Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejmiku lubelskiego w latach 1572-1648

Wiesław Śladkowski

Skład społeczny, wyznaniowy i

ideologia sejmiku lubelskiego w

latach 1572-1648

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 12, 129-156

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XII, 5 SECTIO F 1957

Z K a te d r y H is to r ii P o w s z e c h n e ] N o w o ż y t n e ] W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o U M C S K ie r o w n ik : p r o f, d r J u li u s z W illa u m e

W i e s ł a w S L A D K O W S K I

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego w latach 1572—1648

Общественный состав и идеология люблинского сеймика 1572 — 1648 годов

Composition sociale, confessionnelle et idéologie de la diétine de Lublin entre 1572 et 1648

Zapoczątkowane przez Adolfa Pawińskiego badania nad dziejami p ar­ lamentaryzmu szlacheckiego w Polsce, przyniosły do chwili obecnej wiele cennych edycji aktów sejmikowych oraz monografii poświęconych temu te m a to w iD o r o b e k te n jednak ze względu na dużą ilość sej­ mików, których Rzeczpospolita liczyła kilkadziesiąt oraz złożoną pro­ blematykę zagadnień, nie może być uznany za w ystarczający zwłaszcza, że wbrew sugestiom Pawińskiego okazało się, iż sejm iki obok gene­ ralnych cech podobieństwa w ykazują niejednokrotnie dość duże od­ rębności i sobie tylko charakterystyczne cechy. Potrzeba dalszych ba­ dań monograficznych jest więc tu wyraźna. W związku z tym niniejszy artykuł, będący próbą zarysowania pewnego odcinka dziejów nie opra­ cowanego dotąd sejm iku lubelskiego, nie ogranicza się tylko do

pro-1 O prócz P aw ińskiego b ad a n ia w ty m k ie ru n k u p row adzili: J. S iem ieński, A. P ro ­ chaska, K . Sochaniew lcz, St. Sreniow ski, K. C hodynlcki a w la ta c h o sta tn ic h J. A. G ierow ski i W. U rban. P ełn y w y k az lite ra tu r y sejm ikow ej do r. 194b po d aje w swej cennej ro zp raw ie J. A. G i e r o w s k i : S e jm ik g e n e r a ln y K s ię s tw a M a z o w ie c ­

kie g o n a tle u s tr o ju s e jm ik o w e g o M a z o w s za . W rocław 1948.

P ra c a n in ie jsz a została zapoczątkow ana w Z ak ład zie H isto rii Ś redniow iecznej K ated ry H isto rii P ow szechnej UMCS, a po g ru n to w n y m uzu p ełn ien iu i zm ianie te m atu ukończona w Z akładzie H isto rii N ow ożytnej K a te d ry H isto rii P ow szechnej Nowożytnej.

130 W iesław Sladkowski

blem atyki regionalnej, lecz pomyślany jest przede wszystkim jako jeden z przyczynków, potrzebnych dla ustalenia w przyszłości bardziej peł­ nych syntez i uogólnień.

W wyborze szczegółowej tem atyki odbiegliśmy od wzorów historio­ grafii dawnej, interesującej się w pierwszym rzędzie zagadnieniami ustrojowymi i idąc śladami nowszych opracowań J. A. Gierowskiego i W. U rb a n a 2, pragniem y przede wszystkim zająć się uczestniczącym w sejm iku żywiołem szlacheckim, dokonać analizy jego składu społecz­ nego i wyznaniowego, określić rolę poszczególnych w arstw szlacheckich na sejm iku oraz przedstawić główne n u rty ideologii szlacheckiej. P o­ nieważ jednak sejm ik lubelski nie był dotąd opracowywany, z koniecz­ ności będziemy musieli poruszyć także podstawowe zagadnienia doty­ czące jego dziejów i organizacji.

Granice chronologiczne pracy, lata 1572— 1648 nie m ają charakteru umownych. Zam knięty je st w nich bowiem pewien ogólniejszy, przy­ jęty przez ostatnią periodyzację naszych dziejów okres historyczny, określany mianem „folwarczno-pańszczyźnianej Rzeczypospolitej” 3. Jego głównym akcentem w dziedzinie stosunków politycznych jest stopniowe przejmowanie władzy w państw ie przez oligarchię magnacką w wyniku jej zwycięstwa nad dem okracją szlachecką 4. Ponadto pokryw ają się one w sposób ścisły z dokonanym przez A. Pawińskiego chronologicznym podziałem dziejów parlam entaryzm u szlacheckiego8. Według niego na lata te przypada „okres I”, charakteryzujący się dużym wzmocnieniem „rządów sejm ikow ych” i postępującymi w ślad za tym: osłabieniem jed­ ności państw a i upadkiem powagi sejmu. Podstaw ę terytorialną badań stanowi województwo lubelskie w składzie: ziemia lubelska, ziemia łu­ kowska i powiat urzędowski.

A rtykuł niniejszy oparty jest w głównej m ierze na źródłach ręko­ piśmiennych, a mianowicie na aktach sejm ikowych województwa lubel­ skiego (lauda, instrukcje poselskie, uniw ersały królewskie, listy od i do sejm iku, rachunki itp.). K orzystaliśm y przede w szystkim z największego ich zbioru, przechowywanego w tzw. „Tekach Pawińskiego” w Zakła­

1 W. U r b a n : S k ła d sp o łeczn y i ideologia s e jm ik u krakov>skiego w latach

1572—1606. „P rzegląd H isto ry czn y ”, 1953, z. 3.

* H istoria P olski, t. I do r. 1764, część I do połow y X V w . pod red. H. Ł o w - m i a ń s k i e g o . W -w a 1958, s. 14.

4 Z. K a c z m a r c z y k : T y p i fo rm a p a ń stw a polskiego to okresie d em okracji

szlacheckiej. „O drodzenie w P o lsce”, W -w a 1955, t. I, s. 498.

* A. P a w i ń s k l : R ządy se jm ik o w e w Polsce na tle sto su n kó w w o jew ó d ztw

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₃₁

dzie Dokumentacji Instytutu Historycznego PAN w K rak o w ie6, jak rów­ nież z innych znajdujących się w: Ossolineum 7, Bibliotece Czartoryskich

w K rakow ie8, Bibliotece im. H. Łopacińskiego w L u b lin ie9 i Wojewódz­

kim Archiwum Państwowym w L u b lin ie10. Uwzględniliśmy również źródła innego typu, niezbędne dla naszego tem atu, jak reje stry {»bo­ rowe województwa lubelskiego z lat 1589— 1648, przechowywane częścio­

wo w rękopisach w Archi wuip. Głównym A kt Dawnych 11 a częściowo

już w y d an e12 oraz akta sy no d alne13. Ponadto pewne przydatne dla nas

wiadomości, dotyczące szlachty lubelskiej, znaleźliśmy w literaturze po­ święconej dziejom regionalnym, a mianowicie w pracach ks. Wadowskie­

go 14, ks. Zalew skiego15 i prof. A. Kossowskiego 16.

• S ą to w ypisy z k siąg grodzkich lu b e lsk ic h dokonane p rzez A. P aw ińskiego. Ze względu n a zaginięcie ty c h ksiąg w 1915 r„ por. J. R i a b i n i n : A r c h iw u m

P a ń stw o w e w L u b lin ie . W -w a 1926, .s 48, p o sia d a ją obecnie u n ik a ln ą w artość. M ateriały z k tó ry c h k o rzy sta liśm y są u ję te w to m p t. „L au d a lu b elsk ie 1575— 1648”. składający się z ok. ty sią c a luźnych, niefoliow anych k a rt. (dalej cyt. T ek i P a w iń ­ skiego).

7 Z ak ład N arodow y im. O ssolińskich w e W rocław iu, rk p s 217 (II). Tom te n za­ w iera X V II-w ieczne kopie u c h w a ł sejm ikow ych lubelskich po w iększej części obla- tow anych i zn a jd u ją cy c h się w T ekach P aw ińskiego. (dalej cyt. Ossolin.).

• B iblioteka im. C zarto ry sk ich w K rak o w ie, rk p s 395. S ą to w spółczesne se jm i­ kow i kopie jego u ch w a ł z la t 1632— 1667 u ję te w opraw n y w sk ó rę kodeks, (dalej, cyt. Bibl. Czart.).

• B iblioteka im. H iero n im a Ł opacińskiego w L ublinie, rk p s 849 (S). S ą to je d y ­ n ie fra g m en ty in stru k c ji poselskiej i k ró lew sk ie j z 1645 (dalej cyt. Bibl. Łop.).

10 N ieco m a teria łó w sejm ikow ych dla te g o o k resu z n a jd u je się tu w „P rotocollo- nach G rodzkich L ubelskich". P o n ad to n a w dzięczne podziękow anie zasługuje uprzejm ość p racow ników A rchiw um p. d r M. S tan k o w ej i p. m g r St. P aulow ej, k tó re przygotow ując w y d aw n ic tw o a k tó w sejm ikow ych w ojew ództw a lubelskiego pozw oliły skorzystać z w yłączonych p rzez nie z dissolutów , różnych a k t sejm ik o ­ w ych (dalej cyt. W A P -L ublin, T eczka ak tó w sejm ik.).

11 A rchiw um G łów ne A kt D aw nych, A rchiw um S karbow e K oronne I, n r 33 (da­ lej cyt. AGAD, ASK).

11 R e je s t r p o b o r o w y w o je w ó d z tw a lu b e ls k ie g o (p o w ia t lu b e ls k i i u r z ę d o w s k i z r. 1626, z ie m ia łu k o w s k a z r. 1620) oprać. J. K o l a s a i K. S c h u s t e r pod red. S. I n g i o t a. W rocław 1957, oraz r e je s tr z 1648 r. w y d ru k o w a n y w sposób niepełny i w odcinkach p rzez h isto ry k a a m a to ra J. D o b r s k i e g o , „G azeta L u ­

belsk a”, 1895, n r 118—148. '

11 AGAD, A cta sy n o d alia in d istric tu M inoris Poloniae, BOZ, IX b — 41. 14 A. W a d o w s k i : K o ś c io ły lu b e lsk ie . K ra k ó w 1907.

“ L. Z a l e w s k i : K a te d r a i je z u ic i w L u b lin ie . L u b lin 1947, Tenże: Z e p o k i r e ­

n esa n su i.b a r o k u n a L u b e ls zc zy ź n h e . L u b lin 1949.

132 W iesław Sladkowski

ZARYS D Z IE JÓ W I O R G A N IZ A C JI S E JM IK U LUBELSK IEGO DO RO K U 1648

Sejm ik lubelski powstał wraz z ustanowieniem województwa, tj. w r. 1474. Pierwszą jego siedzibą był Urzędów 17. Jednak już w począt­ kach XVI w. szlachta lubelska dąży do przeniesienia sejmiku z Urzędo­ wa do Lublina. W r. 1532 uzyskuje na to zgodę s e jm u 18. Od tego mo­ m entu aż do roku 1793 stałym miejscem obrad sejmiku stał się Lublin. Sejm ik lubelski m iał charakter sejm iku partykularnego, którego pod­ staw ę terytorialną tworzyło województwo, podobnie ja k sejmiki sando­ mierski i krakowski. W XVI i 3 tv il w. z roszczeniami utworzenia w ła­ snego sejm iku ziemskiego wystąpiła ziemia łukowska. Doprowadziły jed­ nak one jedynie do uzyskania przez nią 'pew nych uprawnień autono­ micznych 19.

W Lublinie sejm iki początkowo odbywały się w zamku królewskim 20.

W pierwszych latach XVII w., być może z powodu szczupłości miejsca 21

lub też postępującej ruiny z am k u 22, przenosi szlachta swe obrady do kościoła św. S tan isław a23, będącego własnością klasztoru dominikanów, w którego pomieszczeniach przechowywała ponadto cenne dla siebie księgi sądowe: grodzkie i try b u n a lsk ie24. Gościnność, jaką udzielił sej­ mikowi klasztor nie była bezinteresowną. W zamian za nią i opiekę nad księgami przekazywał sejm ik dominikanom co jakiś czas jednorazowe dotacje 25, a także zapewnił klasztorowi przez udział w cłach lubelskich stałe dochody26.

Sejmiki, z w yjątkiem zjazdów, na których dokonywano wyboru de­

17 P a w i ń s k i : S e jm ik i z ie m s k ie 1374—1505. W -w a 1895, s. 153.

18 V o lu m in a L e g u m , wyd. I, (pijarskie), t. II, W -w a 1783, s. 509.

18 W. S l a d k o w s k i : U d zia ł s z la c h ty łu k o w s k ie j w s e jm k u lu b e ls k im . „Z p rz e ­ szłości Z iem i Ł u k o w sk iej”, L u b lin 1959, s. 125, 126.

18 L aud, w ojew ódz. lubelsk., 16 X II 1586, 30 X 1595, T ek i Paw ińskiego. 11 Z d arza ły się w ypadki, że w sk u te k dużej ilości u czestników zm uszana była szla- sz lac h ta obradow ać n a polach pod L ublinem , L aud, w ojew ódz. lubelsk., 1 VII 1592,

D ia riu sze i a k ta s e jm o w e r o k u 1591—1592, w yd. Ё. B a r w i ń s k i, „S criptores R e ru m P o lo n icaru m ” , t. XX, K ra k ó w 1907.

“ In str. wojew ódz. lubelsk., 13 X II 1622, 16 X II 1632, 15 X II 1634 T eki Paw ińskiego. M L aud, w ojew ódz. lubelsk., 14 X II 1609, T ek i P aw ińskiego, W a d o w s k i : op. cit., s. 208.

“ In str. w ojew ódz. lubelsk., 6 X I 1584, D ia riu sze s e jm o w e z 1585 r. wyd. A. C z u - c z у ń s к i, „S crip to res R e ru m P o lo n ica ru m ”, t. X V III, K ra k ó w 1901, s. 390. W 1647 r. w ybudow ał k la sz to r n a te n cel sp e cja ln e pom ieszczenie zn ajd u jące się w k ru ż ­ g an k u n ap rz eciw k ap licy św. D om inika, L äud. w ojew ódz. lubelsk., 20 IX 1647, Ossolin. rk p s 217 (II).

“ T a m ż e , o raz L aud, w ojew ódz. lubelsk., 14 IX 1609, T eki Paw ińskiego.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₃₃

putata na Trybunał K o ro n n y27, nie m iały stałych term inów obrad, od­ bywały się w dniach wyznaczonych przez zwołujące je uniwersały. Obra­ dy zasadniczo w inny trw ać przez jeden dzień, zdarzały się jednak wy­ padki przeciągania ich na kilka d n i 28. Sejm iki lubelskie, podobnie jak inne, były zwoływane przez króla (sejmiki przedsejmowe, królewskie), wojewodę (sejmiki elekcyjne urzędników ziemskich), lub na podstawie konstytucji sejmowych (sejmiki relacyjne). W omawianym okresie spo­ tykam y jednak wypadki jak gdyby „nielegalnego” zwołania sejmików przez wojewodę (nie był to sejm ik elek cy jn y )29, deputatów rokoszo­ wych 30, wreszcie samą szlachtę31. Świadczą one o decentralistycznych tendencjach szlachty, dążącej do osłabienia upraw nień królewskich w tej dziedzinie.

Brak danych nie pozwala na ścisłe określenie ilości uczestników sej­ miku. Teoretycznie winna brać w nim udział cała szlachta lubelska, w praktyce jednak w związku z brakiem odpowiedzialności za nieprzy­

bycie na o b ra d y32 niejednokrotnie w sejm iku uczestniczyło tylko kilka­

naście o só b 33. Najwięcej uczestników było na sejmiku w r. 1649 — ok. 800 osób, połączony był on jednak z „okazowaniem” pospolitego rusze­

nia 34. Przeciętnie w obradach sejmikowych brało udział ok. 100— 200

osób. Senatorowie obradowali razem ze szlachtą, tworząc wspólne koło obrad. Mimo gorącej czasem atm osfery (zwłaszcza w czasie w yborów )3S, do poważniejszych. zajść na sejm ikach lubelskich w omawianym okresie nie doszło. Natomiast częste aw antury i zwady w ybuchały podczas trw a­ nia sejmików na terenie miasta, zwłaszcza, że wbrew konstytucjom sej­ mowym przebywały w nim wówczas niejednokrotnie oddziały wojskowe. W obradach podczas głosowania i konkluzji obowiązywała zasada jed­ nomyślności. Jedynym w yjątkiem była elekcja deputata do Trybunału

17 S ejm ik te n p rz y p a d a ł co ro k u w p ierw szy poniedziałek po N arodzinach N. M arii P anny, tj. m iędzy 9—16 w rześniem , O. B a l z e r : G en eza T r y b u n a łu K o ro n n eg o . W -w a 1886, s. 322.

29 L aud. wojewódz. lubelsk., 14 IX 1648, T eki Paw ińskiego.

*• L aud. wojewódz. lubelsk., 4 1 1576, 6 V 1627, 26 IV 1634, T eki Paw ińskiego. 90 L aud. w ojew ódz. lubelsk., 1607, T eki P aw ińskiego.

al L aud. w ojew ódz. lubelsk., 9 VI 1648, T eki Paw ińskiego.

**St. S r e n i o w s k i : O rg a n iza cja s e jm ik u h a lickieg o . „S tu d ia nad h isto rią P r a ­ w a Polskiego", t. X V I, z. 3, s. 25. Do uczestn ictw a w sejm ik u pod k a r ą grzyw ien zobowiązana by ła je d y n ie szlach ta (posesjonaci) p ru sk a , J. D e r e s i e w i c z : Z p r z e ­

szło ści P r u s K r ó le w s k ic h . P oznań 1947, s. 25.

u Laud. wojew ódz. lubelsk., 1607, 1624, T eki P aw ińskiego. 94 Laud. w ojew ódz. lu b e ls k , 1649, T eki P aw ińskiego.

** Laud. wojew ódz. lubelsk., 14 IX 1648, T eki P aw ińskiego, „...na koniec w tym zam ieszaniu i częstych novi k o n k u ren c jac h dalszym k onsultaciom pozwolić nie podobna...”

134 Wiesław Sladkowski

Królewskiego, którego wybierano większością głosów. Mimo absolutne­ go prym atu „zgody”, gdyż ten term in w ystępuje w laudum najczęściej, pojedyncze kon trądy keje nie powodowały jeszcze zerwania o b ra d 39. Wydaje się, że po raz pierwszy sejm ik lubelski został zerwany dopiero w r. 1653 i to nie zwykłym później „nie pozwalam”,) lecz w skompliko­ wany i niezmiernie ciekawy sposób, przez zastosowanie w .doskonałej formie, typowej dla parlam entaryzm u nowożytnego metody „obstruk­ cji” 37. Szlachta lubelska należała do gorących wyznawców zasady jed­ nomyślności. Gdy w początkach XVII w. pojawiły się na sejmie, tenden­ cje zmierzające do wprowadzenia, przynajm niej podczas wyborów zasa­ dy większości głosów, sejm ik lubelski ostro przeciwko tem u zaprotesto­ wał 38. Zjawisko limitacji, charakterystyczhe dla drugiej połowy XVII wieku, w ystępuje na terenie sejm iku lubelskiego sporadycznie39. Były to niewątpliwie pierwsze nieśmiałe początki, tego wszechwładnego póź­ niej w życiu sejmikowym zwyczaju. N atom iast bardzo często spotyka­ my w tym okresie tzw. „lim itację częściową” 40, polegającą na przeno­ szeniu pewnych spraw przeważnie o charakterze samorządowym z jed­ nego sejm iku na drugi. N ajchętniej z uwagi na stały term in odkładano je do sejm iku elekcji deputata, co następnie doprowadziło do wykształ­ cenia się nowego rodzaju sejm iku obradującego nazajutrz po wyborach, tzw. podeputackiego.

Słowo m arszałek po raz pierwszy pojawia się w laudach lubelskich

“ L aud. w ojew ódz. lubelsk., 20 X II 1618, T eki P aw ińskiego, obok jednego p o d ­ p isu pod la u d u m w id n ie je stw ie rd z en ie „.... okrom p u n k tu o podym nym ...” A utor jego pisem n ie zaznaczył sw oje stan o w isk o sprzeczne z ogólną uchw ałą. J e d n a k jego p o sta w a n ie spow odow ała ze rw a n ia sejm iku. C h a ra k te ry sty cz n y m b y ł ró w ­ nież f a k t ja k i z a istn ia ł w 1604 r. kied y to n a sejm ik u lu b e lsk im srarły się dw u obozy polityczne: reg a listó w i opozycjonistów . N ie m ogąc u jednolicić sw ych p o ­ glądów , n ie ze rw a li je d n a k o b ra d lecz d o p ro w a d zili do „rozdw ojenia se jm ik u ’’

o b rad u ją c osobno. A. S t r z e l e c k i : S ejm z r. 1605. K ra k ó w 1921, s. 62.

31 Bibl. C zart, rk p s 395, k. 18v.— 19v. T w ó rcam i je j 1 w ykonaw cam i byli: Jerzy

Sługocki podkom orzy lu b e lsk i i TDziersław S ługocki po d staro ści i sto ln ik lubelski. Je rz y Sługocki, k tó ry ja k o n a jsta rsz y u rz ę d n ik za g a ja ją c obrady, nie dopuścił do w y b o ru m a rsz ałk a lecz odd ał głos Stolnikow i, k tó ry p rzez cały dzień rozpraw iał 0 różnych rzeczach, w efekcie czego se jm ik n ie zdołał dokonać elekcji d e p u ta ta 1 zo stał fak ty c zn ie zerw any. W edług au to ró w p ro te sta c ji, w k tó rej opisane je st to zajście, Sługoccy ju ż p rze d p rzy stą p ie n iem do o b rad zapow iadali, że nie do­ puszczą do ich n o rm aln eg o przebiegu.

M L aud. wojew ódz. lubelsk., 13 I 1615, T ek i P aw ińskiego. * L aud. w ojew ódz. lubelsk., 1624, 6 V 1627, T ek i Paw ińskiego.

40 Z jaw isko to zaobserw ow ał n a te re n ie se jm ik u w iszeńskiego w d ru g iej połowie X V II w. K . S o c h a n i e w i c z : Z d zie jó w s e jm ik u w iszeńskiego 1673—1732. „ K w a rta ln ik H isto ry cz n y ”. L w ów 1915, t. X X IX .

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₃₅

w roku 1600 41. Wydaje się jednak, że urząd ten na sejm iku lubelskim wykształcił się już wcześniej. W r. 1584 laudum z sejm iku przedsejmo­ wego zostało podpisane tylko przez jedną osobę — A ndrzeja Borkow­ skiego, pisarza ziemskiego lubelskiego42. Podpis ów wskazuje na fakt pełnienia przez Borkowskiego jakiejś ważnej funkcji. Wniosek, że był on m arszałkiem sejmiku, choć jeszcze nie użyto odpowiedniego określe­ nia tego urzędu, wydaje się prawdopodobny.

Sejm ik lubelski początkowo w myśl konstytucji z r. 1552 w ybierał dwóch posłów 43. Z czasem liczba ich wzrosła do trz e c h 44. Udających się na sejm posłów zaopatrywano w instrukcję, która uzależniała w ścisły sposób ich poczynania45. Pierwsza zachowana instrukcja w formie pi­ semnej z sejmiku lubelskiego pochodzi z roku 1584. Być może, iż spora­ dycznie występowała w cześniej46. W rzeczywistości jednak zależność posłów od instrukcji nie była tak ścisła, gdyż nie odpowiadali oni za swe stanowisko na sejmie przed sejmikiem. Sejm ik lubelski dążył do zmie­ nienia tego stanu rzeczy, usiłując wprowdzić obowiązek zaprzysięgania

posłów47 lub ponoszenie przez nich w przypadku sprzeniewierzenia się

postulatom zaw artym w instrukcji sankcji k a rn y c h 48. Istniała wpraw ­ dzie odpowiedzialność moralna, o której szlachta często przypominała

41 L aud, w ojew ódz. lubelsk., 15 V 1600, T eki P aw ińskiego. J a k o m a rsz ałek la u ­ dum to podpisał A ndrzej Rzeczycki podkom orzy chełm ski.

42 Laud, w ojew ódz. lubelsk., 6 X I 1584, D iariusze, wyd. C z u c z y ń s k i , s. 382. P rzed w ykształćeniem s ię u rzę d u m arszałk o w sk ieg o a ta k ż e niekiedy i później lau d u m b y ło p o d p isy w an e p rz e z k ilk u „znaczniejszych” u czestników ofbrad.

45 St. K u t r z e b a : S k ła d s e jm u p o lsk ie g o . „P rzegląd H istoryczny” W -w a 1906, t. II, s. 313.

44 A od r, 1764 do sześciu. V o lu m in a L eg u m , t. VII, s. 155.

44 S topień tego uzależnienia b y ł w m ia rę u p ły w u czasu c o ra z to bard ziej w y­ raź n y i bezw zględny. O ile w końcu XVI w. sz lac h ta n ak a z u ją c coś posłom liczyła się jeszcze w pew nym sto p n iu z in te rese m ogólnym i państw ow ym , — por. np. L aud, wojewódz. lubelsk., 7 V III 1592, Teki P aw ińskiego, — to* w X V II w. przez klasyczne, w y stę p u jąc e w p ra w ie k aż d ej in stru k c ji sform ułow anie lim i­ ta te m p o te sta tem panom posłom naszym dajem y, aby nic innego n ad to, co w a rty k u ła c h m a ją , ta k tera źn ie jsz y ch jako i reasum ow anych, nie przynosili....”, z a ­ cieśn iała w p ra k ty c e w p ew nym sensie rygo ry sty czn ie za k res o b rad sejm ow ych do sp ra w z k ręg u „w łasnego p o d w ó rk a”.

44 K o i j o p c z y ń s k i tw ierd zi, że ju ż za Z y g m u n ta A u g u sta a zw łaszcza po jego śm ierci ta fo rm a in stru k c ji była przez sejm iki pow szechnie stosow ana, L i­ beru m V eto . K ra k ó w 1918, s. 172. N ato m iast innego zd a n ia je st R e m b o w s k i , k tó ry uw aża, że w ty m okresie in s tru k c ja p ise m n a dopiero „w yk ształcała się", zdo­ byw ając stopniow o p o d sta w y p raw n e, K o n fe d e r a c ja i r o k o s z w d a w n y m p r a w ie

p a ń s tw o w y m p o ls k im . W -w a 1893, & 188. ,

47 L aud, w ojew ódz. lubelsk., 16 X II 1632, 9 X I 1636, 15 V III 1639, 11 IV 1647, Teki P aw ińskiego.

136 Wiesław Śladkowsld

posłom, apelując do ich honoru i dobrej woli, nie dawała ona jednak na­ leżytej gwarancji.

Treść instrukcji była bardzo bogata. Z każdym rokiem zawierały one coraz więcej punktów, zwłaszcza dotyczących spraw lokalnych, samo­ rządowych. Ze względu na dużą ilość sejm ików tylko niektóre z nich mogły być przez sejm rozpatrzone. Nie zniechęcało to jednak szlachty, która pewne spraw y stale przenosiła do następnych instrukcji. Z upo­ dobaniem na przykład poruszała wciąż zagadnienie korektury praw, re­ formy wojskowej czy reorganizacji T rybunału L ubelskiego49.

W wypadku podjęcia przez sejm uchwały sprzecznej ze stanowiskiem sejmiku reprezentujący go posłowie wnosili do kancelarii grodzkich pro- testacje. W aktach lubelskich w ystępują one' nielicznie i m ają charakter raczej symboliczny. Z nieskuteczności protestacji szlachta zdawała sobie w pełni sprawę, dlatego też coraz częściej nakazywała posłom, aby w pewnych zagadnieniach nie podejmowali na sejm ie decyzji lecz „przy­ nosili” je do zatwierdzenia na sejmiki relacyjne.

Sejm iki ówczesne rozpadały się na szereg rodzajów, jak: przedsejmo­ we, relacyjne, królewskie, elekcyjne (deputata na Trybunał i urzędni­ ków ziemskich), konfederackie i inne. Wszystkie one występowały także w województwie lubelskim. Nie omawiając ich szczegółowo, pragniemy tylko zaznaczyć, że bez względu na cel swego zwołania, obrady odby­ wające się na nich, nie wyłączając sejmików przedsejmowych 50, obra­ cały się przede w szystkim wokół kwestii partykularnych. Ponieważ spraw tego rodzaju miał sejm ik do rozwiązywania coraz to więcej, obradowano nad nimi niekiedy podczas innych zjazdów, zawiązywanych przy róż­ nych okazjach, przeważnie w związku z odbywającymi się rokami sądo­ wymi i okazowaniami pospolitego ru sz e n ia 51. Wypadki takie należały do sporadycznych, gdyż zjazdy takie, zwołane w brew obowiązującym przepisom, .nie m iały form alnie charakteru sejmików, co podważało n ie kiedy legalność ich uchwał. Świadczą one jednak o żywym nurcie życia samorządowego, nie mieszczącego się w starych formach ustrojowych.

«• P o n iew aż sp raw y zw iązane z T ry b u n a łe m były dobrze znane szlachcie lu b el­ skiej, propozycje te, m ające n ie jed n o k ro tn ie c h a r a k te r obszernych m em oriałów , sta n o w ią cen n e źródło do d ziejów te j in sty tu c ji.

*° L aud, w ojew ódz. lubelsk., 15 IX 1626, 13 IX 1646, 11 IV 1647, T eki Paw ińskiego. W w y p ad k a ch ty c h m am y do czynienia z dw iem a u ch w ałam i pochodzącym i z je d ­ nego sejm iku. J e d n ą je s t in s tru k c ja poselska, d ru g a n a to m ia st tr a k tu je o spraw ach sam orządow ych.

51 L aud, w ojew ódz. lubelsk., 27 V II 1595, 1 IX 1609, T eki P aw ińskiego. C h a ra k te r la u d u m m a także ułożona przez ze b ra n ą n a ro k ac h sądow ych szlachtę lubelską p ro te sta c ja , d o ty c zą ca s p ra w sądow ych, sk ie ro w a n a przeciw ko staro ście lu b e lsk ie­ m u z U VI 1591 r. W A P — L ublin, Teczka ak tó w sejm ikow ych.

STR U K TU R A GOSPODARCZO - SPO ŁECZN A SZLA CH TY L U B E L S K IE J

Z kolei nieco uwagi musim y poświęcić sprawom gospodarczo-społecz­ nym, ściślej — przedstawić stru k tu rę m ajątkow ą szlachty zamieszkują­ cej województwo lubelskie. Wnioski i ustalenia uzyskane tu będą sta­ nowić istotną bazę i punkt wyjściowy dla naszych przyszłych rozważań. Szlachta lubelska, podobnie jak szlachta zamieszkująca inne dzielnice Polski, nie tworzyła w swej masie klasy jednolitej pod względem m a­ jątkowym. W w yniku długotrw ałych i wciąż postępujących procesów 0 charakterze ekonomiczno-społecznym rozpadała się ona wówczas na szereg grup i w arstw majątkowych. W województwie lubelskim podział ten przedstawiał się następu jąco 52.

Wielka własność w ystępuje w Lubelskiem stosunkowo licznie. Jeśli za posiadłość magnacką uznamy dobra składające się z kilkunastu wsi

(minimum 10) 53, to fortun takich, wprawdzie nader skromnych w po­

równaniu z latyfundiam i kresowymi, możemy wyliczyć kilkanaście. Na pierwszym miejscu należy wymienić posiadłości arystokracji rodzimej, pochodzącej z Lubelskiego, a więc przede w szystkim dobra Firlejów starej magnackiej rodziny, która wówczas chyliła się już wprawdzie ku upadkowi, lecz należało jeszcze do niej 3 m iasta i 43 wsie (największymi potentatam i wśród Firlejów byli: A ndrzej, starosta kazimierski, władający

1 miastem i 18 wsiami oraz Henryk, referendarz koronny, posiadający

1 miasto i 7 wsi). Zbigniew Gorajski, kasztelan chełmski, posiadał 1 mia­ sto i 11 wsi, P iotr Daniłowicz, starosta parczewski — 10 wsi; Barbara Słupecka, wdowa po kasztelanie lubelskim Felicjanie, — 1 m iasto i 12 wsi; Ossolińscy, (spadkobiercy Prokopa) — 9 wsi. W województwie lu­ belskim spotykam y także cząstki innych magnackich fortun, których podstawowe posiadłości leżały gdzie indziej. I tak Tomasz Zamojski po­ siadał tu 2 m iasta i 24 wsie; Janusz Zasławski — 2 m iasta i 15 wsi; ksią­ żę Kszysztof Zbaraski, koniuszy koronny, — 20 wsi; J a n Zebrzydowski, miecznik koronny, — 9 wsi. Poważnymi dobrami władali również na

“ P rz y opraco w y w an iu tego rozdziału op arliśm y się głów nie n a w spom nianych u przednio re je stra c h poborow ych w ojew ództw a lubelskiego, zw łaszcza n a św ietnie opracow anym i w zorow o w y d an y m przez K. S c h u s t e r i J. K o l a s ę pod red. prof. S. I n g l o t a re je strz e z 1626 r. Z e w zględu n a c h a ra k te r p rac y zrezygnow ali­ śm y z precy zy jn y ch obliczeń i a n a liz w łaściw ych stu d io m z dziedziny h isto rii gos­ podarczej (podstaw a obliczenia — 1 łan), o g ran ic za jąc się je d y n ie do uchw ycenia liczbow ego ilości w si należących do poszczególnych w a rs tw szlacheckich.

“ M iern ik i pow yższe: p onad 10 w si — fo rtu n y m agnackie, od 5 — 10 — bogata szlachta, 1 — 5 — śre d n ia szlachta, przejęliśm y za U r b a n e m : op. c i t , s. 307. Oczywiście nie zaw sze stosow aliśm y je w sposób sztyw ny.

136 Wiesław Sladkowski

Lubelszczyźnie SobiescyM. W arstwa możnowładców mimo dużej potęgi ekonomicznej (łącznie należało do niej ok. 170 miejscowości)B8, nie wy­ kazywała raczej dynam izmu rozwojowego i znajdowała się w stanie upadku. W wieku następnym fortuny Firlejów czy Daniłowiczów roz­ padły się ostatecznie, podobnie jak wcześniej stało się to z władztwem głośnej rodziny Tęczyńskich.

Miejsca ich zajęli inni, którzy w omawianym okresie tworzyli grupę bogatej szlachty, prężnej i pnącej się w większości wypadków do góry.

Niektórzy jej przedstawiciele, jak Paw eł Orzechowski, właściciel 1 mia­

sta i 12 wsi, czy A braham Zbąski (1 m iasta i 11 wsi), tworzyli już

w zasadzie w arstw ę „nowej arystokracji”. Poza nimi dobra składające się z kilku, folwarków posiadali: S tan isław , Czerny, Adam Noskowski, Adam Sieniuta, Jan Borkowski, M arcin Leśniowolski, Andrzej Sucho­ dolski, Jerzy Chłopecki, Mnichowscy i inni. Ogółem należało do nich ok. 130 miejscowości.

Następna w arstw a szlachecka, szlachta średnia (od 1—5 wsi) wystę­ puje w województwie lubelskim nielicznie, a typowy jej przedstawi­ ciel — właściciel jednej wsi był wówczas w tej części Polski zjawiskiem niezmiernie rzadkim. W łaśnie ta w arstw a została najsilniej dotknięta procesami ekonomicznymi, któ re zepchnęły większość jej przedstawicieli do rzędu szlachty cząstkowej, posiadającej jedynie część wsi lub też kilka m ałych działów w różnych miejscowościach. Wsi średnioszlachec- kich było w województwie lubelskim ok. 80, a cząstkowych ok. 90.

Najliczniej zamieszkiwała województwo lubelskie szlachta zagrodowa, zwłaszcza w ziemi łukowskiej, która wówczas liczyła ok. 120— 130 za­ ścianków i w której ta form a własności była dominująca. W porówna­ niu z wiekiem - XVI liczba zaścianków w ziemi łukowskiej w zasadzie nie zmniejszyła s ię 58. Inaczej było w ziemi lubelskiej i powiecie urzę- dowskim. W okresie omawianym i tu spotykam y dość. liczne skupiska szlachty zagrodowej — łącznie ok. 60 zaścianków. W wieku XVI było

ich jednak aż 110 57.

Przedstaw ione wyżej stosunki m ajątkow e poszczególnych warstw szlacheckich ulegały w omiawianym okresie dalszym przeobrażeniom.

M Sobiescy w X V I w. m ieli n a Lubelszczyźnie 10 w si, p o n ad to byli w łaścicielam i dużych d ó b r n a Ukradnie. Z a l e w s k i : Z ep o ki renesansu..., s. 40, 41.

M Ogółem m iejscow ości n ależących do szlachty było w g re je s tru z 1626 (1620) r. ok. 650—670, królew szczyzn 93, d ó b r duchow nych ok. 35, w si m iejskich 3. Ł ącznic ok. 770—800 m iejscow ości. B ył to w po ró w n an iu z w iekiem X VI — 697 m iejscow o­ ści (Ź ródła D ziejow e, wyd. A. P a w i ń s k i, W -w a 1896, t. X IV , s. 188) pow ażny w zrost ilościow y.

M W 1582 r. w g A. P a w i ń s k i e g o było w ziem i łuko w sk iej 130 w si szlachty za­ grodow ej, Ź ródła dziejow e...., s. 126.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego

Podstawowym zjawiskiem, zachodzącym wówczas w stosunkach gospo­ darczych, był powodowany podziałami rodzinnym i i ubóstwem drobniej­ szych posiadaczy wciąż pogłębiający się proces rozwarstwienia, który niósł upadek drobnej własności i jednoczesny wzrost wielkiej. Ten ogól­

nopolski 88 proces ekonomiczny w ystępuje w województwie lubelskim

wyraźnie. Zubożała szlachta zagrodowa i cząstkowa zwłaszcza z ziemi lubelskiej i powiatu urzędowskiego m usiała wysprzedawać swe działy bogatszym właścicielom.

Systematycznie wykupywał zagrody szlacheckie Paweł Orzechowski, m ając w ten sposób działki w kilku zaściankach: Góra, Szczuczki, Sadurki, Chmielnik, Ł u b k i59. Podobnie czynili: Zbigniew Gorajski, który był właścicielem działek w Cmiłowie, Mętowie, Iżycach, Niedrzwicy M niej­ szej, T urzycach60; M arcin Leśniowolski61, Janusz Z asław ski62, Firlejo­ wie ®3. W połowie XVII w. bogaty szlachcic Rostworowski w ykupuje całe wsie szlachty zagrodowej: Sadurki, Chruszczów, Czesławice, S trzelce64. W procesie tym aktyw ny udział brała także własność kościelna, np. do­ minikanie lubelscy nabyli, wykupując stopniowo w XVII i XVIII w. poszczególne zagrody, dwie wsie drobnoszlacheckie: Mętów i Ćmiłów 65. Tracąca w ten sposób swe ojcowizny szlachta zagrodowa i cząstkowa powiększała szeregi „gołoty”, idąc na służbę do możnych panów lub emi­ growała na wschód 66.

Powyższe fakty jasno tłumaczą zasygnalizowaną już wcześniej przez nas różnicę pomiędzy ilością zaścianków lubelskich w wiekach XVI i XVII. Zostały one poprostu wchłonięte przez większą własność. Brak jej w ziemi łukowskiej uchronił tam tejsze wsie zagrodowe przed po­ dobnym losem.

Należy jednak pamiętać, że proces koncentracji ziemi szlacheckiej, od­ bywający się kosztem szlachty ubogiej (łącznie ze średnią), przebiegał stopniowo, poza tym będąc regułą, miał on swe w yjątki, gdyż niekiedy

M J. R u t k o w s k i : H istoria gospodarcza P o lski do r. 1864, W -w a 1953. s. 99, S o b o c i ń s k i : Rec. J. A. G ierow ski, S e jm ik g en e ra ln y K się stw a M azow ieckiego. „C zasopism o P ra w n o -H isto ry cz n e”, 1951, t. 3, s. 440.

*9 R e je s tr poborow y z 1626 r., op. cit., s. 118, 120, 121, 127. “ T a m że , S. 55, 56, 60, 63, 64.

“ T am że, s. 131. •* T a m że, s. 21.

•’ M. D o b r s k i : Z e sta rych szpargałów , „G azeta L u b e lsk a ”, 1895, n r 119. M T am że.

“ W a d o w s k i : op. cit., s. 225.

“ Z a l e w s k i : Z ep o k i renesansu..., s. 25 H. W i e r c i e ń s k i: Z e sta rych szp a r­

140 W iesław Śladkowski

do fortuny, dzięki osobistym zdolnościom czy piastowaniu urzędów, do­ chodziła również szlachta biedniejsza. Przykładem mogą tu być kariery

Jakuba Poniatowskiego i Remigiana Kiełczewskiego67.

Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że najsilniejszą niewątpliwe pod względem ekonomicznym pozycję w województwie lu­ belskim zajmowało kilka rodów magnackich i kilkanaście niewiele od nich różniących się rodzin bogatej szlachty, zwłaszcza, że w arstw y te wykazywały dążność do ciągłego powiększania swych posiadłości. Łącz­ nie należało do nich ok. 295 miejscowości. Ponadto oni głównie dzierża­ wili królewszczyzny (93 miejscowości). Skupiali więc w swych rękach

ok. 50—70% ogółu ziemi. N atom iast podstawowa gdzie in d z ie j68 w ar­

stwa szlachecka, szlachta średnia w ystępuje w województwie lubelskim nielicznie i jest słaba pod względem ekonomicznym,. Także słabymi go­ spodarczo w arstw am i są szlachta cząstkowa i zagrodowa. Ponadto stan

posiadania tych grup kurczył się z każdym rokiem ®9. •

Tak więc pod względem stru k tu ry gospodarczo-społecznej szlachty wykazywało województwo lubelskie stosunkowo duże odrębności. Od reszty Małopolski (województwa krakow skie i sandomierskie) różniło się występowaniem dużej ilości szlachty zagrodowej, której szczególnie w województwie krakow skim był bardzo nikły o d setek 70, oraz słabą pozy­ cją szlachty średniej. Zbliżało się natom iast raczej w związku z licznie w y­ stępującą szlachtą zaściankową do Mazowsza i Podlasia, różniąc się jed­ nak od tych dzielnic o wiele silniejszą pozycją m agnaterii i bogatej szlachty.

W jaki sposób stru k tu ra ta zaważyła na charakterze sejm iku lubel­ skiego zobaczymy poniżej.

87 J a k u b P o n iato w sk i pochodził ze szlachty zaściankow ej. B ył pisa rz em grodz­ k im a później p o d staro śclm lubelskim . D orobił się n a d zierża w a ch bogatych w si n ależących do sta ro stw a lubelskiego (wg re je s tru z 1626 r., s. 48—50, dzierżaw ił icn 5). W m om encie śm ierci b y ł bogatym człow iekiem , pochow any został okazale w ko­ ściele b ern a rd y n ó w w L ublinie. W a d o w s k i : op. cit., s. 532. R ów nież ze szlachty zagrodow ej w yszedł R em igian K iełczew ski, k tó ry w 1626 r'. p o siad ał t y l k o . k ilk a zagród w rodzinnych K iełczew icach (R e je str..., s. 67). W la ta c h późniejszych zo stał podsędkiem i p o d sk a rb im lu b elsk im oraz dziedzicem pokaźnej .fortuny sk ła ­ d a ją c e j się z 3 folw ark ó w i 2 dzierżaw ; R e je s tr p o b o r o w y z 1648 r., w yd. M. D o - b r s k i , op. cit.

18 Ś re d n ia w łasność szlachecka p rze w a ża ła w ów czas w W ielkopolsce, R u t ­ k o w s k i : op. cit., s. 98, a ta k ż e w w ojew ództw ie k rak o w sk im .gdzie obejm ow ała ok. 62% ogólnej liczby w si; U r b a n : op. cit., s. 307.

** W l e r c i e ń s k i : op. cit., s. 536.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₄₁

SKŁA D SPO ŁECZN Y S E JM IK U I ROLA JA K Ą ODGRYW AŁY NA NIM PO SZCZEG ÓLN E W ARSTW Y SZLA C H EC K IE

W sejm iku •formalnie, jak świadczy umieszczana na w stępie każdego laudum form uła „My rady urzędnicy i całe rycerstw o”, uczestniczył ogół klasy szlacheckiej, a więc m agnateria oraz szlachta bogata, średnia, cząstkowa i zagrodowa a także najbiedniejsza, nie posiadająca ziemi, tzw. „gołota” 71. Jeszcze przed rozpoczęciem obrad w najniekorzystniej­ szej sytuacji znajdowała się szlachta biedniejsza, zagrodowa, dla której problemem było samo uczestnictwo w sejmiku. Nieczęsto bowiem wy­ bierali się mieszkańcy zaścianków łukowskich do Lublina. Zajęcia go­ spodarskie, znaczne odległości i brak funduszy na pokrycie kosztów pod­ róży staw ały na przeszkodzie w spełnieniu tego obowiązku. Niejedno­ krotnie więc podczas sejm iku te najliczniejsze w województwie lubel­ skim w arstw y szlacheckie nie posiadały przewagi liczebnej. Był to jed­ nak moment drugorzędny. Podstawowe przyczyny, decydujące o zna­ czeniu i roli poszczególnych w arstw szlacheckich na sejm iku leżały gdzie indziej. W yświetlenie ich oraz ustalenie proporcji wpływów nie należy do rzeczy łatwych. Główną trudność stanowi kwestia metody.

Postępowanie bezpośrednie, polegające na analizie uchwał sejmowych, doszukiwaniu się w nich odbicia wpływów i interesów wyszczególnio­ nych przez nas w arstw, niestety nie daje rezultatów . Uchwały są wy­ nikiem ostatecznych konkluzji, trudno wyłowić z nich echa poprzedza­ jących je dyskusji i sporów, w ich świetle w ystępuje szlachta jako w ar­ stw a jednolita, zgodnie strzegąca swych klasowych interesów. Dlatego też Gierowski a za nim U rban zajm ując się tym i sprawami uciekli się do innego sposobu. Starali się oni określić pochodzenie i zamożność, a więc tym samym przynależność do danej w arstw y szlacheckiej m ar­ szałków i posłów w ybieranych przez sejmik, zakładając, że fak t piasto­ wania tak ważnych, istotnych urzędów i funkcji sejmikowych przez przedstawicieli poszczególnych w arstw, może z dużym prawdopodobień­ stw em określić rolę i znaczenie tychże w arstw na sejm iku. Postępując w ten sposób musim y przede wszystkim dysponować pewnymi

wiado-71 W sejm ik u ja k w y d aje się uczestniczyli ta k ż e posłow ie od m ieszczaństw a lu ­ belskiego. W la u d a c h nie m a w p ra w d zie b ezpośrednich dan y ch , św iadczą je d n ak o ty m fa k ty um ieszczania w in stru k c ja c h poselskich dość częstych pró śb za m ie ­ szczaństw em lubelskim . D odatkow ym arg u m e n te m p o tw ie rd z ają cy m tę tezę są f a ­ k ty udziału posłów od m ia sta L u b lin a w o b rad a ch sejm u. J. R e d e r: P o sło w ie

m ia s ta L u b lin a n a s e j m y d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j. „C zasopism o F ra w n o -H isto - ryczne”, 1954, t. VI, oraz analogie z in n y m i sejm ikam i, w k tó ry ch uczestniczyli m ieszczanie. P or. R y m a r : U d zia ł K r a k o w a w s e jm a c h i s e jm ik a c h R ze c zy p o s p o ­

142 W iesław Sladkowski

maściami o stanie m ajątkow ym marszałków i posłów 72, oraz pamiętać, że kryteriu m pochodzenia w konkretnym , jednostkowym wypadku, wówczas na sejm iku nie odgrywałę roli jawnego mechanizmu decydu­ jącego o wyborach. Jest rzeczą oczywistą, że wśród przedstawicieli w arstw posiadających istotne znaczenie i w pływ y w ybierano osoby n aj­ bardziej popularne, o dużych walorach osobistych, wiedzy, talencie ora torskim itp. Dysponując jednak pełną listą m arszałków i posłów, może­ my na drodze szczegółowej analizy w oparciu o powyższe kryterium do­ patrzyć się pewnych prawidłowości, uchwycić powtarzające się zjawi­ ska a następnie ustalić je w odpowiednich proporcjach i wyciągnąć koń­ cowe wnioski.

Posługując się tą metodą, w odniesieniu do sejm iku lubelskiego otrzy­ maliśmy następujące rezultaty. Pochodzące z tego okresu źródła sejm i­ kowe przekazały nam nazwiska 120 posłów. Z tego 36 należało do ma- gnaterii 73, 50 do bogatej szlac h ty 74, reszta, tj. 34, do średniej, przy

czym większość z nich 75 posiadająca po kilka wsi (mniej jednak niż 5)

tw orzyła „górę” tej w arstw y. A więc, jak widzimy, ani razu nie piasto­ wał godności poselskiej przedstawiciel najliczniejszych w województwie grup szlacheckich — szlachty cząstkowej i zagrodowej. Nazwisk m ar­

n D ane te dzięki istn ie n iu odpow iednich m a teria łó w , p rze d e w szystkim w y ­

m ienionych ju ż re je stró w poborow ych z 1626 i 1648 t., o raz częściow ym u zu p e łn ie­ niem ich w iadom ościam i z lite r a tu r y i h erb a rz y , u d ało się zebrać d la w szy stk ich m a r ­ szałków i posłów. W zw iązku z ty m n ie przep ro w ad ziliśm y dodatkow ych b adań lis t m a rsz ałk ó w i posłów w g k ry te riu m u ty tu ło w a n ia . M etoda ta je st bow iem sto ­ sow ana zastępczo w w y p ad k u gdy b ra k i źródłow e nie pozw alają- na p rze p ro w a­ dzenie analizy sta n u m ajątkow ego.

71 D o m a g n ató w n ależ eli (licdDa w n aw ia sa ch oznacza ile razy dan a osoba p ia ­ sto w ała te n u rząd): A ndrzej F irle j, w ojew odzie k rak o w sk i (1), M arek Sobieski, chorąży koro n n y (1), S eb astia n Sobieski, chorąży koro n n y (2), J a k u b Sobieski, w o­ jew oda lu b e lsk i (2), A n d rzej F irle j, sta ro s ta k az im iersk i (1), P io tr D aniiow icz z Ż u­ row a, s ta ro s ta p arczew sk i i podstoli k o ro n n y (5), J a n F irle j, w ojew odzie k ra k o w ­ ski (1), Z bigniew z G o ra ja G o rajsk i, k a szte lan chełm ski (7), Z bigniew F irle j z D ą­ brow icy, s ta ro s ta lu b e lsk i (7), G a b rie l T ęczyński, m iecznik koro n n y (3), M ikołaj F irle j (1), S ta n isła w F irle j, podkom orzy lu b e lsk i (3), J e rz y z K o n a r Słupecki sta ­ ro sta p ilzn eń sk i (1), k siążę D om inik Z asław ski, k oniuszy koro n n y (1).

u M ikałaj M niszech, sta ro s ta łukow ski (2), P io tr C zerny z W itow ie (1), A braham

Z b ąsk i (8), A dam N oskow ski (1), P a w e ł O rzechow ski <5), A dam Suchodolski, s ta ­ ro sta h orodelski (2), Z bigniew S łupecki (1), J a n B ork o w sk i (2), Z bigniew S lenieńskl z S ienna, chorąży lu b e lsk i (2), T om asz z B ib erste ln u K azim iersk i, dw o rzan in k ró le ­ w ski (5), M ikołaj z 01exow a G niew osz (5), B a rtło m ie j K azanow skl, podstarości i w ojski lu b e lsk i a n astęp n ie s ta ro s ta łukow ski (14), D om inik K azanow skl, s ta ro ­ s ta łu kow ski (2), K rzysztof S p in ek (1).

71 Np. A ndrzej R zeczycki, podkom orzy lu b elsk i, J a n D zierżek po d staro ści lu ­ belski, K rzy szto f Rej, E ra zm D om laszow ski, s ta ro s ta łukow ski, D aniel Iżycki, se­ k r e ta rz k ró lew sk i i sędzia ziem ski lu belski, J a k u b P oniatow ski, A dam Pszonka.

Skład społeczny, wyznaniowy 1 Ideologia sejm iku lubelskiego ₁₄₃

szałków znamy 70. Wśród nich 9 reprezentow ało wielką własność 7B, 27 —

bogatą szlachtę, 768 30 — średnią. Ponadto spotykam y tu także przedsta­

wicieli biedniejszych warstw. Dwukrotnie funkcję tę pełnili: szlachcic cząstkowy Mikołaj Stojeński i szlachcic zagrodowy Daniel Węgleński. Urząd m arszałka m iał więc na sejm iku lubelskim, podobnie zresztą jak i gdzie indziej 77, w porównaniu z funkcją poselską bardziej dem okra­ tyczny charakter.

Przy podsumowaniu otrzym amy następujące liczby. Na 190 nazwisk (łącznie posłowie i marszałkowie) 45 przypada na w arstw ę m agnaterii, w 77 wypadkach marńy do czynienia z bogatą szlachtą, 64 nazwiska to Bzlachta średnia, wreszcie po dwóch przedstawicieli przypada na szlachtę cząstkową i zagrodową. Cyfry te będą o wiele bardziej wymowne, gdy

połączymy arystokrację z bogatą szlachtą. O trzym ana liczba — 122 naz­

wiska stanowi ok. 64%> ogółu. .

Wniosek o decydującej, najważniejszej roli tych w arstw na sejmiku jest w świetle powyższych ustaleń bezsporny. Pokryw ają się one prawie w zupełności z danym i ilustrującym i przewagę ekonomiczną m agnaterii i bogatej szlachty nad pozostałymi grupam i tej klasy. I tu jak wydaje się tkwi istotna i podstawowa przyczyna tłumacząca fak t przewodzenia na forum sejmikowym i okupywania urzędów przez Firlejów, Sobie­ skich, Daniłowiczów, Zbąskich, Orzechowskich i innych. Być może wielu z nich dzięki swemu wykształceniu, wyższej kulturze i ogładzie góro­ wało zdecydowanie nad resztą szlachty 7S. Tradycje wieku poprzedniego wskazują jednak, że kultura polityczna nie obca była także i szerszym masom szlacheckim. Jest rzeczą niewątpliwą, że w skomplikowanym łańcuchu przyczyn i wypadków, które doprowadziły do zmiany sytuacji, w w. XVII podstawowych i najbardziej istotnych należy szukać w sto­ sunkach ekonomicznych. W rzeczywistości zależność ta przejaw iała się w sposób bardziej złożony, wymowa i zbieżność uzyskanych danych skłaniają jednak do wyciągnięcia wniosku bezpośredniego.

78 Z bigniew z G o raja G o rajsk i (2), A ndrzej F irle j, sta ro s ta kazim iersk i (3), Z big­ niew F irle j, s ta ro s ta lu b elsk i (1), S ta n isła w F irle j (2), Je rz y S łupecki z K o n a r (1). 7*a B a rtło m ie j K azanow ski (6), P io tr C zerny z W itow ie (1), A b ra h am Z bąskl (2), S tan isław Z b ąsk i (1), Z bigniew S ien ień sk i (3), P a w e ł O rzechow ski (2), Tom asz z B ib erste in u K az im ie rsk i (3), M ikołaj G niew osz z 01exow a (2), A ndrzej Gniewosz, łowczy koronny i s ta ro s ta zaw ichojski (2), S ta n is ła w S ilnlcki (1), A dam S uchodol­ ski (2), J a n M ichow ski (1).

77 U r b a n : op. cit., s. 314, G i e r o w s k i : op. cit., s. 60.

78 J. S l e m i e ń s k i , k tó ry na te re n ie sejm iku dobrzyńskiego stw ierd ził istnienie podobnego sta n u rzeczy jako przyczyny p rzew agi m a g n a te rii n a d resz tą szlachty, podaje jedynie je j w yższą k u ltu rą i w pły w m o raln y nie dostrzeg ając zupełnie czyn­ n ik a ekonom icznego, O rganizacja s e jm ik u dobrzyńskiego, „R ozpraw y A kadem ii U m iejętności”, K ra k ó w 1906, t. X X X III, s e ria II, s. 268.

144 Wiesław Sladkowski

Z podziału urzędów sejmikowych wynika, że również poważne wpły­ wy posiadała szlachta średnia, w arstw a — jak uprzednio stw ierdzi­ liśmy — znajdująca się w stadium upadku ekonomicznego (zwłaszcza jej klasyczni przedstawiciele — szlachta jednowioskowa). Musimy jed­ nak pamiętać, że większość posłów i marszałków, wywodzących się z tej

grupy była bardziej zamożna (2—3) kilku wioskowa, a więc grawitująca

ku górze lub mająca jeszcze stosunkowo trw ałe podstawy równowagi gospodarczej. Ponadto na forum sejm ikowym szlachta średnia wystę­ powała z pewnością w jednym bloku ze szlachtą cząstkową, która eko­ nomicznie w yodrębniała się w sposób widoczny, w stosunkach jednak Wewnętrzno-szlacheckich zbliżała się raczej ku pozycji, którą musiała

opuścić, tj. do szlachty średniej. ,

Natom iast żadnej większej i samodzielnej roli nie odgrywała na sej­ miku najliczniejsza w województwie w arstw a szlachecka — szlachta zagrodowa, z której tylko jeden Daniel Węgleński dobił się urzędu m ar­ szałkowskiego. Wprawdzie w instrukcjach poselskich często występują „p etitia” za tą w arstw ą 79, w ydaje się jednak, że nie były one wynikiem jakiejś samodzielnej akcji ze strony szlachty zaściankowej, czy też na­ cisku, a świadczą jedynie o istnieniu pewnego solidaryzmu wewnętrzno- szlacheckiego w niektórych sprawach, gdyż podobne uchwały podejmo­ wał sejm ik w Proszowicach 80, a przecież w województwie krakowskim szlachty zagrodowej była niewielka ilość.

Wreszcie ostatnia, najbiedniejsza, nic nie posiadająca grupa szlachty, tzw. „gołota”, zajmowała na sejm iku stanowisko zupełnie upośledzone, a skierowywane przeciwko niej w uchwałach punkty świadczą, że nie

posiadała ona praw a głosu 81 lub nie był on przez sejm ik zupełnie re ­

spektowany.

71 D otyczyły one p rzew ażnie sp raw zw iązanych z u zyskaniem d la szlachty zagro­ dow ej p ełn y ch p r a w sądow ych p rzy słu g u jąc y ch szlachcie. D zięki nim w 1598 r. zo stał w y ję ty spod ju ry sd y k c ji sta ro śc iń sk ie j za ścian ek S ad u rk i, k tó rem u p rzy z n a­ n o p ra w a sądow e ziem skie, V o lu m in a L eg u m , t. III, s. 1465. W r. 1643 pro siła szlach­ t a lu b e lsk a o przy zn an ie ta k ic h p ra w dw om szlachcicom zagrodow ym Słotw ińskim , In str. w ojew ódz. lubelsk. 1643, T ek i P aw ińskiego, a u p rz e d n io s ta ra ł się sejm ik o u w olnienie ubogiej szlachty zagrodow ej od obow iązku pospolitego ruszenia, In str. w ojew ódz. lu b elsk . 25 IX 1626, T ek i P aw ińskiego.

80 U r b a n: op. cit., s. 328.

81 W 1640 r. sejm ik żąda, aby in sty g ato rzy try b u n a lsc y re k ru to w a li się w y łącz­ nie z szeregów szlach ty osiadłej, L aud. w ojew ódz. lubelsk., 27 III 1640, T ek i P a - w ińsklego. W trz y la ta później w y su n ię to p o stu la t zm ierzający do o d eb ra n ia n ie - posesjonatom p ra w a za sia d a n ia w sądach m arszałkow skich, L aud. wojewódz. lubelsk. 1643, T eki P aw ińskiego. P o staw io n o rów nież w aru n ek , że k a n d y d a t u b ie ­ g ają c się o stanow isko m a g is tra a rty le rii m u si być posesjonatem , L aud. wojewódz. lubelsk., 13 IX 1646, T ek i P aw ińskiego.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ]4 5

Widzimy więc, że ogólny wzrost potęgi ekonomicznej i roli politycznej magnaterii i bogatej' szlachty w ystąpił również w sposób widoczny i na forum sejmiku. Był to w zrost wciąż powiększający się. Ilustracją jego na pewno nieprzypadkową może być fakt piastowania przez Firlejów

W latach 1640— 1648 dziewięciokrotnie funkcji poselskiej na ogólną

liczbę 27 w ybranych wówczas posłów, co stanowi

SKŁAD W YZNANIOW Y S E JM IK U

W województwie lubelskim, podobnie jak w innych częściach Polski, ruch reform acyjny znalazł sobie wśród m agneterii i szlachty wielu wy­ znawców i orędow ników 82. W prawdzie liczny początkowo ich zastęp po­ cząwszy od ostatnich lat XVI w. i pierwszych XVII zmniejszał się coraz to b ard ziej8S, to jednak w okresie tym województwo lubelskie odgry­ wało wciąż w polskim ruchu reform acyjnym poważną rolę. Najbardziej

Wśród szlachty lubelskiej rozpowszechniony był k alw inizm84 oraz przez

pewien czas arian izm 88.

W związku z tym w sejm iku lubelskim obok szlachty katolickiej brała udział szlachta różnowiercza. Jaka była jej rola i znaczenie na sejmiku? Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, musim y znowu uciec się do metody użytej poprzednio, z tym że obecnie analiza listy zawierającej nazwi­ ska marszałków i posłów będzie przeprowadzona pod innym kątem. Spróbujmy najpierw wyłączyć z niej nazwiska należące do róż- nowierców. Czynność ta nie należy do łatwych, gdyż wielu ze szla­ chty przechodziło wówczas na katolicyzm. Założenie, że w okresie swej przynależności do obozu reform acyjnego zostają zaliczeni do różnowier- ców, nie rozwiązuje sprawy, gdyż przeważnie nie znamy dokładnie daty zmiany wyznania. Ponadtó istnieje niekiedy cały szereg różnych w ątpli­ wości, zwłaszcza że źródła synodalne nie zawsze w ymieniają w raz z na­ zwiskiem imę, co utrudnia identyfikację. Dlatego też lista nasza może posiadać pewne usterki. W edług niej do obozu różnowierców należeli: P io tr K aszow ski8e, Andrzej R zeczycki87, Stanisław Meglewski

(Mełgiew-88 K o s s o w s k i : op. cit., s. 27 i nn.

83 Z a l e w s k i : Z epoki ren esa n su ..., s. 96 i nn. M K o s s o w s k i : op. c it., s. 85 i nn., 97.

85 St. T w o r e k : Z b ó r lu b e lsk i i jego rola w ru ch u a ria ń sk im w Polsce w la -

tajch 1570— 1588. „A nn. U niv. M ariae C urie S kłodow ska”, sec. F, vol. X, 2,

L ublin 1958, s. 29.

88 H. M e r c z y n g : Z b o r y i se n a to ro w ie p r o te s ta n c y w d a w n e j R ze c zy p o s p o li­

te j. W -w a 1905, s. 81.

146 Wiesław

Śladkowski-ski) 88, Paweł Lubieniecki 89, Krzysztof Rej z Nagłowic " , K rzysztof Spi­ nek z Bądkowa 91, Wojciech S ierakow ski92, Zbigniew S łupecki93, Sta­ nisław Myszkowski 94, Abraham Zbąski 95, Andrzej B orkow ski96, Marek S obieski97, P iotr O strow sk i98, Paw eł Orzechowski **, Jerzy Rzeczycki 10°, Zbigniew G o rajsk i101, Adam Pszonka 102, Adam Suchodolski ,os. Ponie­ waż wielu z wymienionych funkcje marszałkowskie i poselskie pełniło wielokrotnie, po obliczeniu okazuje się, że na 190 nazwisk w 50 przy­ padkach mamy do czynienia z różnowiercami, co stanowi 26,3%». Wy­ daje się jednak, że w tym wypadku samo wyliczenie liczbowe nie daje Właściwego obrazu. Najważniejszą przyczyną jego nieprawdziwości są duże luki w aktach sejmikowych, pochodzących z ostatniej ćwierć» XVI w.r a więc z okresu w którym reform acja była jeszcze w pełni rozkwitu. Lista marszałków rozpoczyna się dopiero od r. 1600, a wykaz posłów przed tą datą podaje tylko 9 nazwisk. W związku z tym w na­ szych obliczeniach nie mogliśmy przeprowadzić podziału na okresy, analogiczne z poszczególnynymi etapam i dziejów reform acji w Polsce

98 Z a l e w s k i : op. cit., s. 98. 89 K o s s o w s k i : op. cit., s. 111. 112. 90 AGAD, A cta synodalia..., k. 47.

91 T a m ż e , k. 63.

" K o s s o w s k i : op. cU., s. 118.

9S St. K o t : S łu p e c c y w ru c h u r e fo r m a c y jn y m . „R efo rm acja w Polsce" 1926 r„ z. 13—14, s. 183—184.

94 Z a l e w s k i : op. cit., s. 117. . 99 AGAD, A cta sy n o d a lia k. 91, 91v. 98T a m ż e , k. 47.

97 AGAD, Acta... synodarum ... in M inoris Poloniae, Zespół Z boiu E w angelic­ kiego w W arszaw ie, n r 38, k. 90.

99T a m ż e , k 89.

99 AGAD, A cta synodalia..., k. 80. 100 AGAD, A cta... synodarum , n r 41, k. 83. 101 AGAD, A cta synodalia, k. 91, 109v.

102 D ziadek A dam a, S ta n isła w (założyciel sły n n e j R zeczypospolitej B abińskiej) i ojciec J a k u b byli znanym i kalw inam i, AGAD, A cta synodalia, k. 50, 80, z p ew ­ nością w ięc b y ł on w ychow any w te j w ierze. W la ta c h późniejszych znane są je d ­ n a k jego k o n ta k ty z k le re m k atolickim , por. Ałcta R z e c z y p o s p o lite j B a b iń s k ie j w yd. St. W i n d a k i e w i c z , „A rchiw um do dziejów lite r a tu ry i ośw iaty w P o l­ sce", K ra k ó w 1895, t. V III, s. 21, a ep ita fiu m n agrobkow e „...catholica m o r te v ita m

s u a m s a n c ta m m u ta v it..." , T a m ż e , s. 23, św iadczy, że przeszedł n a katolicyzm . N a ­ p is nagrobkow y n ie m oże być je d n a k u zn a n y za w y sta rc za jąc y dow ód zwłaszcza, że W indakiew icz cy tu jąc go za S ierp iń sk im w ą tp i w jego praw dziw ość, p o d k reśla­ jąc w y stę p u jąc e w nim liczne b łę d y językow e. Nie wtiemy w ięc n a pew no czy i w k tó ry m roku A dam P szonka przeszedł n a katolicyzm . D latego też um ieściliśm y go n a naszej liście.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₄₇

w tych latach. Jednak próba szczegółowej analizy „początków” list marszałków i posłów dostarcza ciekawych i charakterystycznych danych wskazujących, że w końcu XVI i początkach XVII stulecia odsetek róż- nowierców wśród marszałków i posłów był o wiele wyższy niż podana przez nas przeciętna dla całego okresu. I tak na 9 zachowanych nazwisk

posłów z XVI w. aż 6 należało do innowierców. Podobnie było z urzę­

dem marszałkowskim. Na 9 nazwisk marszałków w latach 1600—1610 w 5 wypadkach mamy do czynienia z wyznawcami religii reformowa­ nych.

W okresie późniejszym liczba nazwisk maleje, w ydaje się jednak, że wpływy obozu reformacyjnego były nadal na sejm iku duże. Świad­ czy o tym fakt powierzania stanowisk marszałków i posłów ludziom przewodzącym ruchowi reform acyjnem u w województwie lubelskim, stojącym na świeczniku tego obozu. I tak funkcje te piastowali wielo­ krotnie seniorowie świeccy protestanckiego zboru lubleskiego: Andrzej Rzeczycki, podkomorzy lubelski (raz marsz, raz p o s.)104, Krzysztof Spi­ nek (raz marsz.) 105, Paw eł Orzechowski (2 razy marsz., 5 razy pos.)106, Zbigniew Gorajski, kasztelan chełmski (2 razy marsz., 7 razy p o s.)107, oraz w ybitni kalwini lubelscy: K rzysztof Rej (2 razy marsz., raz pos.)

i Abraham Zbąski (2 razy marsz., 6 razy pos.). Nie w ydaje się, aby na

forum sejmowym czy przewodząc obradom w kościele św. Stanisława, zapominali o interesach swej wiary. Przeciwnie, jak podają źródła, teren sejmowy był niejednokrotnie w yzyskiwany przez członków obozu refor­

macyjnego „...dla przepowiadania słowa bożego...” 108 oraz aktywnej

walki w obronie swobód wyznanionwych. O faktach tych z pewnością wiedział ogół szlachecki, dlatego też wymienione wyżej osoby wynie­ sienie swe musiały zawdzięczać dużemu stanowi liczebnemu i znaczeniu obozu, którem u przewodzili. O wpływie szlachty reform acyjnej świadczą także niektóre sformułowania uchwał sejmikowych w sprawach dotyczą­ cych tolerancji wyznaniowej i stosunku sejm iku do ku rii rzymskiej, które to zagadnienie przedstawimy w rozdziale następnym.

144 B ył seniorem do r. 1608. AGAD, A cta synodalia, k. 63. 145 P rz e ją ł tą fu n k c ję po K aszow skim , T am że.

104 W raz z Ja k u b e m P szonką był seniorem od r. 1617, T am że, k. 80.

147 Z ostał w y b ra n y w ra z z M arkiem R ejem n a synodzie w 1630 r. T a m że, k. 118v. 144 T am że, k. 78, synod z 1616 r. „...Mowa b y ła o b y w an iu n a sejm ie d la p rz e ­ pow iad an ia słow a bożego, k to m a byw ać, przy ty m i o tym , żebyśm y (abyśm y) wolności przep o w iad an ia słow a bożego nie u tra c ili, k tó ra consultacia stosow ała się do w iększego zgrom adzenia Im ć P an ó w P atronów ...”

148 W iesław Sladkowskl

IDEO LO GIA S E JM IK U

H istorycy polscy, zajm ujący się problem atyką sejmikową, już dawno zwrócili uwagę na w ielkie bogactwo m ateriałów ilustrujących zapatry­ wania społeczne i polityczne szlachty, zaw artych w instrukcjach posel­ skich 109. W ydaje się, że na ich podstawie można podjąć próbę przedsta­

wienia ideologii110 mas szlacheckich uczestniczących w sejmiku, oraz

jej rozwoju. W odniesieniu do sejm iku lubelskiego zostanie ona, ze względu na krótki chronologicznie, nie dostarczający m ateriału porów­ nawczego odcinek naszych badań, ujęta poniekąd „statycznie” i wy­ cinkowo. Ponadto dane tu uzyskane, w związku z mającą niejednokrot­ nie miejsce pewną przypadkowością przy form ułowaniu postulatów za­ w artych w instrukcji i ich stereotypowością, należy traktow ać hipote­ tycznie-i w sposób przybliżony.

Sprawą zasadniczą, najbardziej interesującą szlachtę lubelską, było utrzym anie i pomnożenie swych przywilejów. W yraźnie w ystępuje tu klasdwy punkt widzenia szlachty, dbałość o pełnię swych interesów po­ litycznych i gospodarczo-społecznych. Szczególną troską otaczała szla­ chta jako klasa rządząca swe upraw nienia polityczne, nakazując posłom w każdej praw ie instrukcji, aby występowali w obronie starych przy­ wilejów i nie dopuścili w żadnym wypadku do podjęcia na sejmie no­ wych, ograniczających swobodę szlachecką, postanowień n i . W sprawach tych zajmowała szlachta zdecydowane stanowisko. Na przykład udają­

cym się w r. 1648 na sejm konwokacyjny posłów nakazuje, aby w w y­ padku jakichś zamachów na przyw ileje szlacheckie zawiadomili na­ tychm iast szlachtę lubelską, która w całości i zbrojnie pospieszy na sejm, aby nie dopuścić do tego rodzaju posunięć m . Również w kw e­ stiach gospodarczych zajmowała szlachta w yraźnie klasowe stanowisko. Chodziło jej tu przede wszystkim o zabezpieczenie swego stanu posia­ dania i powiększenie dochodów. W tym celu żądała, aby sejm ustano­ wił specjalne k ary wymierzone przeciwko zbiegającym chłopom n i,

to» p a w i ń s k l : R ządy..., s. 83.

119 U żyw ając p o ję cia Ideologia sejm iku, a u to r m a n a m yśli zbiór poglądów 1 prze­ k onań polityczno-społecznych szlach ty lu b e lsk ie j oraz je j stosunek wobec pew nych zagadnień ekonom icznych, ustro jo w y ch , w yznaniow ych itp. odzw ierciedlający w sposób n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry sty c z n y in te re sy i dążen ia te j klasy.

111 M om enty te d o strze g ał ju ż P a w i ń s k l : op. cit., s. 93. 119 L aud. w ojew ódz. lubelsk., 25 VI 1648, T ek i P aw ińskiego.

119 L aud. w ojew ódz. lubelsk., 30 X II 1602, T eki P aw ińskiego. W zm ianka t a do ­ sta rc za ta k ż e danych o k ie ru n k u zblegostw a. O tóż chłopi z w ojew ództw a lu b e’sk ie- go u ciekali do w ojew ództw : ruskiego, bełzklego, podlaskiego, podolskiego, oraz d a ­ lej na w schód do w ojew ództw : foracławskiego, w ołyńskiego i kijow skiego.

Skład społeczny, wyznaniowy i ideologia sejm iku lubelskiego ₁₄₉

a także, aby od spraw dotyczących zbiegostwa nie b y ło . ap e la c jiU4. In­ nych wzmianek odnoszących się do tych kw estii w instrukcjach lubel­ skich z tego okresu nie znaleźliśmy, trudno więc na tej podstawie po­ wiedzieć coś więcej o stosunku szlachty do "walki klasowej, toczonej przez chłopów w województwie lu b e lsk im 115. Natom iast natrafiliśm y tu na ciekawe echa zbójnictwa góralskiego. W instrukcji z r. 1646 szlachta lubelska, omawiając ten problem, nakazuje posłom, aby spowodowali podjęcie przez sejm energicznych środków, zmierzających do zlikwido­ wania działalności zbójników, którzy „...częstokroć na Podgórzu domy szlacheckie nachodzą i zagrażają nie tylko m ajątkow i ale i życiu...” 116. Fakt, że wieści o zbójnictwie dotarłszy na Lubelszczyznę znalazły swój odzew w uchwale sejmikowej, może świadczyć o dużym natężeniu i w a­ dze tego ruchu, oraz w yraźnie określa jego ch arak ter — antyszlachecki, an ty feu d aln y u7. Dochodami płynącymi z wyzysku chłopów, ęzlachta nie chciała się dzielić z państwem. Z tego powodu sejm ik często zamie­ niał uchwalone na sejm podatki, np. podymne, które obciążały chłopów, na inne przeważnie czopowe, uiszczane głównie przez mieszczan. Zja­ wisko to zaobserwował, także na terenie sejm iku chełmskiego, A. P ro­ chaska, wysnuł z niego jednak fałszywy wniosek o nieledwie „macie­

rzyńskiej” opiece szlachty nad swymi p o ddanym i118. '

Stanowisko sejm iku wobec m iast i mieszczaństwa jako klasy było zdecydowanie wrogie. Zwłaszcza usilnie dążyła szlachta do pozbawienia miast pewnych przywilejów politycznych i gospodarczych 119. Natomiast dość częste są wypadki w staw iennictw a posłów lubelskich na sejmie za poszczególnymi rodzinami mieszczańskimi w różnych sprawach. Rów­ nież troszczyła się szlachta o los m iast pryw atnych, oczywiście ze zro­ zumiałych powodów.

N astępną w arstw ą społeczną, której interesy kolidowały poniekąd z d ą­

114 L aud, wojew ódz. lubelsk., 27 III 1640, T eki P aw ińskiego, 2 I 1645, Ossolin., rkps 217/11, k. 53v.

115 W alka ta w om aw ianym okresie n ie w y stęp o w ała zbyt w yraźnie. Do je j zn a­ cznego zaostrzenia doszło dopiero podczas w ojen narodow o-w yzw oleńczych lu d u ukraińskiego. J. R. S z a f l i k : N astroje w śród społeczeństw a L u b e lszc zy zn y w o k r e ­

sie w ojen n a ro d o w o -w yzw o leń czych ludu u kra iń sk ie g o 1648— 1656. „Ann. Univ.

M ariae C u rie -S k lo d o w sk a”, sectio F, vol. X I, L u b lin 1960.

116 L aud, wojewódz. lubelsk., 2 I 1645, Ossolin., rk p s 217/11, k. 47v. 117 W. O c h m a ń s k i : Z b ó jn ictw o góralskie. W -w a 1950.

118 A. P r o c h a s k a : Z d zie jó w sam orządu zie m i c h e łm sk iej. „P rzegląd H isto ­ ryczny", r. 1908, t. VI, s. 46, 155, 156.

118 L aud, w ojew ódz. lubelsk. 2 I 1645, Osso’in . rk p s 217/11, k. 48v. „...Na żadne Commut.acie, O rdinarie, A lienatie, N obilitacie, Indigenaty, L ib e rta cie m ia st nie pozw alać m a ją Im ć P anow ie P osłow ie...”.