"Günter Grass. Odpominania w 90. rocznicę urodzin

Cezary Obracht-Prondzyński

"Günter Grass. Odpominania w 90.

rocznicę urodzin

Acta Cassubiana 19, 453-456

Cezary

Obracht-Prondzyński

Gdańsk

Günter Grass. Odpominania w 90. rocznicę

urodzin

/ Günter Grass. Entinnerungenzum

90. Geburtstagsjubiläum,

redakcja Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk, tłumaczenieAgata Teperek (z języka niemieckiego), Marek Szalsza (z języka polskiego), Gdańsk 2017,ss. 288

Zacząćwypadaod dwóch podstawowych informacji.Po pierwsze, niniejsza

publikacja ma charakterjubileuszowy, o czym informuje podtytuł. Jestwięc

niejako formą prezentu jeśli nie dlasamego jubilata, którego od dwóchlat nie ma wśród nas,to z całą pewnością dla wszystkich tych, którymtwórczość Grassa nadal pozostaje bliska. Powstała ona zresztąjako elementszerszego projektu

związanego z pamięcią o ¿yciu i recepcjątwórczości G. Grassa, w ramachktó­ rego odbyły się dyskusje,spotkania, wystawy etc.

Po drugie, jest to książka będąca efektem współpracy całego szeregu insty­ tucji i organizacji z Polski(Stowarzyszenie Güntera Grassa, Instytut Kaszub­

ski, NadbałtyckieCentrum Kultury, GdańskaGaleriaMiejska, Pracownia Ba­

dań nad Narracjami Pamięci Pogranicza i Wydział Filologiczny Uniwersytetu

Gdańskiego) oraz z Niemiec (GünterundUte Grass Stiftung). Ale jakwiado­

mo - współpracują nie instytucje,lecz ludzie. Awięc każdy tego typuprojekt

możezostać zrealizowany dzięki zaangażowaniu oraz pomysłowości konkret­ nychosób. W przypadku tej publikacji z całąpewnościągłówną sprawczynią

była redaktorka tomu Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk, która we wstępnie

takwyjaśniałaokoliczności i powody wydania książki:„GünterGrass, którego twórczość idziałalność wywoływała nieraz w różnych środowiskach sprzeciw i kontrowersje, łączył wielu i wiele. I niejeden z nas przechowuje w pamięci

»swojego Grassa«. Wspomnienia w konwencji mikrohistorii o spotkaniu zar­ tystą i/lub jego dziełem zawierają teksty zgromadzone w poniższym tomie. Do udziału w publikacji zaproszono poruszonychtwórczością bohatera książ­

ki czytelników, badaczy, tłumaczy i współpracowników, towarzyszącychtemu w zwielokrotniony sposóbtwórczemu życiu. Na zaproszenie odpowiedziało dwudziestudziewięciu autorów. Zebrane refleksje układają się w obraz czło­

wieka kochającego ¿ycie w różnych odsłonach, omnikreatywnego artysty -

pisarza-noblisty, poety, grafika, rysownika i rzeźbiarza, ale także zadziornego dyskutanta, przyjaciela, szefa i inspiracji, oraz ojca, dziadka, partnera,zapalo­ nego kucharza imiłośnika dymu fajki...” (s. 6)

Zanim o zawartościtekstowej, najpierw dwa słowa o warstwie użyteczno- ściowej i estetycznej.

Otej pierwszej przesądza bardzo pożyteczny indeks osobowy i przedmio­ towy, dzięki któremu książka jesto wiele łatwiejsza wodbiorze izcałą pewno­

ścią stanie się chętnie wykorzystywanymźródłem.

Otej drugiej decyduje bardzo ciekawy skład, opracowanie graficzne i typo-grafia.Książka jestpoprostu bardzo ładna i wręcz wysmakowana.Warto pod­ kreślić tutaj pracę autorki tego sukcesu, czyli Anity Wasik. W jakiejś mierze

miałaona ułatwioną pracę, bowiemw książce znalazł siębardzociekawy mate­ riały ilustracyjny, tj. zdjęcia, druki ulotne, plakaty, reprodukcje dzieł Grassa,

kopie materiałów prasowych itd.Pochodziły one zezbiorów współpracujących

instytucji, ale także od osób prywatnych i być możez tego wynika również ich

niekiedy unikatowy charakter.

Analizując zawartość książki, nieodmiennie dochodzimy do wniosku, że właściwie każda publikacja zajmująca się życiem i twórczością Grassa jest

ważna... dla nas samych, dlanaszego gdańskiego, kaszubskiegoi pomorskiego środowiska. Bo jeśli nie my i nie tu w Gdańsku, na Kaszubach i naPomorzu,

to kto i gdziewinien jest pamiętać o Grassie?A przy tym lektura tej książki uświadamia, że jest to pamięćbardzo różna. A właściwie nie tyle pamięć jest tu ważna, ile tytułoweodpominania. Takdefiniuje je Hubert Orłowski,co zostaje

zacytowane w książce:

„

kowane mojądzisiejszą interesownością poznawczą, ot, takimswoistym hory­

zontem oczekiwań. Horyzont ten może być zarównostanem żywiołowym, który bierze się z kolejnych fazkonkretnego jednostkowego życia czy zwykłegoprzy­

padku, jak również rezultatemświadomej chęci oraz potrzeby wyznaczania (sobie) „miejsca naziemi”.Przypominanie tozabieg dającysię opisać wlabora­ toryjnychkategoriachpsychologii eksperymentalnej, odpominanie natomiast toprocesdługotrwały, wplatany wteraźniejszośćgęstwą motywacjijak najbar­ dziej współczesnych, hit etnunc”1.

Jest więc Gras w tej książce „odpominany” w zgromadzonychtu tekstachna bardzo różne sposoby: biograficznie, artystycznie,poetycko,intymnie, poprzez

lektury, spotkania, obserwacje, ale także zawodowo, a nawet niecourzędowo. W dodatku międzykulturowo i międzynarodowo.

1

G

G

.

O

...

455

Zdecydowanie w tym zbiorze dominują bardzo osobiste głosy: o wydarze­ niach, spotkaniach, lekturach, „mignięciach” przeciętych Stegnach, niekiedy

nader ulotnych czy pośrednich kontaktach... Jednocześnie sąto bardzo intere­ sująceświadectwa o obecności Grassa w ¿yciu naszej społeczności - różnych środowisk: literackich, akademickich, regionalnych, kaszubskich, ¿ydowskich, artystycznych, medialnych, samorządowych itd.

Przyglądając się zestawowi poruszanych tematów, można powiedzieć, że

jestto książka o:

- o książkach, performansach, koncertach, modlitwach,wystawach, konfe­ rencjach, seminariach, uroczystościach wręczania nagród i medali, kampa­ niach politycznych, kulinariach i gotowaniu, pisaniu imówieniu;

- o filologii,języku, metaforach, kresce, rysunku, fotografiach, ale też o kwo­ tach połowowych i racjonowaniu mleka (o czym wspominapoeta!), a na­

wet o pieniądzach;

- oczywiście o Gdańsku, Kaszubach, Pomorzu, Polsce, Niemczech,Kalkucie,

Bałtyku,Izraelu,Portugalii, Szwecji i innych zakątkach świata.

Tenrozrzut przestrzenny tak wtwórczości Grassa,jaki w zawartych wksiąż­ ce glosach uświadamia, że świat „dzieje się” wszędzie i stale się staje. To zaś,

coi jak się dzieje, ma znaczeniedla nas tu i teraz.Geografia i przestrzeń mają

przytym sens iwartości nietylko estetyczne,czy tożsamościowe, aleteż oby­ watelskie i polityczne.Co zresztą, znając różnorodne zaangażowania Grassa,

dziwić nie powinno.

Paradoksalnie mało w tej książce wprost o historii.Choć w zasadzie -wszyst­ ko jest wniej zanurzone. Czy bowiem możemyuciec od złożonej historii:

pol-sko-niemiecko-gdańsko-kaszubsko-żydowsko-rosyjsko. ijakiej tam jeszcze?

Historia zawsze nas natym pomorskim pograniczu dopadnie. Tak jak dopadła

(dopadała)Grassa. Ważne tylko - co z nią zrobimy, gdy już tak się stanie?I to jedno z kluczowych pytań, które pozostawił nam Grass.

Ta książka jest też formą rozpisanego nawiele głosów„dialogu o Grasie”. Rozmową o nim, bo znajdziemy tu głosy, które niekiedy polemizują ze sobą, ukazują odmienną perspektywę,czasami się uzupełniają.Nie może to zresztą

dziwić, bo przecieżGrass był nader charakterną osobą, niewolny od sprzecz­

ności, niekonsekwencji, słabości. Takjakkażdy z nas - jego czytelników.Miał on nie tylko własne przekonania artystyczne, ale też silne poglądy polityczne.

Sięgając do własnych wspomnień, mogępowiedzieć - jakżeszmnie on dener­

wował wlatach80.!Niezrozumiałybyłdla mnie wówczasjego niemal ostenta­

cyjny antyamerykanizm. Ale teżjednocześnie bliski mi był jego antytotalita- ryzm oraz sceptycyzm wobec władzy. Jeśli są w tej książce jakieś odniesienia

polityczneiobywatelskie (a ichnie brakuje), to właśnieten rys demokratyzmu najsilniej się przebija, co chyba w Gdańsku dziwić nie powinno. Tyle tylko,

że Grass wiedział, iż mądrze użyta władza przynieśćmożepożądaneefekty,jak się to stało w przypadku kanclerzaWilly'ego Brandta i jego słynnego gestu w Warszawie, który otworzył możliwośćbudowania nici porozumienia pol­ sko-niemieckiego.Nie było przypadkiem, żewekipie Brandtabył także G. Grass. W tychrefleksjach nad życiem i dziełem Grassaorazwe wspomnieniach o spotkaniach z nim estetykaprzenika się z etyką, lektury z biograficznymi

doświadczeniami,ideologia i polityka z codziennościąi prozaicznościążycia,

witalność z nieuchronnościąumierania (ludzi, ale też kultur i cywilizacji), sier-

miężność polskich latpowojennychz przestrogamiGrassa wobechedonizmu Zachodui konsumpcjonizmu. W tle zaśstalebyłpodział Europy, wojna, pyta­ niao tolerancjęwobecodmienności, spory o prawo do własnej, zagmatwanej biografii i trudnych wyborów życiowych. Te dylematywcalezresztąnieminęły. Wracają do nas pytania choćbyo to, jakie ryzyko niesie wznoszącafala nacjo­

nalizmu, czyteż do czego zostanie wykorzystany lękprzedobcymi? A przecież w jakiejś mierze my wszyscy jesteśmyobcymi, bo jak najbardziej można być obcym we własnym kraju.Grass tę rodzącą się obcość i jej skutki widział. I jej doświadczył - przed, w czasie i powojnie.

Czytając Grassai rozmyślając nadjego biografią, musimy siebie pytać: czy

pojednaniejest możliwe dopieroi tylko na cmentarzu? Czy troskao słabszych to tylko fanaberia czy może raczej moralny obowiązek? Czy Inny/Obcy ma

prawo do współczucia imiłosierdzia,czy może także prawodo pomocy?

Z drugiej stronynie możemymyśleć wyłącznie „politycznie”. Wartozasta­ nawiać się nad tym, czy Grassowskapoetyka„jestnam doczegoś potrzebna”?

Czy ten sposób narracji jest dziś „odczytywalny”? Zrozumiały?Czy może prze-staje nim być, bojego nieusuwalnym„podkładem” jest„wspólnota podzielonej pamięcieuropejskiej katastrofy”?

Jednojest dla mnie pewne - Grassowskie znaki zapytania i wątpliwości ciągle niepokoją. Książka znakomicie to pokazujei zachęca do refleksji.