PL ISSN 0419-8824
I N M E M O R I A M
Spotkanie pośw ięcone pamięci Teresy Prekerowej1
zorganizowane 8 lutego 1999 w Sali Lelewelowskiej
przez Towarzystwo M i^ n i^ w Historii
Prof. Władysław Bartoszewski:
M o je w y s tą p ie n ie n ie m a c h a r a k t e r u r e f e r a t u b io g r a f ic z n e g o . S ą to o s o b is te w s p o m n ie n ia . T e r e s ę p o z n a ł e m w 1 9 6 1 - 1 9 6 2 r. w P W N , b y ła j e d n y m z r e d a k t o r ó w E n c y k lo p e d ii, a j a je d n y m z a u to r ó w . Z T e r e s ą s z y b k o o d n a le ź liś m y w ie le w s p ó ln y c h w ą tk ó w d o ty c z ą c y c h p r z e s z ło ś c i. Ł ą c z y ła te ż n a s w s p ó ln o t a p o g lą d ó w [ w s p ó łp r a c a w m a ły c h z e s p o ła c h b a r d z o lu d z i z b liż a ]. Je j r o d z in n a h i s t o r ia b y ła u w a r u n k o w a n a d r a m a ty c z n y m i lo s a m i p ie r w s z y c h l a t p o w o je n n y c h . Je j n ie ż y ją c y j u ż m ą ż 2 b y ł w ię z io n y , p r z e s z e d ł c ię ż k ie ś le d z tw o , d o s t a ł k a r ę ś m ie r c i. T e r e s a m ia ła o g r o m n e t r u d n o ś c i, ż e b y p r z e b i ć s ię z e s w o im i n i e p r z e c i ę t n y m i z d o ln o ś c ia m i i z a i n t e r e s o w a n ia m i, t a k z r e s z t ą j a k w ie lu in n y c h lu d z i p o w ią z a n y c h r o d z in n i e z w ię ź n ia m i p o lity c z n y m i. G d y b y b y ła p a n n ą T e r e s ą D o b r s k ą , m o ż e n ie m ia ła b y ty c h p r o b l e m ó w c o T e r e s a P r e k e r o w a . S w ó j lo s z n o s iła z g o d n o ś c ią , w t r u d n y c h w a r u n k a c h w y c h o w y w a ła s y n a , b u d z ił a ty m m o ją s y m p a tię , b y liś m y z t e g o s a m e g o p o k o l e n i a i m o g liś m y s o b ie p o z w o lić n a s z c z e r o ś ć . M im o ż e m ie liś m y d o s ie b ie z a u f a n ie , w m o je j p a m i ę c i p o z o s t a ł a j a k o o s o b a n i e z m ie r n ie p o w ś c ią g liw a ; n i e c h o d z iło o w z g lę d y b e z p ie c z e ń s tw a , b y ły t o j u ż l a t a 1 9 6 2 - 1 9 6 3 i n ik o m u b y g ło w y n ie u r w a n o z a o p o w i a d a n i e r ó ż n y c h h is to r ii, o n a p o p r o s t u n ie o d c z u w a ła p o t r z e b y m ó w ie n ia o s o b ie , c h a r a k te r y s ty c z n e j d la ty lu o s ó b , s a m m u s i a ł e m z n ie j w y c ią g a ć r ó ż n e w a ż n e i n f o r m a c je . P r a c o w a ł e m w ó w c z a s n a d k s ią ż k ą W a r s z a w s k i p ie r ś c ie ń ś m ie r c i3 i z a r a z e m n a d z b io r e m r e la c j i 4 z a p o c z ą tk o w a n y m a n k ie t ą w „ T y g o d n ik u P o w s z e c h n y m ” , d o ty c z ą c ą p o m o c y u d z ie l a n e j Ż y d o m u k r y w a ją c y m się lu b z a m k n i ę t y m w g e tc ie . N a t c h n ą ł e m s ię n a m a t e r i a ł o j e d n y m
1 T eresa P re k e r (1922-1988), historyk stosunków polsko-żydow skich z o k resu II wojny światowej. 2 M ieczysław P re k e r (1917-1983) po ch o d ził z francuskiej rodziny Prekerów , zam ieszkałej w Polsce od czasów w ojen nap o leo ń sk ich , w łaścicieli m ają tk u Skolim ów p. W arszawą; oficer w yw iadu A K , p o w ojnie w ięziony, skazany n a k a rę śm ierci: p o 1956 zrehabilitow any, m ieszkał w Skolim ow ie, był ogrodnikiem , h o d o w ał róże; syn S tefan (ur. 1943), inż. elektronik.
3 Warszawski pierścień śm ierci 1939-1944, p rzed m o w a S. P łoskiego; po odm ow ie cenzury n a w ydanie — w „ Z n a k u ” , W arszaw a 1970.
4 Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z p o m o c ą Ż y d o m 1939-1945, w ybór i op raco w an ie z Z. Lew inów ną, K raków 1969.
274 I N M E M O R IA M
z je j b r a c i, k tó r y w p a d ł w r ę c e N ie m c ó w i b y ł u w ię z io n y n a P a w ia k u , d o w ie d z ia łe m s ię te ż , ż e u tr z y m u je k o n t a k t z o s o b ą , k t ó r ą w y p r o w a d z iła z g e tt a ( k t ó r ą r ó w n ie ż p o z n a ł e m 5), n ig d y n ie o p o w i a d a ł a o s w o im u d z ia le w a k c ji p o m o c y Ż y d o m . N i e je d e n m n ie j r o b ił, a n a p is a łb y c a łą b r o s z u r k ę — to c ie k a w y p r z y c z y n e k d o je j s to s u n k u d o s p r a w z p r z e s z ło ś c i, n a jm n ie js z e g o a k c e n tu u z e w n ę t r z n i a n ia z a s łu g . P rz y z b ie r a n i u m a t e r i a łó w s ty k a łe m s ię z r ó ż n y m i p o s t a w a m i, r e la c je d o ty c z ą c e ś r o d o w is k a z ie m ia ń s k ie g o , k t ó r e o n a z n a ł a , w y w o ły w a ły u n ie j r ó ż n e r e f le k s je . P a m ię t a m a n e g d o ty , k t ó r e u m ia ł a o p o w ia d a ć , ś m ie liś m y s ię d o łe z , k ie d y s ię ś m ia ła , łzy c ie k ły je j p o p o lic z k a c h , b y ły t o s z c z ę ś liw e l a t a p r z e d je j p ie r w s z ą o p e r a c ją . B a r d z o ś m y się z a p r z y ja ź n ili, T e r e s a m ie s z k a ła z m a t k ą i s y n e m , k tó r y j u ż z a c z ą ł c h o d z ić d o s z k o ły , b y ła z a ję ta p r a c ą i p r a c a m i z le c o n y m i. P o c z ą tk o w o n ie m y ś la ła o p o w r o c ie d o s tu d ió w , w c z a s ie w o jn y r o z p o c z ę ł a s t u d i a o g r o d n ic z e p o m a t u r z e , d o k o ń c a ż y c ia k o c h a ł a k w ia ty , d r z e w a , sw o ją d z ia łk ę . P o w o jn ie n ie m ia ł a j u ż z a m i a r u s tu d io w a ć w ty m k ie r u n k u . P r a c a p r z y E n c y k l o p e d ii r o z w in ę ła w n ie j z a i n t e r e s o w a n i a h is to r y c z n e , a z w ła s z c z a h i s t o r ią I I w o jn y ś w ia to w e j. P o d s u n ą ł e m je j i d e ę p o d j ę c i a s tu d ió w z a o c z n y c h , w ie d z ą c , ż e j e s t o s o b ą o w ie lk im h a r c i e d u c h a , e n e r g i i i w y tr z y m a ło ś c i. P rz y p r a c y z a w o d o w e j i o b o w ią z k a c h r o d z in n y c h n ie b y ło t o p r o s t e , a le je j d o jr z a ły s t o s u n e k d o w s z y s tk ic h s p r a w , k tó r y c h s ię p o d e jm o w a ł a , d o b r z e r o k o w a ł, m ia ła w ó w c z a s j u ż c z te r d z ie ś c i k ilk a la t. Z a m o ją r a d ą , w p o r o z u m i e n i u z p r o f . S ta n is ła w e m H e r b s te m , z a t e m a t p r a c y m a g is te r s k ie j w y b r a ła „ Ż e g o t ę ” w W a rs z a w ie . P o n ie w a ż n ie b y ł t o t e m a t p r o f . H e r b s t o w i d o b r z e z n a n y , u c z e s tn ic z y łe m w p ie r w s z y m s t a d iu m je j p o w s ta w a n ia . K s ią ż k a , k t ó r a u k a z a ła s ię w la t a c h o s ie m d z ie s ią ty c h , r ó ż n i s ię z n a c z n ie o d p ie r w s z e j w e r s ji6. R e c e n z e n t e m k s ią ż k i b y ł p r o f . C z e s ła w M a d a jc z y k , k tó r y o c e n ił j ą b a r d z o ż y c z liw ie , j a b y łe m d r u g im r e c e n z e n t e m . T e r e s a j u ż w te d y z m o ją ż o n ą p r a c o w a ł a w P IW , w e t r ó jk ę d y s k u to w a liś m y n a d o s ta te c z n y m k s z t a ł t e m p r a c y , c o z r e s z t ą z n a l a z ł o w y ra z w p r z e d m o w ie . Z r o z u m i a ł e , ż e c a łe ś r o d o w is k o „ Ż e g o ty ” b y ło m i d o s k o n a l e z n a n e , p r z e k a z a ł e m je j k o n ta k ty , u m ia ł a z b ie r a ć r e la c je z c h a r a k te r y s ty c z n ą d la n ie j o g r o m n ą p r a c o w ito ś c ią . P o t e m z a c h ę c a ł e m j ą d o d r u k u , s k o n t a k to w a ł e m z r e d . Z d z is ła w e m S z p a k o w s k im z m ie s ię c z n ik a „ W ię ź ” , f r a g m e n ty je j p r a c y z o s ta ły t a m o p u b l ik o w a n e 7. P o 19 6 8 r. T e re s y f o r m a l n i e n ie w y r z u c o n o z P W N , p o t r a k t o w a n o j ą , z ie m ia ń s k ą c ó r k ę , j a k w ie lu p o ls k ic h i n te lig e n tó w n a z a s a d z ie p a r a g r a f u a ry js k ie g o . Z n a l a z ł a s ię n a r o z d r o ż u , p o n ie w a ż p r z e n i e s io n o j ą d o r e d a k c ji te c h n ic z n e j. D z ię k i Z o f ii B a r to s z e w s k ie j, z o s t a ł a w ó w c z a s p r z y ję ta d o P IW , d o r e d a k c ji H i s to r ii K u ltu r y . R ó w n o c z e ś n ie p r a c o w a ł a n a d s w o ją k s ią ż k ą . W ty m c z a sie o d w ie d z iła m n ie p . Ł u c ja U tn ik o w a , s io s tr a n ie ż y ją c e g o ju ż a d w o k a ta M a u r y c e g o H e r lin g a - G r u d z iń s k ie g o 8, j a k się o k a z a ło , b y ł to d z ia ła c z „ Ż e g o ty ” p s. F e lic ja , z k tó ry m w s p ó łp r a c o w a łe m w c z a sie o k u p a c ji, n a w e t n ie d o m y ś la ją c się , ż e n ie j e s t to k o b ie ta . P o je g o śm ie rc i, ż o n a , n ie b a r d z o z o r ie n to w a n a w je g o d z ia ła ln o ś c i, z n a la z ła ja k ie ś d z iw n e p a p ie r y i p r z e k a z a ła j e sz w a g ie rc e , w k r ó tc e s a m a te ż u m a r ła . P a n i U tn ik o w a 9 z n a ła m n ie z k s ią ż e k , m ia ła d o m n ie z a u f a n ie , p r z e k a z a ła m i c a ło ś ć a rc h iw u m b r a ta , u z n a łe m j e z a re w e la c y jn e i p r z e k a z a łe m T ere sie. O p r a c o w a ła c a ło ś ć tej d o k u m e n ta c ji, u k a z a ła się o n a w „ R o c z n ik u W a r s z a w s k im ” 10. I d ą c
5 A lin a W olm anów na, w: Ten jest z Ojczyzny..., s. 470.
6 K onspiracyjna R a d a P om ocy Ż yd o m w Warszawie 1942-1945, W arszaw a 1982, ss. 483. 7 K onspiracyjna R a d a P om ocy Ż yd o m w Warszawie 1942-1945, cz. I i II; „W ięź” 1980, n r 3 i 4.
8 M aurycy H e rlin g -G ru d z iń sk i, starszy b ra t p isarza G u staw a H erlin g a -G ru d z iń sk ie g o , adw okat w a r szawski, p o w ojnie sędzia S ądu Najwyższego.
9 Ł ucja U tn ik o w a, ż o n a płk. M a ria n a U tn ik a, skazanego w pro cesie gen. T atara i innych. 10 K om órka „Felicja", N iezn a n e archiw um działacza R P Z , „R ocznik W arszaw ski” 1979, t. X V
ś l a d e m p o k w ito w a ń , t r a f i ł a d o lu d z i ż y ją c y c h je s z c z e w te d y w P o ls c e , c o n ie b y ło p r o s t e , d o ś r o d o w is k in te lig e n c ji i u z y s k a ła p o t w i e r d z e n i a o d o s ó b k o r z y s ta ją c y c h z p o m o c y . Z d o b y ła p o t w i e r d z e n i e d z ia ła ln o ś c i „ Ż e g o ty ” . O d tw o r z y ła lis tę 4 9 4 n a z w is k (c zy li p r a w ie 5 0 0 ), s ą to n a z w is k a lu d z i z n a n y c h . A o z a s łu g a c h c z ło w ie k a d z ia ła ją c e g o w y łą c z n ie z p o b u d e k h u m a n i ta r n y c h p o r a z p ie r w s z y d o w ie d z ia n o s ię , k ie d y u k a z a ła s ię k s ią ż k a , w 1 9 8 2 r. P r z y c z y n iłe m się te ż d o o p u b lik o w a n ia t a m p o r a z p ie rw s z y u l o tk i P ro te s t, k t ó r ą p r o f . J a n B ło ń s k i, j a k o s e n s a c ję , o p u b lik o w a ł w w ie le l a t p ó ź n ie j. M e r y to r y c z n ie , k s ią ż k a s z c z ę ś liw ie n ie z o s t a ł a o k a le c z o n a p r z e z c e n z u r ę .
Z T e r e s ą u trz y m y w a liś m y b lis k ie s to s u n k i, m ia ła n o w e k ło p o ty . M a t k ę p r z e j e c h a ł s a m o c h ó d w o js k o w y . M i e s z k a n ie w A l. J e r o z o l i m s k i c h z o s t a ł o s p a l o n e w c z a s ie t łu m i e n i a p r z e z s iły p o r z ą d k o w e s t a n u w o je n n e g o m a n if e s ta c ji 3 - m a j o w e j, a w n im m a s z y n o p is p r a c y , k tó r ą w ła ś n ie r e d a g o w a ł a 11. N a s ile n ie s ię p r z e c iw n o ś c i ż y c io w y c h w y k o ń c z y ło b y n i e j e d n e g o c z ło w ie k a , a le n ie T e re s ę . P o s ta n o w iła d a le j z a jm o w a ć się p r o b l e m a t y k ą p o m o c y Ż y d o m w c z a s ie o k u p a c ji. Z a ję ła się „ Ż e g o tą ” w c ałej P o lsc e , n ie s te ty , z a c z ę li ju ż w y m ie ra ć lu d z ie : u m a r ł P rz e m y s ła w O g ro d z iń s k i, k tó r y b y ł z „ Ż e g o ty ” lw o w sk ie j, n ie u d a ło s ię ju ż w y d o b y ć m a te r ia łó w o d S ta n is ła w a W in c e n t e g o D o b r o w o ls k ie g o z „ Ż e g o ty ” k r a k o w s k ie j, u m a r ł T a d e u s z S e w e ry n , u m a r ł W ła d y s ła w W ó jc ik . D o t a r ł a j e d n a k d o w ie lu o s ó b , o tr z y m a ła n a w e t r e la c j e n a p iś m ie o d lu d z i, k tó r z y w ó w c z a s m ie s z k a li w K r a k o w ie , L w o w ie i W a rs z a w ie . J e s i e n ią 1 9 8 2 r. w y je c h a ł e m z ż o n ą z a g r a n ic ę , s p o t k a łe m s ię z T e r e s ą w 1984 r. w O x f o r d z ie , n a s e s ji, k tó r a d o p r o w a d z i ł a d o u t w o r z e n i a I n s t y t u tu P o ls k o - Ż y d o w s k ie g o , k ie r o w a n e g o p r z e z p r o f . P o l a ń s k ie g o ; je j w y s tą p ie n ie z o s t a ł o o p u b l ik o w a n e 12. D z ię k i o s o b is ty m k o n t a k t o m m o g ła p r z e b y w a ć d łu ż e j n a Z a c h o d z i e , s z u k a ją c m a t e r i a łó w w a r c h iw a c h a n g ie ls k ic h i f r a n c u s k ic h . W io s n ą 19 8 5 r. u z y s k a ła d y p lo m i ty tu ł: „ S p r a w ie d liw y w ś r ó d n a r o d ó w Ś w ia ta ” . W 1 9 8 7 r. o d w ie d z iła n a s w W ie d n iu , n a w ią z a ła t e ż k o n t a k t y z lu d ź m i, o d k tó r y c h m o g ła u z y s k a ć n o w e re la c je .
O je j d a ls z e j d z ia ła ln o ś c i p r z e d e w s z y s tk im w S p o łe c z n y m K o m i te c ie O p i e k i n a d C m e n t a r z a m i i Z a b y t k a m i K u ltu r y Ż y d o w s k ie j d o w ia d y w a łe m s ię z lis tó w , k t ó r e e z a c h o w a łe m , p o d p is y w a ła j e r a z e m z in ż . S ta n is ła w e m J a n k o w s k im 13. K o n ty n u o w a ła p r a c ę n a d h i s t o r ią Ż y d ó w w P o ls c e w l a t a c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 . O g ł a s z a ł a r e c e n z j e w c z a s o p is m a c h n a u k o w y c h , p o l e m iz o w a ła z u c z o n y m i iz r a e ls k im i, a n g ie ls k im i, a m e r y k a ń s k im i, z a b i e r a ł a g ło s ta m , g d z ie jej s u m i e n i e i w ie d z a d y k to w a ły , ż e m a r a c j ę 14. W ó w c z a s n a r e s z c ie z a c z ę t o j ą d o c e n ia ć . J e d y n y m w y r ó ż n ie n ie m k r a jo w y m b y ła n a g r o d a im . K s a w e r e g o P r u s z y ń s k ie g o p r z y z n a n a p r z e z P o ls k i P E N C l u b 15. S ta n z d r o w ia T e re s y s t a le s ię p o g a r s z a ł, w a lc z y ła z c h o r o b ą s e r c a , n ie p r z e r y w a ją c p r a c y n a u k o w e j. B y ła b a r d z o o c z y ta n a , m ia ła o p a n o w a n ą l i t e r a t u r ę z z a k r e s u I I w o jn y ś w ia to w e j, b i e r n i e z n a ł a k ilk a ję z y k ó w , a c z y n n ie d w a d o tr z e c h . O s t a t n i ą p r z y s łu g ą , j a k ą o d d a łe m T e r e s ie , b y ło n a w ią z a n ie k o n t a k t u z p r o f . d r. A p f e l b a u m e m , k tó r y s z u k a ł o s o b y p r a c u ją c e j n a d t e m a t e m p o m o c y Ż y d o m z p u n k t u w id z e n ia p r a w d y h is to r y c z n e j, p o w a ż n ie u d o k u m e n to w a n e j. J a k o c z ło w ie k n ie z a le ż n y f in a n s o w o , e m e r y to w a n y p r o f e s o r m e d y c y n y , m ó g ł s o b ie
11 Spalony zo stał gotowy d o d ru k u m aszynopis S łow nika u czestniczek w alki o n iep o d leg ło ść Polski. 12 T h e R e lie f C o u n c ilfo r Jews in Poland, 1942-1945 the Jews in Poland, O xford 1986.
13 Prof. B artoszew ski d o k u m en ta cję tę p rz ek aże M u zeu m H isto ry czn em u m .st. W arszawy.
14 E ncyklopedia o f H olocaust, N ew Y o rk -L o n d o n 1990, hasła: Pom oc Ż y d o m w Polsce, R a d a Pom ocy Ż y d o m „ Ż e g o ta ” , H o te l Polski w W arszaw ie, G robelny Ju lian , K o ssak-S zczucka Z o fia, W oliński H enryk; P rzed m o w a do: E . W iesel, Pieśń um arłych, W rocław 1991, Z a k ła d N arodow y im. O ssolińskich; Podziem ie
żydow skie a p o d ziem ie p o lskie (p o lem ik a z S. K rakow skim ) „ O d ra ” 1991, kw iecień.
15 U roczystość o d b y ła się 17 lu teg o 1997, lau d ację w ygłosił ks. prof. M ich ał C zajkow ski, m .in. re k a p itu lując jej działaln o ść w akcji ra to w an ia Żydów.
276 I N M E M O R IA M
p o z w o lić n a p o p a r c i e ta k ie j in ic ja ty w y . D a ł e m m u a d r e s i t e l e f o n T ere sy . P o z n a li s ię , z a p r z y ja ź n ili, z a ło ż y ł w je j m ie s z k a n iu fa x i d z ię k i n i e m u k s ią ż k a u k a z a ła s ię p o f r a n c u s k u 16.
O d e s z ła w w ie k u , w k t ó r y m o d c h o d z i w ie lu lu d z i, a le p r z e d w c z e ś n ie z e w z g lę d u n a p r a c e , k t ó r e p r o w a d z iła , a z a c z ę ła p u b lik o w a ć , m a ją c p r z e s z ł o 5 0 la t. U p o r c z y w o ś ć w d o c h o d z e n iu d o f a k tó w b y ła d la n ie j c h a r a k te r y s ty c z n a , p e r f e k c jo n iz m , d o k ła d n o ś ć , o s o b is te z a a n g a ż o w a n ie . S ta le z b i e r a ł a m a te r ia ły , z d a w a ło je j s ię , ż e je s z c z e c o ś u s z c z e g ó ło w i, s p r a w d z i, z d ą ż y d o t r z e ć d o n o w y c h m a te r ia łó w ...
L o s y T e re s y P r e k e r o w e j s ą ty p o w e d la w ie lu p o ls k ic h r o d z in . C a ła je j r o d z in a b y ła z a a n g a ż o w a n a w k o n s p ir a c ji: lo tn i k w A n g lii, in n y w B e lg ii, j e d e n b r a t g in ie w ta je m n ic z y c h o k o lic z n o ś c ia c h w W a rs z a w ie , in n y n a P a w ia k u . N ie ty p o w e j e s t to , ż e T e re s a , k t ó r a p r z e ż y ła w s z y s tk ie te d o ś w ia d c z e n ia i k t ó r ą o b o w ią z k i z m u s iły d o p r a c y z a r o b k o w e j, d o p i e r o w d ru g ie j p o ło w ie ż y c ia - a n a w e t p ó ź n ie j, w o s t a tn i m 2 5 - l e c iu — z a j ę ł a s ię ty m , c o d a w a ło je j s a ty s fa k c ję i c o p o n ie j z o s t a n i e n i e ty lk o w p a m i ę c i r o d z in y i n a jb liż s z y c h p r z y ja c ió ł, a le w w y m ia r z e o g ó ln y m .
Prof. Jan Kofman, Wydawnictwa Naukowego PWN SA:
D l a m n ie T e r e s a P r e k e r o w a b y ła p a n i ą T e re s ą , p o s tu d ia c h p r z y jm o w a ła m n ie d o p r a c y w P W N , d o R e d a k c ji W ie d z y o P o ls c e ; m ia ł a t o b y ć e n c y k lo p e d ia w j ę z y k u p o ls k im i a n g ie l s k im , n a s z a w iz y tó w k a n a z a g r a n ic ę ; n a c z e le K o m i t e t u R e d a k c y jn e g o s ta ł p r o f . A l e k s a n d e r G ie y s z to r . U c z e s tn ic z y łe m w ty c h p r a c a c h r a z e m z m o im s ta r s z y m k o le g ą , z n a k o m i ty m a n g li s tą , p . W o jc ie c h o w s k im . C a ła n a s z a r e d a k c ja t o b y ły d w a p o k o j e p o d s c h o d a m i, j e d e n n iż e j, d r u g i w y ż e j, w k t ó r y m p r a c o w a ły p a n ie : A n n a B a ń k o w s k a , J a d w ig a P r ą d z y ń s k a , M a r i a K u n ic k a i r a z e m z e m n ą z a c z y n a ją c a p r a c ę B a r b a r a P e t r o z o l i n - S k o w r o ń s k a . P iło s ię h e r b a t ę i p r z y jm o w a ło a u to r ó w , m .in . J e r z e g o H o l z e r a i w ie lu in n y c h s p e c ja lis tó w , n p . o d s p r a w g o s p o d a r c z y c h , d z is ia j lu m in a r z y , a lb o b y ły c h lu m in a r z y , c o t e r a z n ie m a j u ż z n a c z e n ia . K i e r o w n ik ie m r e d a k c ji b y ła p . T e re s a , p o t r a f i ł a r o z d z ie lić p r a c ę i p o z w a la ła s a m e m u się ro z w ija ć . O c z y w iś c ie b y łe m w te d y b a r d z o z a r o z u m ia ły , w y d a w a ło m i s ię , ż e j e s t e m r e d a k t o r e m p e ł n ą g ę b ą , s z y b k o j e d n a k z r o z u m ia ł e m , ż e t a k n ie j e s t. R o la p . T e re s y b y ła o g r o m n a , p o t r a f i ł a , s z c z e g ó ln ie n a m n a jm ło d s z y m , w s k a z a ć n a jp r o s ts z e b łę d y , j a k n p . z b y tn ie u p r o s z c z e n ia , z w r a c a ła u w a g ę d e lik a tn ie , n p .: p a n i e J a n k u , a m o ż e b y ś m y t o z r o b ili ta k , a m o ż e b y t a k w ró c ić d o p o p r z e d n i e j w e r s ji — i t a k u c z y ła m n ie f a c h u . P o t w i e r d z a m t o , c o m ó w ił p r o f . B a r to s z e w s k i, ś m ia ła s ię d o łe z , o tw a r c ie i z a w s z e b a r d z o s z c z e r z e — t a k i b y ł j e j s t o s u n e k d o w s p ó łp r a c o w n ik ó w , t o n ie j e s t l a u r k a , o n a t a k a b y ła . O ty m , ż e p . T e r e s a z a j m u je s ię h i s t o r ią n a jn o w s z ą , s t o s u n k a m i p o ls k o - ż y d o w s k im i, w i e d z i a ł e m b a r d z o p o b i e ż n i e , t a k j a k i o je j u d z ia le w „ Z e - g o c ie ” , n ig d y s ię ty m n i e c h w a liła , n ie p o d k r e ś l a ł a s w o je j w ie d z y i k o m p e t e n c j i. W a ż n e b y ło je j z a c h o w a n ie , i n ie ty lk o je j, w p r z e ło m o w y m d la P W N 19 6 8 r., p r z e ło m o w y m te ż d la m n ie , s k a z a n e g o n a w y r z u c e n ie z p a r a g r a f u a r y js k ie g o z a d z ia ła ln o ś ć , k t ó r a w P W N n i e m o g ła b y ć z n a n a . M ó j b r a t o r g a n iz o w a ł o b le w a n ie m a g i s t e r iu m d o k ł a d n i e 8 m a r c a , w n a s z y m m ie s z k a n i u z e b r a ło s ię 100 o s ó b , z te g o 90 z o s t a ł o a r e s z to w a n y c h , s t ą d a u to m a ty c z n ie z n a l a z ł e m się n a liś c ie p r z e z n a c z o n y c h d o z w o ln ie n ia , i c h y b a s łu s z n ie . C z u łe m , ż e m o ja p o s ta w a z n a la z ła w s p a r c ie u p . T e re sy , t a k j a k b y n ie w p r o s t p o w ie d z ia ła : „T y lk o się n ie p r ó b u j k a ja ć ...” P r a c o w a ł e m ty lk o p ó ł t o r a r o k u — o d l is to p a d a 1 9 6 6 , w k w ie tn iu 19 6 8 w y lą d o w a łe m w R e d a k c ji T e c h n ic z n e j. P ó ź n ie j ty lk o o b s e r w o w a łe m d z ia ła ln o ś ć p . T ere sy , k ilk a n a ś c ie la t p ó ź n ie j, g d y d z ia ł a ł e m w w y d a w n ic tw a c h d r u g ie g o o b ie g u w k w a r t a l n ik u „ K r y ty k a ” , z a s ię g a ł e m je j o p in ii
w k ilk u s p r a w a c h d o ty c z ą c y c h p r o b l e m a t y k i p o ls k o - ż y d o w s k ie j. P o z o s t a n ie w m o je j p a m ię c i j a k o o s o b a , k t ó r a d o k ł a d n i e w ie d z ia ła , j a k s ię s k o ń c z y je j r o l a w 1 9 6 8 r., ż e p o z lik w id o w a n iu o w e j E n c y k lo p e d ii w ie d z y o P o ls ce j a k o n i e p r z y d a t n e j d la p r o p a g a n d y p e e r e lo w s k ie j, czy in n e j k o le jn e j p u b lik a c ji, t a k „ s p la m io n e j b ł ę d a m i ” , b ę d z ie m u s i a ł a o d e jś ć .
Prof. Jerzy Tomaszewski, Instytut Historyczny UW:
Z n a z w is k ie m T e re s y P r e k e r o w e j s p o t k a łe m s ię , k ie d y u k a z a ła s ię je j k s ią ż k a , k tó r a w y w a r ła n a m n ie b a r d z o d u ż e w r a ż e n ie . N a s t ę p n ie , w p o ło w ie l a t o s ie m d z ie s ią ty c h , w I n s t y t u c ie H is to r y c z n y m U W z a c z ę liś m y o r g a n iz o w a ć s p o t k a n ia d y s k u s y jn e n a t e m a t h is to r ii Ż y d ó w w P o l s c e , p . P r e k e r o w a b y ła j e d n ą z o s ó b , k t ó r a m i a ł a t u w i e le d o p o w i e d z e n ia . K i e d y p o w s t a ł a m o ż l i w o ś ć w y d a n i a s k r y p t u d l a s t u d e n t ó w n a t e n t e m a t , n i e w i d z ia ł e m n i k o g o b a r d z i e j k o m p e t e n t n e g o , a w d o d a t k u u m i e j ą c e g o p i s a ć . B y ło o c z y w is te , ż e m a n a j l e p s z e k w a l if i k a c j e z o s ó b z n a n y c h n a m w W a r s z a w ie , a b y ć m o ż e , ż e i w P o ls c e . C h o d z ił o n a m n i e ty lk o o t e m a t Z a g ł a d y , a le i o h i s t o r i ę Ż y d ó w w P o l s c e X X w ., p o k a z a n i e t r a g e d i i , a le i in n y c h a s p e k t ó w ż y c ia w ty m o k r e s ie . W y b ó r o k a z a ł się j a k n a jb a r d z ie j tr a f n y , A u t o r k a b y ła n ie ty lk o w y s ta r c z a ją c o k o m p e t e n t n a , a le p o t r a f i ł a s ię z te g o z a d a n ia w y w ią z a ć w n a jd r o b n ie js z y c h s z c z e g ó ła c h , w k o ń c u w y s z ła z te g o k s ią ż k a w y d a n a w W y d a w n ic tw ie N a u k o w y m P W N 17.
C h c ia łb y m t u je s z c z e w r ó c ić d o je j k s ią ż k i o „ Ż e g o c i e ” , r z a d k o s ię b o w ie m s p o ty k a p r a c e m a g is te r s k ie o ta k ie j o b ję to ś c i i t a k s z e r o k o z a k r o jo n y m te m a c ie . F a k t, ż e A u t o r k a p r z y s z ła n i e j a k o z b o k u d o p r a c y b a d a w c z e j, n ie j e s t t u w y ją tk ie m . N ie n a le ż y p r z y k ła d a ć z b y tn ie j w a g i d o d y p lo m u , g d y m a m y d o c z y n ie n ia z o s o b ą o n ie w ą tp liw y m t a l e n c i e b a d a w c z y m . N ie m n ie j d o s z ło t e ż d o r o z m o w y n a t e m a t je j r o z p r a w y d o k to r s k ie j, s u g e r o w a łe m , ż e je j d r u g a k s ią ż k a , w p o r ó w n a n i u z p r z e c ię tn y m i r o z p r a w a m i s to i n a d u ż o w y ż s z y m p o z io m ie . Z o r ie n t o w a ł e m s ię j e d n a k , ż e z e w z g lę d u n a s t a n z d r o w ia t r z e b a je j o s z c z ę d z a ć te g o r o d z a j u p rz e ż y ć , w y s tą p ie n ia p u b lic z n e b y ły d la n ie j n ie b e z p ie c z n e .
Prof. dr Marian Apfelbaum (Paryż):
P o tw ie r d z a m to , c o p o w ie d z ia ł t u p r o f . B a r to s z e w s k i. Z w r ó c i ł e m s ię d o n ie g o z p r o ś b ą , a b y w s k a z a ł m i o s o b ę k o m p e t e n t n ą , k t ó r a b y u m ia ł a p r z e d s ta w ić w s p o s ó b b a r d z ie j o b ie k ty w n y h i s t o r ię H o l o c a u s tu , i b y ła t o p . T e r e s a P r e k e r o w a . P r a c o w a łe m z n i ą ty lk o r o k , a le p o t w i e r d z a m , ż e b y ła t o o s o b a b a r d z o w e s o ła i b a r d z o u p a r t a . C z ę s to p r z y je ż d ż a łe m , t e l e f o n o w a liś m y , p o r o z u m ie w a liś m y się p r z e z fax . G d y c h c ia łe m je j w c z y m ś p o m ó c , c o ś z a p r o p o n o w a ć , m u s i a ł e m s ię m o c n o n a p r a c o w a ć , ż e b y p o w ie d z ia ła „ t a k ” , a le c z a s a m i b y ło „ n i e ” . N a jw a ż n ie js z e , ż e k s ią ż k a j u ż w k r ó t c e u k a ż e s ię w j ę z y k u f r a n c u s k im . W c ią g u te g o r o k u j a j ą n i e ty lk o r e s p e k t o w a ł e m , j a j ą k o c h a łe m . To b y ła k o b i e t a b a r d z o u p a r t a i b a r d z o e le g a n c k a , n ig d y s ię n ie c h w a liła , ż e c o ś s a m a z r o b iła . P r z e g a d a liś m y m o ż e z e 100 g o d z in , m o ż e z 2 0 0 , n ig d y n ie p o z w o liła s o b ie n a w e t m im o c h o d e m w tr ą c ić , j a k p o m a g a ł a Ż y d o m w c z a s ie o k u p a cji. J a o ty m w ie d z ia łe m , a le o n a n i e w ie d z ia ła , ż e j a w ie m .
Prof. Marian Marek Drozdowski, Instytut Historii PAN, Towarzystwo Miłośników Historii:
T e r e s a P r e k e r o w a w s p ó łp r a c o w a ła b lis k o z T M H , b y ła n a s z y m c z ło n k ie m , p r z y c h o d z iła t e ż n a s p o t k a n ia d o K o m is ji B a d a ń D z ie jó w W a rs z a w y i P r a c o w n i B a d a ń I I W o jn y Ś w ia to w e j I H P A N . W T M H w s p ie r a liś m y ją , s ta r a liś m y s ię , a b y je j k s ią ż k a o h is to r ii „ Ż e g o ty ” u k a z a ła17 Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1939-1945, Wyd. U n iw ersy tetu W arszaw skiego, W arszaw a 1992; cz. III, w: N ajnow sze dzieje Ż ydów w Polsce, W ydaw nictw o N aukow e P W N , W arszaw a 1993.
278 I N M E M O R IA M
s ię w s e r ii B i b li o t e k a W ie d z y o W a rs z a w ie w P I W 18. P o z y c ja t a w z b o g a c iła w ie d z ę z a w o d o w y c h h is to r y k ó w z a jm u ją c y c h s ię I I w o jn ą ś w ia to w ą i d z ie ja m i W a rsz a w y . T e r e s a P r e k e r o w a a k ty w n i e u c z e s tn ic z y ła w s p o t k a n ia c h o r g a n iz o w a n y c h w T M H p o ś w ię c o n y c h t e m a ty c e p o l s k o - ż y d o w s k ie j. P a m ię tn y m b y ło s p o t k a n ie 14 k w ie tn ia 1993 r., d y s k u s ja p a n e l o w a p o ś w ię c o n a 5 0 r o c z n ic y p o w s ta n i a w g e tc ie w a r s z a w s k im . W te d y d o s z ło d o t e g o t r a g ic z n e g o z a ł a m a n ia s t a n u z d r o w ia T e re s y P r e k e r o w e j. B y ło n a s 5 0 o s ó b , m o ż e w ię c e j, p r z y s z e d ł t e n a t a k s e r c a i p r o s t o z n a s z e j d y s k u s ji t r z e b a b y ło j ą z a w ie ź ć d o s z p ita la . R o k 1993 u p r z y to m n ił n a m , ż e jej s e r c e j e s t s ła b e i n ie m o ż n a n a d w e r ę ż a ć je j z d r o w ia .
N a s t ę p n y m o b s z a r e m j e j a k ty w n o ś c i, o k t ó r y m r z a d k o s ię m ó w i, b y ł je j u d z ia ł w p r a c a c h K o m i t e t u O p i e k i n a d C m e n t a r z a m i i Z a b y t k a m i K u ltu r y Ż y d o w s k ie j. P a m ię t a m in a u g u r a c y j n e s p o t k a n ie , n a k tó r y m b y li m .in . p p . K ra je w s c y i o b e c n y t u ta j p . J a g ie ls k i; s p o t k a n ia Z a r z ą d u o d b y w a ły s ię c z ę s to w j e j m ie s z k a n iu , p r z y h e r b a t c e , k a w ie , w m iłe j a tm o s f e r z e d o m u o s o b y b a r d z o z a a n g a ż o w a n e j. C h o d z iło o w ie le s p r a w , o r a to w a n i e c m e n ta r z y , o w łą c z e n ie ic h d o k a te g o r ii z a b y tk ó w , in te r w e n c j e u w ła d z m ie js k ic h R z e s z o w a , Ł u k o w a , Ł a s k u . D u s z ą te j a k c ji b y ł d r J a g ie ls k i, k tó r y p r z y g o to w y w a ł d o k u m e n t a c j ę , a le r ó w n ie d u ż o c z a s u p o ś w ię c a ła tej s p r a w ie T e r e s a P r e k e r o w a .
C h c ę t e ż p r z y p o m n i e ć je j u d z ia ł w d z ia ła n ia c h p o d z ie m n e j S o lid a r n o ś c i, r a z e m z inż. S ta n is ła w e m J a n k o w s k im „ A g a t o n e m ” , p p . K r a je w s k im i b y ła w łą c z o n a d o K o m i t e t u O b y w a t e ls k ie g o O b c h o d ó w 4 0 - l e c ia P o w s ta n ia w G e tc ie . E f e k t e m b y ła w ie lk a m a n i f e s t a c ja p r z e d p o m n ik i e m B o h a te r ó w G e t t a (k w ie c ie ń 1 9 8 3 ). N a p o s i e d z e n ia c h Z a r z ą d u , w je j m ie s z k a n iu , z r o d z i ła s ię k o n c e p c ja S z la k u P a m ię c i. P rz y je j u d z ia le n a w ią z a n o w s p ó łp r a c ę z Ż y d o w s k im U n i w e r s y t e t e m L u d o w y m , z o r g a n iz o w a n o s p o t k a n ie z d r. M a r k i e m E d e l m a n e m n a S o lc u , u ks. p r o f . K ilis z k a . Z o s t a j e w p a m i ę c i p o s t a ć s z la c h e tn e j k o b ie ty , p e łn e j w d z ię k u , k u ltu r y , b o g a te j w w ie d z ę , e r u d y c ję , z a a n g a ż o w a n e j w d z ia ła ln o ś ć s p o łe c z n ą , b u d u ją c e j m o s ty , u m ie ją c e j r o z m a w ia ć z lu d ź m i r ó ż n y c h o p c ji p o lity c z n y c h . P a m ię t a m s p ó r , j a k i w y b u c h ł w 50 r o c z n ic ę P o w s ta n ia W a r s z a w s k ie g o w o k ó ł p u b lik a c ji „ G a z e ty W y b o r c z e j” n a k o n tr o w e r s y jn y t e m a t z a m a c h ó w n a Ż y d ó w w c z a s ie P o w s ta n ia . Z a b r a ł a g ło s s p o k o j n i e i r z e c z o w o , p r o s t u j ą c w ie le n ie ś c is ło ś c i19. B a r d z o w n ik liw ie p o t r a f i ł a n a ś w ie tlić t ę p r o b l e m a t y k ę , b y ła b a d a c z e m d u ż e g o f o r m a t u , c z ę s to n i e d o c e n ia n y m .
Bożenna Tazbir-Tomaszewska, przewodnicząca Komisji Kobiet przy TMH:
T e r e s a P r e k e r o w a p o d j ę ł a s ię o p ie k i r e d a k t o r s k i e j n a d S ło w n ik ie m k o b ie t p o le g ly c h ...20 J e s t e m r e d a k t o r e m o d w ie lu l a t i w ie m , c z e g o o d r e d a k t o r a m o ż n a w y m a g a ć , j e d n a k d o p ie r o w z e t k n i ę c iu się z n ią z o b a c z y ła m , j a k m o ż n a s ię z a p a lić d o t e m a t u , je j u p ó r p o b u d z a ł d o d z ia ła n ia i m y ś le n ia . T y lk o w te d y u w z g lę d n ia ła in n e s p o jr z e n ie , g d y p r z e d s ta w iły ś m y jej w ia r y g o d n ą d o k u m e n t a c j ę . C ie s z ę s ię , ż e m o g ę t e p a r ę s łó w p o w ie d z ie ć , b o z T e r e s ą b y ła m n a p r a w d ę z a p r z y ja ź n io n a . S ł o w n ik b y ł p o z y c ją , w k t ó r ą w ło ż y ła w ie le s e r c a , a z n a s z ą K o m is ją u tr z y m y w a ła d a ls z e k o n ta k ty . B y ła w s p a n ia ły m r e d a k t o r e m te j k s ią ż k i, w n io s ła d o n iej
18 K o m itet redakcyjny: M a ria n M . D rozdow ski, Iren e u sz Ihnatow icz, H a lin a K iepurska, R yszard K o ło dziejczyk, J a n K osim , M a ria N ietyksza, H a n n a Szw ankow ska — red. tom u.
19 Ż ydzi w P ow staniu W arszawskim, w: Powstanie Warszawskie z perspektywy półw iecza. Studia i materiały
z sesji n aukow ej na Z a m k u K rólew skim w Warszawie, 1 4 -1 5 czerwca 1994, W arszaw a 1995, s. 85-94.
20 Sło w n ik uczestniczek w alk o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zm arłe w okresie okupacji
o g r o m n y w k ł a d m e r y to r y c z n y , z w ią z a ła s ię u c z u c io w o ; w t a m ty c h c z a s a c h b y ła t o p o z y c ja w y ją tk o w a i o n a to r o z u m ia ła .
Red. Zdzisław Szpakowski:
T e re s ę P r e k e r o w ą p o z n a ł e m d z ię k i p r o f . B a r to s z e w s k ie m u , k ie d y b y łe m r e d a k t o r e m D z i a ł u H is to r y c z n e g o m ie s ię c z n ik a „ W ię ź ” . P o s z u k iw a liś m y a u to r ó w , k tó r z y b y w n ie ś li n o w e , i n te r e s u j ą c e te m a ty . W ó w c z a s p r a c o w a ł a w P I W i b y ła o s o b ą k o m p e t e n t n ą w z a k r e s i e s t o s u n k ó w p o ls k o - ż y d o w s k ic h . W d r u g ie j p o ło w ie l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h u k a z a ło s ię p a r ę je j a r ty k u łó w . Z te j o k a z ji n a w ią z a liś m y m iłe k o n ta k ty , d o w ie d z ia łe m s ię , ż e z d o m u n a z y w a s ię D o b r - s k a , t o s t a r a , z ie m ia ń s k a r o d z in a h e r b u J a s t r z ę b i e c ; m o ja c io t k a N o w ic k a , m ie s z k a ją c a w W a rs z a w ie , m ó w iła m i o D o b r s k ic h , ż e b y li n a s z y m i d a le k im i k re w n y m i. D o g a d a liś m y się, ż e T e r e s a j e s t m o ją d a le k ą k u z y n k ą . O k a z a ł a m i o lb r z y m ią ż y c z liw o ś ć , g d y 2 7 g r u d n i a 1981 r. p r z y b y ła d o o b o z u d la i n te r n o w a n y c h w B ia ło łę c e , g d z ie z o s t a ł e m o s a d z o n y . K o m e n d a n t o b o z u n ie u d z ie lił je j p r a w a z o b a c z e n i a s ię z e m n ą , a le r a z e m z e m n ą s ie d z ia ł m ło d y s t u d e n t o n a z w is k u N o w ic k i, k tó r y p o d a ł s ię z a J e j b liż s z e g o k r e w n e g o i z a J e j p o ś r e d n ic tw e m , g r y p s a m i, p o d a w a liś m y r ó ż n e i n f o r m a c je , w s p ó łp r a c o w a ła z p o d z ie m n ą „ S o l id a r n o ś c i ą ” . K i e d y w y s z e d łe m , o k a z a ło s ię , ż e je j m ie s z k a n ie w A l. J e r o z o l i m s k i c h z o s t a ł o s p a l o n e w c z a s ie d e m o n s tr a c j i 3 m a ja 1 9 8 2 r. O d n a l a z łe m j ą w b a r d z o s k r o m n y m m ie s z k a n i u n a S z a s e ró w — b y ło to s p o t k a n ie b a r d z o r a d o s n e , ż e j e s t e m j u ż n a w o ln o ś c i. R o z m a w ia liś m y o r ó ż n y c h s p r a w a c h , s p o ty k a liś m y s ię o d c z a s u d o c z a s u A t a k s e r c a n a w s p o m n ia n y m z e b r a n i u w z b u d z i! w n ie j o p o r y p r z e d p u b lic z n y m i w y s tę p a m i. O d te g o c z a s u c o r a z c z ę ś c ie j p r z e b y w a ła w s z p i ta l u , g d y j ą o d w ie d z iłe m p o r a z o s t a tn i , n i e b a r d z o j u ż m o g ła r o z m a w ia ć . N ie s te ty , o ty m , ż e z m a r ła , d o w ie d z ia łe m się z n e k r o lo g ó w . C h c ia łb y m z w ró c ić u w a g ę , ż e T e r e s a b y ła r ó w n ie ż z a a n g a ż o w a n a w k o n s p ir a c ji n ie p o d le g ło ś c io w e j, w A r m i i K r a jo w e j, je j o b a j b r a c i a 21 i d a ls i k u z y n i b y li z a s łu ż o n y m i o f ic e r a m i A K . B y ła o s o b ą c ic h ą , d y s k r e tn ą , n i e c h w a liła s ię , z j a k z a s łu ż o n e j d la W a rs z a w y r o d z in y p o c h o d z iła . J e j d z ia d e k b y ł z n a n y m le k a r z e m , j e d n a z jej p r a b a b e k b y ła p ie r w s z ą k o b i e t ą , k t ó r a u z y s k a ła ty tu ł d o k t o r a m e d y c y n y 22. P o z w o liłe m s o b ie p r z y p o m n i e ć t e s k r o m n e w ia d o m o ś c i d o ty c z ą c e r o d z in y D o b r s k ic h , k tó r e j e t o s in te lig e n c ji z a a n g a ż o w a n e j s p o łe c z n ie k o n ty n u o w a ła T e re s a . B y ła b a d a c z e m n ie z w y k le o b ie k ty w n y m , b a r d z o z a a n g a ż o w a n a p a tr i o t y c z n ie , w id z ia ła g łę b o k o p r o b l e m y ż y c ia s p o łe c z n e g o , w s p ó łż y c ia n a r o d ó w , w s p ó łż y c ia P o la k ó w i Z y d ó w — c z e m u t a k w ie le p o ś w ię c iła w y s iłk u b a d a w c z e g o . M i a ła p o g lą d y d e m o k r a ty c z n e , a z a r a z e m p a tr io ty c z n e .
Halina Grubowska, Żydowski Instytut Historyczny:
Z a j m u ję s ię z b ie r a n i e m d o k u m e n t ó w P o la k ó w , k tó r z y p o m a g a l i Z y d o m , n a s t ę p n i e o d s y ł a m d o J a d - W a s h e m . W s p o m n ia n o tu , ż e p . T e r e s a o tr z y m a ła ty tu ł „ S p ra w ie d liw y w ś r ó d N a r o d ó w Ś w ia ta ” . I le ż m ie liś m y k ło p o tó w , b y z m u s ić j ą d o z ło ż e n i a d o k u m e n tó w . P r o c e d u r a w y m a g a , a b y o s o b a , k t ó r a m a o tr z y m a ć o d z n a c z e n ie , n a p is a ł a c o ś w r o d z a j u re la c ji. M ie liś m y d o w o d y , o ś w ia d c z e n ia ś w ia d k ó w ż y d o w s k ic h , z t r u d e m u z y s k a liś m y o ś w ia d c z e n ie o d n iej s a m e j. W s p ó łp r a c o w a ła z n a m i, c z ę s to p r z y c h o d z iła d o n a s z e g o d z ia łu u r u c h o m i o n e g o w la t a c h o s ie m d z ie s ią ty c h . N a p ły w a ły d o n a s r e la c je o d w ie lu lu d z i, k tó r z y p o m a g a l i w c z a s ie
21 M jr Stanisław D o b rsk i ps. „ Z u k ” (por. C. C hlebow ski, Wachlarz, W arszaw a 1982, s. 6 2 ,9 9 ,1 1 7 ) i Jerzy D o b r s k i — 18 V 1943 r. z g in ą ł w ta je m n ic z y c h o k o lic z n o ś c ia c h , n a u lic a ch W arszaw y (p o r. Z. G n a t-W iete sk a , 1 P u łk Strzelców K onnych 1806-1944, W arszaw a 1995.
22 A n n a T om aszew icz-D obrska (1854-1918), pierw sza w Polsce k o b ieta lek ark a, działaczka społeczna; 1882-1912 kier. S zpitala P ołożniczego w W arszaw ie; N ow y leksykon, W arszaw a 1998.
280 I N MEMORIAM
o k u p a c ji Ż y d o m . W te j c h w ili m a m y p o n a d d w a ty s ią c e te c z e k z r e la c ja m i, s ą w ś r ó d n ic h te ż d o k u m e n t y d o ty c z ą c e o s ó b , k t ó r e p o m a g a ły i z g in ę ły , p o d o b n e m a t e r i a ły z a c z ę ła g r o m a d z ić w l a t a c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h G łó w n a K o m is ja B a d a n i a Z b r o d n i p r z e c iw k o N a r o d o w i P o l s k ie m u . C a ły t e n m a t e r i a ł m ia ła o p r a c o w a ć p . T e r e s a 23. P o z n a ła m p . T e r e s ę d z ię k i p . I r e n i e S e n d le r o w e j, k ie r o w n ik D z i a ł u D z ie c ię c e g o w „ Ż e g o c i e ” , z e t k n ę ł y s ię , g d y p . P r e k e r o w a p i s a ła p r a c ę m a g is te r s k ą u p r o f . H e r b s t a . B y ła m z a s k o c z o n a je j s k r o m n o ś c ią . K ie d y s ię z n ią r o z m a w ia ło , m o ż n a s ię b y ło o d n ie j d u ż o d o w ie d z ie ć . D o k u m e n ty „ F e lic ji” z o s ta ły z d e p o n o w a n e w n a s z y m I n s ty tu c ie , b y ło b y d o b r z e , ż e b y c a ł a s p u ś c iz n a T e re s y P r e k e r o w e j t r a f i ł a d o n a s z e g o I n s t y t u tu , o n a z n a m i w s p ó łp r a c o w a ła i n a n iw ie s to s u n k ó w p o ls k o - ż y d o w s k ic h n a jw ię c e j z r o b iła .
Dr Jan Jagielski:
D z i a ł a ł e m z T e r e s ą w K o m ite c ie O p i e k i n a d Z a b y t k a m i i t a m j ą p o z n a ł e m , z a c z y n a liś m y w 19 8 0 r., p o t e m b y ł s t a n w o je n n y . B y łe m s e k r e t a r z e m , o n a s k a r b n ik ie m , n a k a ż d e j k w e ś c ie t r z y m a ła p u s z k ę , a p o t e m je s z c z e m u s i a ł a w s z y s tk o p r z e lic z a ć . P ó ź n ie j w y o d r ę b n iła s ię k o m i s ja , k t ó r a m ia ła z a ją ć s ię tzw . T r a k te m P a m ię c i, w io d ą c y m o d P o m n ik a B o h a te r ó w d o U m s c h l a g p l a t z u , tu ta j T e r e s a b y ła j u ż s e k r e t a r z e m , a p r o f . A l e k s a n d e r G ie y s z to r p r z e w o d n i c z ą c y m . J e j w y s iłe k , b y d o p r o w a d z ić d o f i n a ł u te j r e a liz a c ji b y ł o g r o m n y , r e d a g o w a ł a n a p is y , k t ó r e t a m m ia ły b y ć u m ie s z c z o n e , je j z r e a liz o w a n y m p o m y s łe m b y ło w y ry c ie n a p o m n ik u 3 5 0 im io n , k t ó r e s y m b o liz u ją 3 5 0 tys. Ż y d ó w W a rsz a w y , k tó r y c h z t e g o m ie js c a w y w ie z io n o n a ś m ie r ć d o T re b lin k i. R o k t e m u , m o ż e w ię c e j, p o p r o s z o n o m n ie , ż e b y m w y s ła ł d o A m e r y k i z d ję c ie k l a s z t o r u N a z a r e t a n e k z u l. C z e r n ia k o w s k ie j i z d ję c ie o s o b y , o k tó r e j t a m p is z ą — c h o d z iło o T e re s ę . P o s z e d ł e m d o n ie j, z d z iw io n y , ż e n ig d y o ty m n ie m ó w iła . O p o w ie d z ia ła m i t ę h is to r ię : „ W ie s z , j a m ia ł a m 18 la t, s k o ń c z y ła m t a m lic e u m 24 i b y ło m a ł e d z ie c k o , n a w e t n ie w ie m , j a k s ię n a z y w a ło , n ie p y ta ła m . W z i ę ł a m t o d z ie c k o z a r ę k ę , z a p u k a ła m d o f u r tk i, o tw o r z y ła m i z a k o n n i c a , p o w ie d z ia ła m , ż e c h c ia ła b y m s ię w id z ie ć z s io s t r ą P r z e ło ż o n ą . P o k a z u ję d z ie c k o , czy n ie m o ż n a b y j e t u z a tr z y m a ć ... F u r t i a n k a m ó w i, ż e n i e m o ż e p o d e jm o w a ć d e c y z ji, ż e p ó j d z i e p o s io s t r ę P r z e ło ż o n ą . D z ie c k o c z e k a ło , a j a p r z e s z ł a m n a d r u g ą s t r o n ę u lic y , s t a ła m i c z e k a ła m . A lb o d z ie c k o w y r z u c ą , w ię c w e z m ę je z n ó w z a r ę k ę i b ę d ę s ię d a le j m a r tw iła , c o z n i m z r o b ić . Z o s t a ł o t a m i p r z e ż y ło ” . T e r e s a n a w e t n ie w ie d z ia ła , c o s ię d a le j z n i m s ta ło , to b y ł j e d e n z je j c ic h y c h c zy n ó w . P r o s ił e m j ą o f o to g r a f ię , n ie m ia ła ż a d n e j, p o w ie d z ia ła , ż e j ą p ó ź n ie j z r o b i. J u ż n ie z d ą ż y ła , a le p o je j ś m ie r c i u d a ł o s ię n a m z d o b y ć jej u ś m i e c h n i ę t e z d ję c ie o d sy n a . N a w io s n ę , g d y j ą o d w ie d z a liś m y , z a w s z e s ta ły n a s to le p ię k n e t u lip a n y z d z ia łk i, k t ó r ą s t a r a n i e u p r a w ia ła .N ie d o p r z e c e n i e n ia j e s t je j u d z ia ł w s tw o r z e n iu T r a k tu P a m ię c i, W a lk i i M ę c z e ń s tw a Ż y d ó w , z n a l a z ł a te ż c z a s i s iłę , b y d o p r o w a d z ić d o r e a liz a c ji ta b l i c u p a m i ę tn i a j ą c y c h „ Ż e g o t ę ” , o k t ó r e w a lc z y ła r a z e m z in ż . J a n k o w s k im , j e d n ą o d s ł o n i ę t ą 19 k w ie tn ia 19 8 8 r. o b o k p o m n ik a B o h a te r ó w G e t t a , d r u g ą n a Ż u r a w ie j 2 4 , n a d o m u , w k t ó r y m d z ia ła ł s e k r e t a r i a t z n a n y w ie lu d z ia ła c z o m . O d s ło n i ę c i e o d b y ło s ię w k w ie tn iu 1 9 9 7 r.
Maria Wiśniewska
W arszaw a
23 Those W ho H elped, w stęp i w eryfikacja danych archiw alnych T P rek ero w a, G łó w n a K om isja B a d an ia Z b ro d n i przeciw ko N aro d o w i Polskiem u, In sty tu t Pam ięci N aro d o w ej, W arszaw a 1993.
