Cracovia - Kraköw, 9: 2004, 127-138
Tadeusz S L I P K O *
POGUVDY ETYCZNE MARLANA MORAWSKIEGO SJ
1. D z i w n e z y c i a kolejeDzieje filozoficzno-etycznej m y s l i k s . M a r i a n a M o r a w s k i e g o S J sluzyc m o g ^ z a p r z y k l a d , j a k dalece ostateczny k s z t a l t p o g l y d ö w m y s l i c i e l a od r ö z n y c h zalezy c z y n n i k ö w . Niews^tpliwie poglydy te stanowiy w y r a z immanentnego procesu umyslowego rozwoju i c h t w ö r c y , ale niemals^ r o l ^ odgrywajg^ t u r ö w n i e z zewn^trzne w a r u n k i , k t ö r e wyciskaja^ swe pi^tno n a i c h i d e o w y m obliczu.
K s . M o r a w s k i urodzony w r o k u 1845, wczesnie, j a k n a j e z u i c k i e s t o s u n k i , gdyz bezposrednio po zakonczeniu ze s w i e t n y m i W3niikami s t u d i ö w filozoficzno-teologicznych i rocznego S t u d i u m zakonnej ducho-wosci, zostal w r o k u 1873 m i a n o w a n y „ l e k t o r e m " f i l o z o f i i n a W y d z i a l e F i l o z o f i c z n y m w Starej W s i k . B r z o z o w a w z i e m i sanockiej. F u n k c j e t^ p e l n i l przez 6 l a t do k o n c a r o k u akademickiego 1878/1879. Z Katalogu Prowincji w y n i k a , ze w c i ^ g u szescioletniej dydaktycznej p r a k t y k i w y k l a d a l po k o l e i w s z y s t k i e podstawowe przedmioty z z a k r e s u filozofii scholastycznej, w t y m takze etyk^. N a t o m i a s t nader s k ^ e m a m y wiadomosci n a t e m a t tresci tego n a u c z a n i a , po prostu n i e w i e m y , j a k i e j filozofii i j a k i e j e t y k i u c z y l . Z tego okresu dochowaly s i ^ jedynie r^kopismienne w y k a z y tez, k t ö r e k s . M o r a w s k i w y z n a c z a l k l e r y k o m j a k o tematy m i e s i ^ c z n y c h dysput n a W y d z i a l e b^dz do e g z a m i n ö w rocznych oraz koncowego e g z a m i n u „ex u n i v e r s a philosophia", czyli z calosci filozofii\
* Wyzsza Szkola Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Kraköw www.j ezuici.krakow.pl/sj/slipko/
' Por. Archiwum Prowincji Polski Poludniowej T J w Krakowie (APPP), t. 984, nr 258¬ 260, 273, 276, 278, 281, 284.
Z tego samego czasu pochodzi j e d n a k sporych r o z m i a r ö w dzielo, k t ö r e stanowi owoc filozoficznych przemyslen mlodego jeszcze lektora. U k a z a l o s i ^ ono w r o k u 1877 p.t. Filozofia i jej zadanie i doczekalo s i ^ t r z e c h wydan^. K s . M o r a w s k i w y s t ^ i l w n i m ze s m i a l y m postulatem odnowy f i l o z o f i i scholastycznej, aby u w o l n i o n a od w y p a c z e n przeszlosci, mogla, u k a z u j ^ c c h r z e s c i j a i i s k ^ w i z j ^ swiatopoglg^dow^, przeciwstawic s i ^ b l ^ d -n y m teoriom ö w c z e s -n e g o m a t e r i a l i z m u i racjo-nalistycz-nego i d e a l i z m u . M i a l w i ^ c autor sluszne powody, aby k s i ^ z k ^ t^ uwazac z a t3rtul wlasnej chluby, z drugiej j e d n a k strony s t a l a s i ^ ona p r z y c z y n y jego zyciowej k l ^ s k i . Gloszg^c koniecznosc d z w i g n i ^ c i a f i l o z o f i i scholastycznej z u p a d k u w y p r z e d z i l o d w a l a t a enc. L e o n a X I I I Aeterni Patris, w k t ö r e j papiez t^ s a m ^ m y s l uja^l w f o r m ^ oficjalnej d o k t r y n y K o s c i o l a i n a k a z a l n a niej oprzec nauczanie f i l o z o f i i w w y z s z y c h s z k o l a c h k o s c i e l n y c h . U c z u c i o m s a t y s f a k c j i towarzyszyc j e d n a k m u s i a l a gorycz zawodu. L e o n X I I I z o g ö l n ^ aprobat^ f i l o z o f i i scholastycznej p o l ^ c z y l r ö w n i e z szczegö-lowe zalecenie, aby w y k l a d f i l o z o f i i p r z y r o d y oprzec n a arystotelesowsko-tomistycznej t e o r i i h y l e m o r f i z m u . K s . M o r a w s k i w t5rm s a m y m czasie p r a c o w a l j u z n a d now£^ k s i ^ z k ^ , p.t. Filozofia natury, k t ö r a m i a l a byc p r e z e n t a c j ^ atomistycznej koncepcji budowy m a t e r i i . Z powodu rozs t r z y g n i y c i a L e o n a X I I I z n a l a z l rozsiy m i y d z y filozoficzng^ S c y l l ^ i C h a r y b -d^. P r a c y n a d Filozofiq natury p r z e r w a l natychmiast^, pozostal j e d n a k s z k o p u l z f i l o z o f i c z n y d y d a k t y k y . B r o n i c dalej a t o m i z m u nie m ö g l , gdyz oznaczaloby to p u b l i c z n y k r y t y k y zalecen P a p i e z a , ale tez nie c h c i a l glosic h y l e m o r f i z m u w b r e w w l a s n y m p r z e k o n a n i o m . Ö w i a d o m i tego s t a n u rzeczy przelozeni rozwig^zali dryczs^cy k s . M o r a w s k i e g o dylemat, przenoszyc go n a stanowisko n a j p i e r w katechety, a po r o k u n a u r z y d r e k t o r a k o n w i k t u w T a r n o p o l u . Z t£^ w s z a k z e c h w i l y m o z l i w o s c i pracy naukowej stopnialy do zera.
D z i w n y m zbiegiem okolicznosci s t a n t e n t r w a l t y l k o cztery l a t a . P o d koniec r o k u 1883 z j a w i l siy u j e z u i t ö w w K r a k o w i e k s . E . P o d o l s k i z prosby, aby p r z e j y l i oni chylycy siy k u u p a d k o w i m i e s i y c z n i k „ P r z e g l y d L w o w s k i " , k t ö r e g o b y l w l a s c i c i e l e m i r e d a k t o r e m . P r o p o z y c j a zostala p r z y j y t a i z d n i e m 1 s t y c z n i a 1884 r. zaczg^l wychodzic, zorientowany t a k samo j a k jego poprzednik „ P r z e g l y d Powszechny", pod redakcjg^ k s . M . M o r a w s k i e g o , d l a k t ö r e g o b y l to n a d e r p o m y s l n y o b r ö t sprawy. Jego t w ö r c z e zdolnosci umyslowe z n a l a z l y ponownie szerokie pole do popisu,
^ Lwöw 1877; 3 wyd., Kraköw 1899. - Nb. taki zapis widnieje w zestawach bibliogra-ficznych. Jest wszakze w Bibliotece Filozoficznej Ignatianum w Krakowie (sygn. III-2993) egzemplarz wydany we Lwowie juz w r. 1876 z odr^cznymi poprawkami, na pewno samego autora.
efektem zas u z n a n i a d l a zaprezentowanych t a m prac bylo powolanie go w r o k u 1887 przez Rady W y d z i a l u Teologicznego U n i w e r s y t e t u J a g i e l -lonskiego n a profesora teologii dogmatycznej, poczytkowo w charakterze profesora nadzwyczajnego, a od 1891 r. - zwyczajnego.
M i m o n i e w y t p l i w y c h pozytywow nowej sytuacji zyciowej k s . M o -r a w s k i s t a n d i w obliczu t -r u d n y c h zadan. M u s i a l pelnic -r ö w n o c z e s n i e dwie f u n k c j e , i to f u n k c j e odpowiedzialne. N i e oznaczalo to w p r a w d z i e rozszczepienia jego umyslowej t w ö r c z o s c i n a d w a odrybne, obce sobie tory. P o m i j a j y c o g ö l n e ideowe z w i y z k i m i y d z y teologis^ a swiatopoglydo-w y m u k i e r u n k o swiatopoglydo-w a n i e m katolickiego czasopisma popularno-naukoswiatopoglydo-wego, j a k i m m i a l byc „ P r z e g l y d Powszechny", r ö w n i e z czysto personalne predyspozycje u l a t w i a l y m u leczenie t y c h d w u f u n k c j i . K s . M o r a w s k i reprezentowal ten typ katolickiego uczonego, k t ö r y nawet w opracowy-w a n e t e m a t y filozoficzne latopracowy-wo opracowy-w p l a t a l opracowy-w y t k i teologiczne i - n a o d opracowy-w r ö t - w dociekaniach teologicznych p o s l u g i w a l siy chytnie k a t e g o r i a m i filozoficznynai. O w s z e m , co do osoby naszego m y s l i c i e l a m o z n a n a marginesie zauwazyc, ze k s . M o r a w s k i moc£^ swych osobistych predylek-cji b y l - m i m o wszystko - wiycej f i l o z o f e m a n i z e l i teologiem. Ölady obecnosci jego filozoficznych upodoban dadze^ siy wytropic w d w u pracach n a p i s a n y c h ze s t a n o w i s k a teologa, j a k i m i S£^ Celowosc w natu-rze^ oraz Wieczory nad Lemanem^. N a t o m i a s t w calej p e l n i m ö g l siy wypowiadac j a k o filozof w a r t y k u l a c h oglaszanych w „ P r z e g l y d z i e Powszechnym". N a o g ö l n y liczby 97 rozpraw r ö z n e j tresci spory czysc poswiycil problematyce etycznej. S p o s r ö d t y c h p u b l i k a c j i autor wyszcze-gölnil 18 a r t y k u l ö w , k t ö r e - j a k s a m w y z n a j e - p i s a l „w m y s l i zlozenia z n i c h k i e d y s calosci". Ta^ w l a s n i e caloscig^ s t a l a siy ksie^zka, p.t. Pod-stawy etyki i prawa, o p u b l i k o w a n a w p i e r w s z y m w y d a n i u j a k o zeszyt I-szy w r. 1891, zeI-szyt zas 2-gi w r. 1900^
D l a r e k o n s t r u k c j i etycznych pogla^döw k s . M o r a w s k i e g o k s i y z k a t a m a s z c z e g ö l n e znaczenie. A u t o r w dokonanjnn przez siebie wyborze p r z e d s t a w i l swoje p r z e m y s l e n i a z k r a k o w s k i e g o okresu swojej t w ö r c z o s -ci. C h o c i a z p o p u l a r n o n a u k o w y char a k t e r redagowanego przez niego czasopisma z m u s z a l go do publicystycznego t r a k t o w a n i a omawianej m a t e r i i , to j e d n a k l i t e r a c k i e t a l e n t y autora pozwolily m u godzic te w y m o g i z f i l o z o f i c z n y rzetelnosciy w u j m o w a n i u t e m a t u . W zakonczeniu tego biograficznego r y s u , k t ö r y obrazuje ksztaltowanie siy filozoficznej m y s l i k s . M o r a w s k i e g o , m o z n a j u z ustalic, j a k i m i w c h w i l i obecnej
' Krakow 1882. ^ Krakow 1896.
^ Trzecie wydanie, Krakow 1930. Dalsze cytaty wedlug wydania trzeciego. Dwa pierwsze zeszyty cytuje si^ w zapisach bibliograficznych bl^dnie jako 1. i 2. wydanie.
dysponujemy z r ö d l a m i d l a r e k o n s t r u k c j i jego etycznych p o g l y d ö w . S y to a r c h i w a l n e zapisy tez ze starowiejskiego uczenia e t y k i oraz dwie p u b l i k a c j e : Filozofia i jej zadanie z r. 1877 oraz Podstawy etyki i prawa z o s t a t n i c h l a t zycia. N i e s y to z r ö d l a zbyt bogate, ale d l a w y k o n a n i a czekajycego nas z a d a n i a zupelnie wystarczajyco.
2. E t y e z n a m y s l ks. M . M o r a w s k i e g o a) O k r e s pierwszy: l a t a 1873-1879
E t y c z n a m y s l k s . M o r a w s k i e g o k s z t a l t o w a l a siy w r a m a c h jego o g ö l n e j koncepcji f i l o z o f i i . T y zas f i l o z o f i y zgodnie z d e k l a r a c j y zlozony w p r o g r a m o w y m dziele Filozofia i jej zadanie^ b y l a „ n o w s z a scholasty-k a " . T e n w y b ö r moze budzic z d z i w i e n i e . S t a j e siy w s z a scholasty-k z e z r o z u m i a l y , skoro u w z g l y d n i siy kontekst ideowy, w k t ö r y m zostal dokonany. S k l o n i l siy b o w i e m k s . M o r a w s k i k u scholastyce po dluzszej k r y t y c z n e j r o z p r a w i e , w k t ö r e j z r ö z n y c h p u n k t ö w w i d z e n i a w y k a z j r w a l p r y n c y p i a l -ne n i e d o s t a t k i d o m i n u j y c y c h w jego czasach k i e r u n k ö w m a t e r i a l i z m u oraz idealistycznego r a c j o n a l i z m u . N i e szczydzil r ö w n i e z slöw k r j r t y k i scholastyce w jej w s p ö l c z e s n e j m u postaci. M i m o to nie s z u k a l j a k i e j s i n n e j „ c z w a r t e j " f i l o z o f i i . W scholastyce bowiem dostrzegl k i e r u n e k , k t ö r y n a w e t w okresach zastoju zachow3rsval zawsze u s w y c h f u n d a m e n -t ö w pewne p r a w d y n i e p r z e m i j a j y c e i niespozy-te. W i d z i a l -tez mozliwosc i c h z a c h o w a n i a i r o z w o j u w unowoczesnionej postaci tejze f i l o z o f i i i ty n o w y w i z j y f i l o z o f i i scholastycznej n a z w a l „ n o w y scholastyky". W k r y g u zaczerpniytych z tego z r ö d l a i n s p i r a c j i k s z t a l t o w a l z a r ö w n o swoje r o z u m i e n i e f i l o z o f i i , j a k tez e t y k i .
F i l o z o f i y p o j m o w a l wiyc j a k o „wiedzy wszechrzeczy w p i e r w s z y c h , n a j w y z s z y c h przyczynach"^, c z y l i - j a k s a m precyzuje - wiedzy o bycie w t r o j a k i m aspekcie jego i s t n i e n i a : j a k o b y t u samego w sobie, a w i y c w aspekcie jego bytowosci, j a k o b y t u w w i e d z y , a wiyc w postaci p r a w d y , oraz j a k o b y t u w w o l i , i n n y m i slowy - w aspekcie dobra^. N a tej pod-stawie w y r ö z n i a l t r z y podstawowe d z i a l y f i l o z o f i i : m e t a f i z y k y , logiky i etyky. W s p ö l n y i m w s z y s t k i m jest r e a l i z a c j a naczelnego z a d a n i a f i -l o z o f i i , k t ö r e u p a t r y w a -l w dochodzeniu do „ p r a w d g-löwnych"^^. C h o c i a z s t a n o w i y one n i e w i e l k i ze s pö l p r a w d , m i m o to s y to p r a w d y n a j w y z s z e . Wydanie 3., Kraköw 1899, s. 324. ^ Tamze. ® Tamze, s. 326. Tamze, s. IX.
siygajyce s z c zy t öw ludzkiego poznania, u m o z l i w i a j y c e syntezy osiygniyc ludzkiego u m y s l u w zakresie n a u k szczegöiowych^^
N a tie t a k szeroko zakreslonej p a n o r a m y f i l o z o f i i j a k o takiej przejdz-m y z autoreprzejdz-m n a teren e t y k i . Zgodnie z p r z y j y t y o g ö l n y orientacjy, etyky d e f i n i u j e j a k o „ u m i e j y t n e wyprowadzenie z n a t u r y rzeczy, wybadanie i wyswiecenie p r a w d z i w y c h i r o d z i m y c h podstaw moralnosci i p r a w i d e l obowiyzku"^^. Sens tej f o r m u l y zaciemnionej nieco dziewiytnastowiecz-n y s t y l i s t y k y dziewiytnastowiecz-n a b i e r a w y r a z u , k i e d y M o r a w s k i po k r ö t k i m w3rwodzie dziewiytnastowiecz-n a temat metody e t y k i ( „ m u s i przewaznie postypowac a priori"^^) oraz i s t n i e n i a wolnosci w o l i przystypuje do sprecyzowania, j a k i e to sy „ p r a w d z i w e i rdzenne podstawy moralnosci i p r a w i d l a obowiyzku". Oto - cytujy slowa M o r a w s k i e g o - „ p i e r w s z y m [...] z a d a n i e m e t y k i ogölnej jest dowiesc, ze [...] jest t a k i cel n a j w y z s z y , k t ö r e g o dopiycie m a go (czlowieka - T.S.) u s z c z y s l i w i c , a nastypnie rozstrzygnyc, co jest t y m celem"^^. Z k o l e i „ d r u g i m e t y k i z a d a n i e m jest zbadac [...] powinnosc d y z e n i a do tego celu"^^, co i m p l i k u j e - z d a n i e m autora - analizy „istoty moralnosci, o b o w i y z k u , r ö z n i c y z l y c h i dobrych uczynköw"^^. „Po trzecie m a e t y k a okreslic modly d y z e n i a do celu, [...] k t ö r e n a z y w a m y p r a w e m (lex)"^^ „W k o n c u p o w i n n a zbadac n a t u r y i m o r a l n y donioslosc sumie-n i a j a k o wsumie-nytrzsumie-nego p r a w i d l a moralsumie-nosci i ostateczsumie-nego promulgatora p r a w a natury"^^.
T a k w oczach k s . M o r a w s k i e g o rysuje siy zryb teoretycznej k o n s t r u k -cji p r z y j m o w a n e j przez niego e t y k i o g ö l n e j . C o do e t y k i szczegölowej (przez niego zwanej „ e t y k y specjalny") w y s t a r c z a zauwazyc, ze jej p o d z i a l opiera siy n a r o z r ö z n i e n i u m i y d z y „ p r a w e m czlowieka" j a k o osobnika oraz „ p r a w e m spolecznym". Oczywiscie obie te czysci e t y k i s z c zeg ö l o wej podlegajy d a l s z y m podzialom, k t ö r e j e d n a k d l a charaktery-s t y k i etycznych p o g l y d ö w k charaktery-s . M o r a w charaktery-s k i e g o nie m a j y wiykcharaktery-szego znaczenia.
D z i e l o Filozofia i jej zadanie zostalo napisane w czasie, k i e d y k s . M o r a w s k i j a k o l e k t o r f i l o z o f i i w y k l a d a l k l e r y k o m j e z u i c k i m filozofiy moralnosci, c z y l i etyky. Ömialo zatem p r z j ^ u s z c z a c mozna, ze przedmio-tem jego w y k l a d ö w b y l a e t y k a odpowiadajyca modelowemu jej u j y c i u w dziele Filozofia i jej zadanie, P o r ö w n a m i e zas tego u j y c i a z b r z m i e n i e m
Tamze, s. 7-8. Tamze, s. 364. Tamze, s. 366. Tamze, s. 368. Tamze. Tamze, s. 369. Tamze. Tamze.
tez zachowanych w K r a k o w s k i m A r c h i w u m P r o w i n c j i P o l s k i P o l u d n i o -wej opiniy ty potwierdza, a nawet j y wzbogaca. N a j w i y c e j m a t e r i a l ö w dostarczajy tezy wyznaczone j a k o przedmiot m i e s i y c z n y c h dysput w r o k u a k a d e m i c k i m 1877/1878^^. S y b o w i e m w s r ö d n i c h tezy s w i a d -czyce, ze k s . M o r a w s k i p o d d a w a l k r y t y c e w s p ö l c z e s n e m u k i e r u n k i u t y l i t a r y z m u i k a n t y z m u , g l ö w n y w s z a k z e n a c i s k k l a d l n a f u n d a m e n t a l -ne z a g a d n i e n i a filozoficz-ne. C h o c i a z zostaly przedstawio-ne w f o r m i e z w i y z l y c h s f o r m u l o w a n , tyczycych samej istoty sprawy, m i m o to s y one n a tyle precyzyjnie ujyte, ze p o z w a l a j y n a k r e s l i c zarys e t y k i , k t ö r y m o z n a okreslic j a k o etyky e u d a j m o n i s t y c z n y oparty n a i d e i celu ostatecznego. T e n b o w i e m cel o k r e s l a genezy p r a w a naturalnego i w y p l y w a -j y c y c h z niego o b o w i y z k ö w i p r a w czlowieka. N a t o m i a s t konst3i:utywny
zasady moralnosci k s . M o r a w s k i u t o z s a m i a l z specyficzny j a k o s c i y a k t u ludzkiego, okreslony przez istotowy porzydek b y t ö w . W k i l k u tezach f o r m u l u j e tenze autor m o r a l n y oceny l u d z k i c h zachowan z z a k r e s u e t y k i i n d y w i d u a l n e j (np. moralnego z l a s a m o b ö j s t w a i pojedynku) oraz spolecznej (np. m o r a l n y Charakter w l a s n o s c i prywatnej). A l e n a t y m k o n c z y siy informacje n a t e m a t w y k l a d a n e j przez k s . M o r a w s k i e g o e t y k i . N i e d a siy wiyc odtworzyc pelnego t o k u etycznej m y s l i k s . M o r a w s k i e g o , przede w s z y s t k i m zas sposobu u s c i s l a n i a pojyc oraz u z a s a d n i e n gloszo-n y c h tez. N i e wiadomo tez czy i - ewegloszo-ntualgloszo-nie - j a k i m i p o s l u g i w a l siy p o d r y c z n i k a m i , a wiyc i t a droga u z u p e l n i e n i a b r a k u j y c y c h d a n y c h jest d l a nas z a m k n i y t a .
b) E t y c z n a m y s l k s . M o r a w s k i e g o w l a t a c h 1884-1900
Objycie f u n k c j i r e d a k t o r a „ P r z e g l y d u Powszechnego" otwarlo p r z e d k s . M o r a w s k i m ostatni, 17 l a t t r w a j y c y okres zycia, w k t ö r y m m ö g l podjyc n a nowo t w ö r c z y pracy n a u k o w y n a p o l u f i l o z o f i i m o r a l n o s c i , a c z k o l w i e k w w a r u n k a c h ograniczonych z jednej strony koniecznosciy r ö w n o l e g l e g o u p r a w i a n i a teologii, z drugiej zas s w o i s t y m i w y m o g a m i redagowanego czasopisma. M i m o to zawarte w Podstawach etyki i pra-wa swego r o d z a j u poklosie jego filozoficzno-etycznych p r z e m y s l e n z tego o k r e s u o d s l a n i a n a m z y w i o n y w t y m czasie przez k s . M o r a w s k i e g o w i z j y t e o r i i moralnosci. W i z j a t a w z i y t a z a przedmiot w n i k l i w s z e g o S t u d i u m p o z w a l a zestawic z a r y s o w a n y w niej doktryny z jego p o g l y d a m i z o k r e s u starowiejskiego, u s t a l i c t y drogy i c h w z a j e m n y do siebie tresciowy stosunek i z a m k n y c ostatecznie r e k o n s t r u k c j y l i n i i rozwojowej etycznej m y s l i autora.
P r z e d s t a w m y n a j w a z n i e j s z e tej operacji w y n i k i . W j e d n y m p u n k c i e zachodzi w y r a z n a r ö z n i c a m i y d z y obrazem e t y k i s z k i c o w a n y m w
w i e j s k i c h tezach, a obrazem w y l a n i a j y c y m siy z w y w o d ö w pierwszej czysci Podstaw etyki i prawa. W tej ostatniej p u b h k a c j i k s . M o r a w s k i pod n a c i s k i e m potrzeb chwiU rozbudowal problematyky wolnosci w o l i j a k o w a r u n k u , bez k t ö r e g o nie moze byc mowy o z b u d o w a n i u
autentycz-nej t e o r i i moralnosci. P o d j y l zatem t r u d n a s w i e t l e n i a tego problemu n a j p i e r w od strony negatywnej. P r z e d m i o t e m k r y t y k i stal siy determi-n i z m i jego racje l y c z determi-n i e z z a r z u t a m i przeciwko i determi-n d e t e r m i determi-n i z m o w i , w p o z y t y w n y m zas w y k l a d z i e p r z e d s t a w i l racje n a rzecz i s t n i e n i a rze-czywistej wolnosci w o l i w t a k i m stopniu, w j a k i m jest to niezbydne do podejmowania a k t ö w m o r a l n i e odpowiedzialnych.
N a p r z e j s c i u niejako od sporn o w o l n y woly do f u n d a m e n t a l n y c h zagadnien etycznych, haslowo t y l k o u j y t y c h w s t a r o w i e j s k i m okresie t w ö r c z o s c i k s . M o r a w s k i e g o , znajduje siy problem, w k t ö r y m chodzi 0 r o z w i y z a n i e a n t y n o m i i pomiydzy uczuciem przyjemnosci a przezyciem powinnosci. K s . M o r a w s k i rozpatruje ten problem n a tie krytycznej oceny stanowisk materialistycznego u t y l i t a r y z m u i ewolucjonizmu z jed-nej strony, z drugiej zas kantowskiego deontologizmu. W opozycji do t y c h d w u s k r a j n y c h t e o r i i n a s w i e t l a chrzescijansky koncepcjy p r z y j e m -nosci i jej r o l i w m o r a l n y m postypowaniu czlowieka. A k c e p t u j y c jej p o z y t y w n y roly w a f e k t y w n y m zyciu c z l o w i e k a r ö w n o c z e s n i e u w y d a t n i a podporzydkowanie przyjemnosci n a k a z o m cnoty i powinnosci.
Pozostale r o z d z i a l y Podstaw etyki i prawa w y p e l n i a obszerny w y k l a d chrzescijanskiej d o k t r y n y n a temat p r o b l e m ö w , k t ö r e wchodzy w s k l a d e t y k i f u n d a m e n t a l n e j . A u t o r u z u p e l n i a t u to, czego b r a k u j e we wczesniej w z m i a n k o w a n y c h z r ö d l a c h . M y s l jego r o z w i j a siy przeto dokladnie po torach w y z n a c z o n y c h j u z n a progu jego dydaktycznej i badawczej t w ö r c z o s c i filozoficznej. P r z e d m i o t e m r e f l e k s j i czyni n a j p i e r w centralne pojycie gloszonej przezen w e r s j i „ o d n o w i o n e j scholastyki", z a j a k i e n i e z m i e n n i e u w a z a pojycie celu ostatecznego. Z koniecznosciy d y z e n i a do tego celu l y c z y siy istnienie p r a w a naturalnego, fimkcjy zas stosowa-n i a tego p r a w a do k o stosowa-n k r e t stosowa-n y c h d z i a l a stosowa-n p r a k t y k i moralstosowa-nej spelstosowa-nia sumienie. S p o i w e m l y c z y c y m to prawo z celem ostatecznym jest w mnie-m a n i u k s . M o r a w s k i e g o obowiyzek oraz podmnie-miotowe prawo czlowieka. A zatem j e z e l i chodzi o ostateczny zestaw podstawowych zasad mo-r a l n y c h , dokonana i c h mo-r e k o n s t mo-r u k c j a odpowiada dokladnie o g ö l n e j w i z j i m o r a l n o s c i roztaczanej w mlodzienczych p u b l i k a c j a c h oraz r y k o p i s m i e n -n y c h tezach autora. K i e d y j e d -n a k w ko-ncowej fazie zycia po raz d r u g i p r z y s t y p i l do r o z w i n i y c i a swojej koncepcji e t y k i , idee, k t ö r e w mlodosci m ö g l b y l zaprezentowac w schematycznym t y l k o zarysie, u j y l w rozbu-d o w a n y k o n s t r u k c j y filozoficzny. P i e r w o t n y szkielet rozbu-dyspozycyjny w y p e l n i l u k a z a n i e m szerokiej panoramy historycznej, d o k l a d n i e j s z y m okresleniem n a j w a z n i e j s z y c h pojyc, przede w s z y s t k i m zas rozbudowy motywacyjnej strony akceptowanych tez. N o w o s c i y w jego u j y c i u bylo
odwolanie siy do d a n y c h doswiadczenia wewnytrznego czlowieka, a m i a -nowicie do sfery l u d z k i c h d y z e n i a s p i r a c j i w p o s z u k i w a n i u szczyscia i do wystypujycego w swiadomosci w s z y s t k i c h l u d z i ,jakiegos wrodzone-go p r a w a " (autor siyga t u do f a k t ö w etnologicznych)^^. Dopiero z d w u , n a d a n y c h doswiadczeniach opartych, zasad, a wiyc celu i p r a w a n a t u -ralnego, w y p r o w a d z a drogy racjonalnej a n a l i z y pozostale kategorie o b o w i y z k u i p r a w a podmiotowego, n a k t ö r y c h w s p i e r a siy caly g m a c h obiektywnego p o r z y d k u moralnego odkrywanego metody r o z u m o w y .
U w a g i te nie w y c z e r p u j y bogactwa tresci r o z w i j a n y c h przez k s . M o r a w s k i e g o w y t k ö w m y s l o w y c h n a temat podstawowych zagadnien filozoficzno-etycznych. T r z e b a j e d n a k bylo m a k s y m a l n i e je ograniczyc, aby m ö c dokonac o g ö l n e j p r z y n a j m n i e j c h a r a k t e r y s t y k i drugiej czysci Podstaw etyki i prawa poswiyconej zagadnieniem e t y k i s z c z e g ö l o w e j . S a m o r z u t n i e n a s u w a siy spostrzezenie, ze zdecydowany przewagy m a j y w n i c h problemy z z a k r e s u e t y k i spolecznej. Z zagadnien e t y k i i n d y w i -d u a l n e j u w z g l y -d n i ! autor j e -d y n i e problem p o j e -d y n k u u k a z u j y c jego z g r u n t u n i e m o r a l n y Charakter. W zakresie e t y k i spolecznej n a czolo w y s u w a j y siy w s p ö l c z e s n e k s . M o r a w s k i e m u s p r a w y a k t u a l n e z w i y z a n e z f u n k c j o n o w a n i e m p a n s t w a opartego n a ustrojowych zasadach laickiego l i b e r a l i z m u , wrogiego r e l i g i i i K o s c i o l o w i . K s . M o r a w s k i z c a l y energiy p r z e c i w s t a w i a l siy tej ideologii we w s z y s t k i c h s p r a w a c h , w k t ö r y c h g o d z i i a o n a w zalozenia chrzescijanskiej koncepcji p a n s t w a j a k o spolecznosci opartej n a zasadach p r a w a naturalnego. W tym tez d u c h u r o z w a -z a l -z a g a d n i e n i a s -z k o l y w y -z n a n i o w e j , w o j n y i pokoju, p r o b l e m narodowosci ze s z c z e g ö l n y m u w z g l y d n i e n i e m „ k w e s t i i zydowskiej" oraz w z a -k o n c z e n i u - moraine aspe-kty s z t u -k i .
3. Koneowe u w a g i
D a j e siy dzis slyszec, t a k z e z ust k a t o l i c k i c h filozoföw pochodzyce u t y s k i w a n i a n a niezdolnosc f i l o z o f i i chrzescijanskiej, g l ö w n i e zas t o m i z m u , do sprostania i n t e l e k t u a l n y m w y z w a n i o m s t a w i a n y m przez r o z w ö j w s p ö l c z e s n e j n a u k i . Zapoznanie siy z naukow3m[i curriculum vitse k s . M o r a w s k i e g o dowodzi, ze z n a j d o w a l siy on w podobnej, a n a w e t pod p e w n y m i w z g l y d a m i w o wiele gorszej sytuacji. A l e tez n a t y m tie jeszcze w y r a z i s c i e j r y s u j e siy f i l o z o f i c z n a wielkosc k s . M o r a w s k i e g o . Z a r a z n a p r o g u swej naukowej d z i a l a l n o s c i j a k o p i e r w s z y w Polsce, a n a w e t j e d e n z p i e r w s z y c h w s k a l i europejskiej d o k o n a l t r a f n e j diag-nozy i s t o t n y c h z r ö d e l i m p a s u zaistnialego w swiecie w s p ö l c z e s n e j m u
chrzescijanskiej m y s U filozoficznej i w s k a z a l w l a s c i w y drogy w y j s c i a . O d w a g a i trzezwosc s y d u nie pozwolily m u z a m k n y c oczu n a objawy ideowej zapasci, w j a k y popadla ö w c z e s n a t r a d y c y j n a filozofia schola-styczna, z drugiej j e d n a k strony t r a f i i y z m y s l filozoficzny ustrzegl go przed u l u d y zwodniczych p o z o r ö w postypowosci pozachrzescijanskich k i e r u n k ö w filozoficznych. K i e r o w n i c z y w t y m r o z e z n a n i u idey bylo d l a n dojrzenie nawet w podupadlej scholastyce pewnych „ p r a w d glöwnych", p r a w d zasadniczych, choc n i e l i c z n y c h , ale niespozytych, niezbydnych do zalozenia fiindamentöw pod budowy systemu filozoficznego n a m i a r y p r a w d dostypnych d l a ludzkiego u m y s l u . T a tez idea p r z y s w i e c a l a m u p r z y k o n s t r u o w a n i u modelowej w i z j i odnowionej scholastyki w pierw-s z y m jego dziele Filozofia i jej zadanie, N i e pierw-s p r z y j a j y c e w a r u n k i zycia u n i e m o z l i w i l y m u realizacjy zjrwionych p l a n ö w w odniesieniu do calo-k s z t a l t u filozofii j a calo-k o u n i w e r s a l n e j w i e d z y o rzeczywistosci, obejmujycej t r z y podstawowe dzialy: logiky, m e t a f i z y k y i etyky. D a n e m u bylo poczynic pewne w tym. k i e r u n k u k r o k i jedynie w zakresie e t y k i .
Retrospektywne spojrzenie n a d o k o n a n i a k s . M o r a w s k i e g o n a t y m polu przekonuje n a j p i e r w , ze s t y l jego filozofowania u l e g l znacznemu unowoczesnieniu w p o r ö w n a n i u z t y m stylem, j a k i przez w i e k i domino¬ w a l w tradycyjnej filozofii chrzescijanskiej. N i e widac przeto u niego k u l t u A r y s t o t e l e s a , a sw. T o m a s z a cytuje rzadko i zawsze n a zasadzie adagium przez samego A k w i n a t y gloszonego: „ w a r t o s c autorytetu jest t a k a , j a k a jest wartosc (jego) a r g u m e n t ö w " ( „ t a n t u m valet auctoritas, q u a n t u m v a l e n t argumenta"), w miejsce k o m e n t o w a n i a w y b r a n y c h teks-t ö w steks-tosuje samodzielne u j m o w a n i e eteks-tycznej m a teks-t e r i i , w badawcz3nn procesie u w z g l y d n i a dane doswiadczenia i n a t y m gruncie opiera racjonalne teorematy, fiindamentalne zasady etyczne u s i l u j e zwiyzac w u p o r z y d k o w a n y logicznie normatjrwny k o n s t r u k c j y .
C e n t r a l n y w s z a k z e i d e y jego filozoficznych p r z e m y s l e n bylo naukowe r o z w i j a n i e „ p r a w d niespozytych", wieczyscie w a z n y c h . J a k i e u r z e c z y w i stnienie z n a l a z l a t a i d e a w swiecie jego etycznych rozwazan? P o r ö w n a -nie modelowych zalozen zarysowanych w Filozofii i jej zadaniu z pierw-szy czysciy Podstaw etyki i prawa p r o w a d z i do oczywistego w n i o s k u , ze w oczach naszego m y s l i c i e l a w y r a z e m t y c h p r a w d w filozofii moralnosci sy cztery nadrzydne zasady: istnienie celu ostatecznego j a k o k r e s u r o z u m n y c h d y z e n c z l o w i e k a do dobra doskonalego, c z y l i B o g a , koniecz-nosc d y z e n i a do tego celu, istnienie „modly", czyli p r a w a naturalnego, k t ö r e o k r e s l a w e w n y t r z n y l a d tego d y z e n i a oraz s u m i e n i a j a k o jego „ w e w n y t r z n e g o promulgatora" i wreszcie istnienie moralnej k a t e g o r i i o b o w i y z k u i jego pochodnej w postaci p r a w a podmiotowego j a k o m o r a l -nej s i l y lyczycej koniecznosc d y z e n i a do celu ostatecznego z s a m y m celem. Z a l o z y w s z y tego r o d z a j u staly i n i e z m i e n n y fiindament p o r z y d k u moralnego m ö g l k s . M o r a w s k i w s z y s t k i e dalsze, coraz bardziej
szczegölo-we z a g a d n i e n i a r o z w i y z y w a c - j a k s a m w y z n a j e - sprowadzajyc je „do zasad"^\ W y m o w n y i l u s t r a c j y , j a k to „ s p r o w a d z a n i e do zasad" pojmo-w a l jego autor, stanopojmo-wi czysc II Podstapojmo-w i inne nieupojmo-wzglydnione w n a s z y m opracowaniu publikacje, d r u k o w a n e p r z y r ö z n y c h o k a z j a c h w „ P r z e g l y d z i e Powszechnym".
N a t y c h s t w i e r d z e n i a c h mozemy z a m k n y c relacjy z etycznych po-g l y d ö w k s . M a r i a n a M o r a w s k i e po-g o . C i s n i e siy w s z a k z e pod p i ö r o j e d n a , choc nie jed3ma, u w a g a kr3rtyczna, s f o r m u l o w a n a nie ze s t a n o w i s k a e t y k a , k t ö r y w r o k u P a n s k i m 2003 relacjonuje poglydy k s . M o r a w s k i e g o , ale n a podstawie w l a s n y c h M o r a w s k i e g o k o n s t a t a c j i . W a r c h i w a l n y c h tezach e g z a m i n a c y j n y c h ze starowiejskiego okresu jego filozoficznej d z i a l a l n o s c i z n a j d u j y siy r ö w n i e z t a k i e , k t ö r y c h tresciy jest scholastycz-n a scholastycz-n a u k a o istocie moralscholastycz-nosci, o istotowej r ö z scholastycz-n i c y dobra i z l a moralscholastycz-nego, o k o n s t y t u t y w n e j zasadzie dobra moralnego, c z y l i t r a d y c y j n a aksjologia r o z u m i a n a j a k o teoria „ d o b r a godziwego" ( „ b o n u m honestum"). R ö w n i e z w czasach, k i e d y k s . M o r a w s k i wystg^pil z postulatem odnowy schola-stycznej m y s l i filozoficznej, pojycie dobra godziwego stanowilo jedno z fiindamentalnych pojyc etycznych, s a m tez M o r a w s k i n i e r a z siy do niego odwoluje. M i m o to nie znalazlo ono m i e j s c a w r z y d z i e promowa-n y c h przez promowa-niego g l ö w promowa-n y c h , podstawowych p r a w d filozoficzpromowa-no-etyczpromowa-nych. P o m i n i y c i e tego pojycia w modelowyna u j y c i u e t y k i w m l o d z i e n c z y m dziele Filozofia i jej zadanie, j a k tez w d o j r z a l y m j u z w i e k u zarysowa-n y c h Podstaw etyki i prawa powoduje, ze izarysowa-ntegralzarysowa-nosc u j y c i a przez k s . M o r a w s k i e g o fenomentu moralnosci doznalo znacznego uszczerbku. Jego e t y k a s t a l a siy e t y k y eudajmonologicznodeontologistyczny bez z a k o t w i -c z e n i a p r a w a moralnego w odpowiednio rozbudowanej t e o r i i moralnego dobra, dzis zwanego s w i a t e m m o r a l n y c h wartosci.
T a d e u s z S L I P K O
T H E E T H I C A L V I E W S O F M A R I A N M O R A W S K I S J S u m m a r y
F a t h e r M a r i a n M o r a w s k i was b o r n on the fifteenth of A u g u s t 1845 i n G r ä f e n b e r g (presently J e s e n i k ) . H e j o i n e d the order of the J e s u i t s i n
1863 i n S t a r a W i e s . H e began h i s p h i l o s o p h i c a l studies there i n 1866, w h i c h he finished i n C r a c o w i n 1868. N e x t he studied theology there d u r i n g the years 1868-1872. I n 1870 he was ordained i n ä r e m . So
we z a g a d n i e n i a r o z w i y z y w a c - j a k s a m w y z n a j e - sprowadzajyc je „do zasad"^\ W y m o w n y i l u s t r a c j y , j a k to „ s p r o w a d z a n i e do zasad" pojmo-w a l jego autor, stanopojmo-wi czysc II Podstapojmo-w i inne nieupojmo-wzglydnione w n a s z y m opracowaniu publikacje, d r u k o w a n e p r z y r ö z n y c h o k a z j a c h w „ P r z e g l y d z i e Powszechnym".
N a t y c h s t w i e r d z e n i a c h mozemy z a m k n y c relacjy z etycznych po-g l y d ö w k s . M a r i a n a M o r a w s k i e po-g o . C i s n i e siy w s z a k z e pod p i ö r o j e d n a , choc nie jed3ma, u w a g a kr3rtyczna, s f o r m u l o w a n a nie ze s t a n o w i s k a e t y k a , k t ö r y w r o k u P a n s k i m 2003 relacjonuje poglydy k s . M o r a w s k i e g o , ale n a podstawie w l a s n y c h M o r a w s k i e g o k o n s t a t a c j i . W a r c h i w a l n y c h tezach e g z a m i n a c y j n y c h ze starowiejskiego okresu jego filozoficznej d z i a l a l n o s c i z n a j d u j y siy r ö w n i e z t a k i e , k t ö r y c h tresciy jest scholastycz-n a scholastycz-n a u k a o istocie moralscholastycz-nosci, o istotowej r ö z scholastycz-n i c y dobra i z l a moralscholastycz-nego, o k o n s t y t u t y w n e j zasadzie dobra moralnego, c z y l i t r a d y c y j n a aksjologia r o z u m i a n a j a k o teoria „ d o b r a godziwego" ( „ b o n u m honestum"). R ö w n i e z w czasach, k i e d y k s . M o r a w s k i wystg^pil z postulatem odnowy schola-stycznej m y s l i filozoficznej, pojycie dobra godziwego stanowilo jedno z fiindamentalnych pojyc etycznych, s a m tez M o r a w s k i n i e r a z siy do niego odwoluje. M i m o to nie znalazlo ono m i e j s c a w r z y d z i e promowa-n y c h przez promowa-niego g l ö w promowa-n y c h , podstawowych p r a w d filozoficzpromowa-no-etyczpromowa-nych. P o m i n i y c i e tego pojycia w modelowyna u j y c i u e t y k i w m l o d z i e n c z y m dziele Filozofia i jej zadanie, j a k tez w d o j r z a l y m j u z w i e k u zarysowa-n y c h Podstaw etyki i prawa powoduje, ze izarysowa-ntegralzarysowa-nosc u j y c i a przez k s . M o r a w s k i e g o fenomentu moralnosci doznalo znacznego uszczerbku. Jego e t y k a s t a l a siy e t y k y eudajmonologicznodeontologistyczny bez z a k o t w i -c z e n i a p r a w a moralnego w odpowiednio rozbudowanej t e o r i i moralnego dobra, dzis zwanego s w i a t e m m o r a l n y c h wartosci.
T a d e u s z S L I P K O
T H E E T H I C A L V I E W S O F M A R I A N M O R A W S K I S J S u m m a r y
F a t h e r M a r i a n M o r a w s k i was b o r n on the fifteenth of A u g u s t 1845 i n G r ä f e n b e r g (presently J e s e n i k ) . H e j o i n e d the order of the J e s u i t s i n
1863 i n S t a r a W i e s . H e began h i s p h i l o s o p h i c a l studies there i n 1866, w h i c h he finished i n C r a c o w i n 1868. N e x t he studied theology there d u r i n g the years 1868-1872. I n 1870 he was ordained i n ä r e m . So
educated, he lectured philosophy to y o u n g Jesuits at S t a r a W i e s College (1873-1879). It was at t h a t time, t h a t he prepared a n d p u b l i s h e d the w o r k by the t i t i l e : Filozofia i jej zadanie [Philosophy a n d its task]. W h e n , at the request of the editor E d w a r d P o d o l s k i , the Jesuits took over the p e r i o d i c a l ,JPrzeglqd LwowskV a n d f r o m 1884 began to p u b l i s h i t by the new t i t l e of ,JPrzeglqd Powszechny" (existing to this day), M o r a w s k i became its f i r s t editor a n d p u b l i s h e d m a n y of h i s own articles i n i t concerning science a n d religion. I n t h i s w a y he created a new breed of theological l i t e r a t u r e , k n o w n as „world-view literature". A s a t y p i c a l example, Wieczory nad Lemanem [Evenings on L e m a n ] (Cracow 1896) as well as the thesis Celowosc w przyrodzie. Studium przyrodniczo-filozoficzne [ F i n a l i t y i n the nature. A n a t u r a l - p h i l o s o p h i c a l study]
(Cracow 1887) were p u b l i s h e d m u l t i p l e times a n d i n m a n y languages. F r o m 1887 to 1899 M o r a w s k i was a professor at the J a g i e l l o n i a n U n i v e r s i t y , a n d d u r i n g the years 1894-1895 he was the D e a n of the Theology D e p a r t m e n t . H e d i e d i n C r a c o w on the s i x t h of M a y 1901.
T h e a i m of the article is a reconstruction of M o r a w s k i ' s ethical views on the basis of w h a t are scant but adequate sources. These are, among others, a r c h i v a l records of theses f r o m the teaching of ethics at S t a r o w i e j s k i e College, as w e l l as two publications: Filozofia i jej zadanie [Philosophy a n d its task] as w e l l as Podstawy etyki i prawa [The basics of ethics a n d law] p u b l i s h e d i n books (book 1: Cracow 1891; book 2: 1900; book 1-2: 1908 as w e l l as 1930). T h e author divided M o r a w s k i ' s w o r k s on ethics into two periods.
T h e f i r s t period (1873-1879), whose outcome was the book Filozofia i jej zadanie [Philosophy a n d its task] as w e l l as theses for dispute, was characterized b y c r i t i c i s m of the r e i g n i n g m a t e r i a l i s m a n d idealistic r a t i o n a l i s m of the era and, i n t h e i r place, support for a „ n e w scholasti-cism". M o r a w s k i d i s t i n g u i s h e d three basic sections of philosophy: metaphysics, logic a n d ethics. H e defines ethics as „ t h e s k i l l f u l e x t r a c t i n g of things f r o m nature, t h e i r sounding out a n d e m p h a s i s i n g of the r e a l a n d n a t i v e bases of m o r a l i t y a n d l a w s of duty". It can be d i v i d e d into the general a n d the p a r t i c u l a r . T h e t a s k of general ethics is d e f i n i n g the a i m of h u m a n l i f e , a n analysis of the essence of m o r a l i t y , of duty, of the difference between good a n d b a d deeds as w e l l as the discussion of m o r a l l a w a n d research into the n a t u r e of the conscience. T h e p a r t i c u l a r ethics d i v i s i o n is based on the difference between „ t h e rights of m a n " as a n i n d i v i d u a l as w e l l as „social law". M o r a w s k i ' s ethics can be d e f i n e d as eudaimonistic ethics based on the idea of the u l t i m a t e a i m . T h i s a i m describes the o r i g i n of n a t u r a l l a w a n d the duties a n d rights of m a n r e s u l t i n g f r o m this. H o w e v e r M o r a w s k i i d e n t i f i e d the constitutive p r i n c i p l e of m o r a l i t y w i t h the specific q u a l i t y of the h u m a n act, d e f i n e d b y the essential order of beings. I n several theses M o r a w s k i f o r m u l a t e s a judgement of h u m a n behaviour f r o m the
area of i n d i v i d u a l ethics (for example the m o r a l w r o n g of suicide a n d of duel) as w e l l as social, for example the m o r a l character of p r i v a t e property. T h e second period ( d u r i n g the years 1884-1900), whose expression was the book Podstawy etyki i prawa [The basis of ethics a n d l a w ] , shows the evolution of M o r a w s k i ' s v i e w s . H e t h e n developed the p r o b l e m of freedom of w i l l , as w e l l as t r i e d to solve the a n t i n o m y between the f e e l i n g of pleasure a n d the experience of duty. M o r a w s k i w o r k s out t h i s problem on the b a c k g r o u n d of c r i t i c a l j u d g m e n t of m a t e r i a l i s t i c u t i l i t a r i a n i s m a n d e v o l u t i o n i s m on the one h a n d a n d of K a n t ' s deontologism on the other. Recognising the positive role of pleasure i n the passionate l i f e of m a n , he does however e q u a l l y emphasize its s u b o r d i n a t i o n to the orders of v i r t u e s a n d duties. W h a t w a s new i n h i s t a k i n g , was a n appeal to d a t a on the i n n e r experience of m a n a n d n a m e l y to the sphere of h u m a n desires a n d aspirations i n the search for happiness a n d to „ s o m e - k i n d of i n n a t e l a w " o c c u r r i n g i n the consciousness of a l l people. A c c o r d i n g to M o r a w s k i the r e m a i n i n g categories of obligation a n d subjective l a w , on w h i c h the whole of the m o r a l order is based result f r o m the p r i n c i p l e of a i m a n d n a t u r a l l a w . M o r a w s k i dedicates the second p a r t of Podstawy etyki i prawa [The basis of ethics a n d law] to the problems of p a r t i c u l a r ethics, w h i l e m o s t l y to the social problem. A t the forefront are problems contempo-r a contempo-r y to h i m updated w i t h the f u n c t i o n i n g of the state based on the s t r u c t u r e d principles of l a y l i b e r a l i s m , a n enemy of r e l i g i o n a n d the C h u r c h . I n this context IVIorawski considered the problems of con-fessional schools, of w a r a n d peace, the n a t i o n a l i t y p r o b l e m t a k i n g into account p a r t i c u l a r l y the J e w i s h question as w e l l as - at the end of the book - the m o r a l aspects of art. F r o m the i n d i v i d u a l ethics problems he took i n t o account only the p r o b l e m of the d u e l , s h o w i n g its basic i m m o r a l character.
A t the e n d of the article the author notices a s i m i l a r i t y between the philosophical s i t u a t i o n i n M o r a w s l d ' s t i m e a n d today's s i t u a t i o n . A g a i n s t the b a c k g r o u n d of those times M o r a w s k i ' s p h i l o s o p h i c a l greatness is d i s t i n c t l y d r a w n . I n h i s w a y of p h i l o s o p h i z i n g c a n be seen a n avoidance of s l a v i s h adherence to authority, the independent expression of e t h i c a l problems a n d the consideration of d a t a of experience, also of i n n e r experience. T h e author's only c r i t i c a l comment of the article is concerned w i t h a too cursory treatment of s u c h subjects as: scholastic t e a c h i n g about the essence of m o r a l i t y , about the essential difference between m o r a l good a n d b a d , about the c o n s t i t u t i o n a l p r i n -ciple of m o r a l good, i.e. t r a d i t i o n a l axiology understood as a theory of „ v i r t u o u s good" ( „ b o n u m honestum"). D u e to the omission of the concept of v i r t u o u s good M o r a w s l d ' s ethics become a eudaimonological deontolo-g i c a l ethics w i t h o u t a n a n c h o r i n deontolo-g of m o r a l l a w i n a n a p p r o p r i a t e l y deve-loped theory of m o r a l good, today k n o w n as a w o r l d of m o r a l v a l u e s .
