościowy iproporcjonalny(istniejątakże systemymieszane). Wwyborachopartychna syste­ mie większościowym wygrywa tenkandydat lub lista wyborcza, która zdobędzie najwięcejgłosówW zależności odszczegółowychuregulowań prawnych wposzcze­ gólnychpaństwach, może tobyć 50% + 1, lub największamniejszość, np. jedno ugrupowanielub kandydatw okręguwyborczymzdobywa 40% głosów, ale pozostali oddzielnie mniej. Systemtaki funkcjonuje w polskich wyborach do Senatu. W wy­ borach prezydenckich, jeśli któryś z kandydatów nie zdobędzie ponad 50% głosów, przeprowadza się drugą turę z udziałem dwóch kandydatów. Wygrywa ten, ktorý zdobędziewięcej¿losów.

Systemproporcjonalny funkcjonuje tylko w wyborachdo ciał kolegialnych. Zakładarównomiernerozłożeniezdobytych głosów i przełożenie ich na konkretne mandatyparlamentarne.Brale ograniczeń w takimsystemie przy stuosobowymparla­ mencie powodowałby,że 1% głosów dawałby 1mandat, a 99%-99 mandatów. Zabez­ pieczając przed nadmiernym rozproszeniem mandatówitrudnościamiw tworzeniu gabinetów, ustawodawcyzreguływprowadzają ograniczenia, np. w postaci progów wyborczych. Do parlamentów przedostają sięzatem kandydaciztych list, które osią­ gnęły liczbę głosów powyżejokreślonegoprocentu.Ponadto skomplikowane systemy ustalania wyników uniemożliwiają słabszym partiomzdobycie mandatów.

W minionychdwudziestulatachw Polsce stosowanebyłyliczne metodyusta­ lania wyników wyborów. Wśród ich wielości, najczęściej stosowaną w kraju była metoda d’Hondta, a obok niej najpopularniejszą w innych państwach jest metoda Sainte-Laguë. Wobliczeniach metodą d’Hondta głosy oddane w okręgu dzieli się kolejno przez 1,2, 3, 4,5 itd. Uzyskane ilorazy zostająuszeregowanewedług wiel­ kości, amandaty otrzymują te listy, które zdobyły największeliczby, w ilościmanda­ tówwokręgu. Wmetodzie Sainte-Laguë liczby głosów oddanych na poszczególne listy dzielisię przez 1, 3, 5, 7, 9 itd. Wzmodyfikowanej metodzie pierwszym dziel­ nikiem może być 0,7lub 1,4 .

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z2 kwietnia 1997 roku określa, że RzeczpospolitaPolska jest demokratycznym państwem prawnym,

urzeczywist-ŻUKOWSKI A., op. cit.,s 114—121;SZEPIETOWSKA B., Zasadaproporcjonalności

w prawic wyborczym - wybrane systemy rozdziału mandatów. Sejm Rzeczypospolitej Pol­ skiej, Biuro Studiów i Ekspertyz 1999 r., http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-695.htm (2 stycznia2009).

Poniższaanalizai zapisy konstytucyjne przytoczone bezcudzysłowówna podsta­ wie: KonstytucjaRzeczypospolitej Polskiej zdnia 2kwietnia 1997roku (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 zpóźn. zm.)

28

niającym zasady sprawiedliwości społecznej. Stąd,w aspekciedemokracjiwyborczej, władza zwierzchnia wpaństwie należy do narodu. To on sprawuje władzęprzez swoichprzedstawicieli lub bezpośrednio, np. wreferendum.

Zapiso tym, iż ustrójRzeczypospolitej Polskiejopierasię na podzialei rów­ nowadze władzyustawodawczej, wykonawczeji sądowniczej, nawiązuje równieżdo przytoczonychwyżej teoretycznych podstaw demokracji. Kolejny punkt Konstytu­ cji określajuż szczegółowo, żewładzęustawodawczą sprawują Sejm i Senat, wyko­ nawcząPrezydent Rzeczypospolitej Polskieji Rada Ministrów,a władzę sądowniczą sądyitrybunały.

Wdemokratycznympaństwie partie stanowią dobrowolne organizacje, dą­ żące do zdobycia władzy w celurealizacjiswojegoprogramu. Konstytucja określa, że Polskazapewniawolnośćtworzeniai działania partii politycznych. Partiepolitycz­ nemogą zrzeszać się na zasadach dobrowolnościi równości obywateli polskichwcelu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie politykipaństwa Podob­ nie, jak i w innych państwach,także i wPolsce finansowaniepartii politycznych jest jawne. Historyczne doświadczenia Polski skłoniły Zgromadzenie Narodowe do pod­ jęcia kwestii totalitaryzmówpolitycznych i równości ludzi. Stąd zakazanejest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołującychsięwswoich progra­ mach do totalitarnych metod ipraktykdziałania nazizmu, faszyzmu ikomunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lubdopuszczanienawiść ra­ sową i narodowościową, stosowanie przemocywcelu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwaalbo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

W celu zapewnienia wolnego i powszechnego dostępu do informacji, w aspekcie wyborczym umożliwiającychwybór władzy, Konstytucja reguluje, iż RzeczpospolitaPolska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego prze­ kazu. W zakresie innych konstytucyjnychwolności i praw, ichograniczenia mogą być ustanawiane tylko w ustawiei tylkowńedy,gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwalubporządkupublicznego, bądźdla ochrony śro­ dowiska,zdrowia i moralności publicznej, albo wolności ipraw innych osób. Ogra­ niczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. WedługKonstytucji, każdemu zapewnia sięwolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszech­ nianiainformacji, cojestniezwykle istotnewrokresach kampaniiwyborczychireali­ zacjimożliwościwolnego wyborureprezentacji politycznej.

Każdemu zapewnia się ponadto wolność zrzeszania się, ale zakazane są zrze­ szenia,których cel lub działalność sąsprzecznezKonstytucjąlubustawą. O odmo­ wierejestracjilub zakazie działaniatakiegozrzeszeniaorzekasąd.

Konstytucja określa też trwałość instytucjonalnych zabezpieczeń wybieral­ nej władzy Zgodnie z jej zapisami władzę ustawodawcząw Rzeczypospolitej Polskiej

ROZWÓJDEMOKRACJII REGUŁ ELEKCJI A KONSTYTUCYJNE ZASADY...

29

sprawują Sejm i Senat.Sejm składa sięz 460 posłów.Wybory doSejmusąpowszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalnei odbywają się wgłosowaniu tajnym. Nato­ miast Senatskłada sięze 100senatorów. Wybory doSenatu są powszechne,bezpo­ średniei odbywają sięwgłosowaniu tajnym. Sejm iSenat są wybieranenaczteroletnie kadencje,które rozpoczynają się z dniem zebrania sięSejmuna pierwsze posiedze­ nie i trwają dodnia poprzedzającego dzień zebraniasięSejmunastępnej kadencji. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej niepóźniejniż na 90 dni przedupływem 4lat od rozpoczęcia kadencjiSejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu30 dni przed upływem4 lat odrozpoczęcia kadencji Sejmui Senatu. Jednak Sejm może skrócićswoją kadencję uchwałą podjętąwiększością co najmniej 2/3 głosówustawowej liczby posłów. Skró­ cenie kadencji Sejmu oznacza jednoczesne skróceniekadencji Senatu. Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opiniiMarszałka Sejmui Marszałka Senatu, może w określonychprzypadkach zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. Wraz ze skróce­ niemkadencjiSejmu skrócona zostajerównież kadencja Senatu.Zarządzając skró­ cenie kadencji Sejmu, zarządza jednocześnie wybory do Sejmui Senatu iwyznacza ichdatę nadzień przypadającyniepóźniejniżw ciągu 45 dni od dniazarządzenia skróceniakadencji Sejmu. Prezydent zwołujepierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu niepóźniejniż na 15 dzień po dniuprzeprowadzeniawyborów.

Konstytucja regulujeteżgranice wiekowe prawa wyborczego.Wybranydo Sejmu może być zatem obywatel polski mający prawo wybierania, którynajpóźniej w' dniu wyborów kończy21 lat.Wybrany do Senatu może być obywatel polski mają­ cy prawo wybierania, który' najpóźniej wdniuwyborów' kończy30 lat.

Zgodnie z postanowieniami Konstytucji kandydatów' na parlamentarzystów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy. Nie można jednak kandydować rów­ nocześnie doSejmu i Senatu.

Ważnośćwyborów'parlamentarnych stwierdza SądNajwyższy.Wyborcymają jednakprawo zgłoszenia doSąduNajwyższego protestu przeciw'ko ważności wyborów' W związkuz tym,iż niemożna kandydowaćrównocześnie do Sejmu iSena­ tu, o czym wyżej,nie można być takżerównocześnieposłem i senatorem. Ponadto mandatu posłanie można łączyć z funkcją Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka i ich zastępców, członka Rady Polityki Pieniężnej, członkaKrajowej Rady Radiofonii iTelewizji, ambasadoraorazzzatrudnieniem w KancelariiSejmu, Kance­ lariiSenatu, Kancelarii PrezydentaRzeczypospolitej lubz zatrudnieniemw admini­ stracji rządowej. Zakaz tenniedotyczy jednak członków' RadyMinistrów i sekretarzy stanuwadministracjirządowej. Istotne jestrównieżto, że sędzia,prokurator, urzędnik służby cywilnej, żołnierz pozostający w czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusz

30

policjioraz funkcjonariusz służb ochrony państwa niemogą sprawować mandatu po­ selskiego. Konstytucjaprzewiduje, że inne przypadki zakazu łączeniamandatu posel­ skiego z funkcjami publicznymi orazzakazujego sprawowania możeokreślićustawa Posłowiesą przedstawicielami narodui tak, jak w innychpaństwach, także i wPolsceniewiążąichinstrukcje wyborców. Jednakże przed rozpoczęciem sprawo­ wania mandatu posłowie składają przed Sejmem ślubowanie następującej treści: „Uroczyścieślubuję rzetelnie i sumienniewykonywać obowiązki wobecNarodu, strzecsuwerenności i interesów Państwa, czynić wszystko dla pomyślności Ojczy­ znyi dobra obywateli, przestrzegać Konstytucjii innych prawRzeczypospolitej Pol­ skiej”. Ślubowanie może być złożone z dodaniemzdania: „Tak mi dopomóż Bóg”. Jeśli wybrany parlamentarzystą odmówi złożenia ślubowania,jednocześnie zrzek- niesię mandatu.

Konstytucja reguluje problematykę immunitetu poselskiego. Zgodnie z jej postanowieniami poseł nie możebyćpociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącąw zakres sprawowania mandatu poselskiego,aniw czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność posełodpowiada wyłącznie przed Sejmem,awprzypadku naruszenia praw osób trzecichmoże być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko zazgodą Sejmu. Jest toprzepis zabezpieczający przed nadużywaniem władzy np. ocharakterze policyjnym,uniemożliwiającejspra­ wowanie mandatu. Od dnia ogłoszeniawyników wyborów' do dnia wygaśnięcia man­ datuposełniemoże być pociągnięty bez zgody Sejmu do odpowiedzialności karnej. Natomiast postępowanie karne wszczęte wobec osoby przed dniem wyborujej na posła ulega na żądanieSejmuzawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. W takim przypadku ulega również zawieszeniu na ten czas biegprzedawnienia w postępowa­ niu karnym. Poseł możewyrazić zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. W takim przypadku nie stosuje się przepisówpoprzednich. Nie możeteż być zatrzymany lub aresztowany bezzgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorą­ cymuczynku przestępstwa i jeżeli jegozatrzymaniejest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się MarszałkaSejmu,który może nakazać natychmiastowezwolnienie zatrzymanego. Powyższeprzepisy,w których mowa byłao posłach, stosuje siętakże do senatorów. Konstytucja reguluje także zagadnienie wyborów' władzy wykonawczej, awięc Prezydenta Jest on najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej igwa­ rantemciągłości władzy państwowej.

Prezydentjest wybierany przeznaród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym na pięcioletnią kadencję i może być ponowmie wybranytylkoraz. Na Prezydenta może być wybrany obywatel polski, który’ najpóź­ niej w dniu wyborów' kończy 35 lat i korzysta z pełni praw' wyborczych do Sejmu.

ROZWÓJ DEMOKRACJI I REGUŁ ELEKCJI A KONSTYTUCYJNE ZASADY...

31

Kandydatazgłaszaconajmniej 100 tys. ob wat el i mających prawo wybierania do Sejmu. Wybrany zostaje kandydat, któryotrzymał więcej niż połowę ważnie od­ danych głosów.Jeżeli żaden z kandydatów nieuzyska wymaganej większości,czter­ nastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponownegłosowanie. Wyboru dokonuje się wówczas, o czym wyżej,spośróddwóch kandydatów, którzy w pierwszymgłosowaniu otrzymali kolejnonajwiększą liczbę głosów.Jeżeli który­ kolwiek z tych dwóch kandydatówwycofazgodę na kandydowanie, utraciprawo wyborcze łub umrze, w jego miejsce dowyborów' w ponownym głosowaniu do­ puszczasiękandydata, który' otrzymał kolejno największą liczbęgłosów' wpierw­ szym głosowaniu. W takim przypadłe u datę ponownego głosowania odracza się o dalszych 14 dni. Wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymałwięcej głosów'.

Kadencja Prezydenta Rzeczypospolitej rozpoczyna się w dniuobjęcia przez niego urzędu.Wybory' zarządza Marszałek Sejmu nadzień przypadający nie wcze­ śniej niż na 100 dni inie późniejniż na 75 dni przed upływem kadencji urzędujące­ go Prezydenta, a w razie opróżnieniaurzędu niepóźniejniż w czternastym dniupo opróżnieniu urzędu, wyznaczając datęwyborów na dzień wolny od pracy, przypa­ dający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.

Ważność wyboruPrezydenta stwierdza Sąd Najwyższy. Wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia doSąduNajwyższegoprotestuprzeciwko ważności wyboru. Wra­ zie stwierdzenianieważnościwyboru PrezydentaRzeczypospolitej przeprowadza się now'e wybory; na zasadach takich, jak w przypadku opróżnienia urzędu Prezydenta

Prezydent Rzeczypospolitej obejmuje urząd po złożeniu wobec Zgromadze­ niaNarodowegonastępującejprzysięgi: „Obejmując z woli Naroduurząd Prezyden­ ta RzeczypospolitejPolskiej,uroczyście przysięgam, że dochowam wierności posta­ nowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości ibezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny orazpomyślność obywatelibędą dla mniezawsze najwyższymi nakazem”. Przysięgamoże być złożonaz dodaniem zda­ nia: „Tak midopomóż Bóg”.

Zgodnie z postanowieniamiKonstytucji, jeżeli Prezydent nie może przejściowo sprawować urzędu, zawiadamia o tymMarszałkaSejmu,który' tymczasowo przejmuje jego obowiązki. Gdy nie jestw'stanie go zawiadomić o niemożnościsprawowania urzę­ du, w'ówczaso stwierdzeniuprzeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny nawniosek MarszałkaSejmu. Wrazie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta, Trybunał KonstytucyjnypowierzaMarszałkowi Sejmu tymczasowewykonywanie obowiązków'Prezydenta Rzeczypospolitej. MarszałekSejmu tymczasowo,do czasu wyboru nowego Prezydenta, wykonujejegoobowiązkiwrazie:

32

- śmierci PrezydentaRzeczypospolitej;

- zrzeczenia się urzędu przez PrezydentaRzeczypospolitej;

- stwierdzenia nieważności wyboruPrezydenta Rzeczypospolitej lubinnych przyczyn nieobjęciaurzędu po wyborze;

- uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta Rzeczypospolitej do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, uchwałą podjętąwiększością conajmniej2/3 głosów ustawowejliczbyczłon­ ków ZgromadzeniaNarodowego;

- złożeniaPrezydenta Rzeczypospolitej z urzęduorzeczeniem Trybunału Stanu.

Jeżelijednak Marszałek Sejmunie może wykonywać obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej, obowiązki te przejmuje Marszałek Senatu. Niemniejjednak, żadna z osób wykonujących obowiązki Prezydentanie może postanowićo skróceniu ka­ dencji Sejmu, a coza tym idzie, także Senatu.

Również działalność Prezydenta obejmuje zasadę incompatibilitas. Według zapisów’ Konstytucji,nie może onpiastować żadnego innegourzędu ani pełnić żadnej funkcji publicznej,z wyjątkiem tych, któresązwiązanezesprawowanymurzędem.

Prezydent posiadauprawnienia z zakresu prawa wyborczego. Korzystając ze swoichkonstytucyjnych i ustawowych kompetencji, wydaje akty urzędowe. Wy­ magająone dlaswojej ważności podpisu PrezesaRady Ministrów;który przezpod­ pisanie aktu ponosi odpowiedzialnośćprzed Sejmem. Jednakże nie dotyczy toza­ rządzania wyborów^ do Sejmui Senatu, zwoływania pierwszego posiedzenia nowo wybranychSejmu i Senatuoraz skracania kadencji Sejmu wprzypadkach określo­ nych w Konstytucji.

Niewielemiejsca Konstytucja poświęca samorządności, a wszczególności pra­ wni wyborczemu do organówjednosteksamorząduterytorialnego. Zawieraonanaj­ ważniejszezapisy,w myśl których podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina Jednak inne jednostki samorządu regionalnegoalbo lokalnegoi regio­ nalnego określa ustawa W myśl Konstytucji, jednostki samorządu terytorialnego wykonująsw'oje zadaniaza pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają sięwgłosowaniutajnym.Jużjednak zasadyi trybzgłaszania kandydatów i przepro­ wadzania wyborów oraz warunkiważnościwyborów՛ określaustawa Także zasady i tryb wyborów’ orazodwoływania organów wykonawczychjednostek samorządu terytorialnego określaustawa

Konstytucja reguluje również kwestię stanów’ nadzwyczajnychifunkcjono­ wania w tymczasieobieralnych organów państwa. W zgodzie z nią,w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżelizwykłeśrodki konstytucyjne są niewystarczające, może

ROZWÓJ DEMOKRACJI I REGUŁ ELEKCJI A KONSTYTUCYJNE ZASADY...

33

zostać wprowadzony odpowiednistan nadzwyczajny, tj. stan wojenny, stanwyjątko­ wy lub stan klęskiżywiołowej.Wczasie stanu nadzwyczajnegonie mogą być zmie­ nione: Konstytucja, ordynacjewyborcze do Sejmu,Senatu i organówsamorządu te­ rytorialnego,ustawao wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych. Wczasie stanunadzwyczajnego oraz wciągu 90 dni po jego za­ kończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzone referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego orazwybory PrezydentaRzeczypospolitej, akadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu.Wybory' do organów' samorządu tery­ torialnego są możliwe tylko tam, gdzie niezostał w'prow'adzony stan nadzwyczajny.

Polskie prawn wyborcze, topoza Konstytucją kilkadziesiąt innych aktów praw­ nych: ustaw' rozporządzeń ministrów i uchwał Państwowej Komisji Wyborczej. Wśród nich najistotniejsze są:

- w zakresie wyborów parlamentarnych:

• Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu

Rzeczypospolitej Polskieji do Senatu RzeczypospolitejPolskiej(„Dziennik Ustaw”z 2007 r. Nr 190, poz. 1360);

- wzakresiewyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej:

• Ustawaz dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypo­

spolitej Polskiej(Dz. U. z 2000 r. Nr 47, poz. 544 z późn. zm.); • UdrwałaZgromadzenia Narodowego z dnia 6 grudnia 2000 r.Regu­

lamin Zgromadzenia Narodowegozwołanego wcelu złożeniaprzysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (M. P. z 2000 r. Nr 40, poz. 774);

- wzakresie wyborów’ samorządowych:

• Ustawa z dnia 16 lipea 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmikówwojewództw (Dz. U. z 2003 r.Nr 159,poz.1547 z późn. zm.);

• Ustaw'a z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednimwyborzewójta, bur­ mistrza i prezydenta miasta (Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984 z późn. zm.);

- wzakresie wyborów do Parlamentu Europejskiego:

• Ustawa z dnia23 stycznia 2004 r.Ordynacjawyborcza do Parlamen­

tu Europejskiego (Dz. U. z2004 r. Nr 25, poz. 219 z późn. zm.); - w' zakresie funkcjonowania partii politycznych i systemu partyjnego:

• Ustaw'a z dnia Tl czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 z późn. zm.).