Widok Biologiczny charakter identyfikacji, roli i psychoorientacji płciowej

K

K

i J

S

-H

Zak³ad Andrologii i Endokrynologii P³odnoœci, Instytut Endokrynologii Uniwersytet Medyczny

Sterlinga 5, 91-425 £ódŸ e-mail: kkula@csk.am.lodz.pl

BIOLOGICZNY CHARAKTER IDENTYFIKACJI, ROLI I PSYCHOORIENTACJI P£CIOWEJ

WPROWADZENIE

Rozwój krêgowców ³¹czy siê z kaskado-wym i sekwencyjnym rozwojem p³ciowoœci. W okresie p³odowym p³eæ genetyczna (chromo-somy p³ciowe: XX lub XY) determinuje p³eæ gonadaln¹ (j¹dro lub jajnik), a ta z kolei deter-minuje p³eæ genitaln¹ (mêskie lub ¿eñskie narz¹dy p³ciowe) i somatyczn¹ (cechy p³ciowe budowy cia³a). Na p³eæ psychiczn¹ sk³adaj¹ siê: poczucie przynale¿noœci p³ciowej

(identyfika-cja p³ciowa), rola p³ciowa (typ zachowania — p³eæ spo³eczna) i psychoorientacja p³ciowa (ukierunkowanie popêdu p³ciowego: hetero-seksualne, bihetero-seksualne, homoseksualne). Do-tychczas uwa¿ano, ¿e p³eæ psychiczna rozwija siê dopiero w trakcie wychowania i podlega zmianom pod wp³ywem oczekiwañ otocznia. Nowe badania wydaj¹ siê zdecydowanie za-przeczaæ temu pogl¹dowi.

TEORIA SEKSUALNEJ NEUTRALNOŒCI

Zanim pojawi³y siê sugestie, ¿e powstanie identyfikacji p³ciowej jest determinowane bio-logicznie, uwa¿ano, ¿e zale¿y ono jedynie od oddzia³ywania otoczenia i od wychowania. Psycholodzy MONEYi SCHWARTZ(1978) zapro-ponowali teoriê seksualnej neutralnoœci. Wed³ug niej pocz¹tkowo niezdeterminowane seksualnie dzieci rozwijaj¹ siê w kierunku mê-skim lub ¿eñmê-skim pod wp³ywem doœwiadczeñ ¿yciowych. Okres miêdzy 1 a 4 rokiem ¿ycia dziecka uwa¿ano za zasadniczy dla wykszta³ce-nia u dziecka identyfikacji p³ciowej. Autorzy sugerowali, ¿e najlepszym czynnikiem progno-stycznym dla póŸniejszego rozwoju p³ciowego jest p³eæ przypisana dziecku przez osoby z oto-czenia oraz prowadzony konsekwentnie spo-sób wychowania w kierunku mêskim lub ¿eñ-skim. Zaliczono tutaj koniecznoœæ odpowied-niego ubioru i fryzury oraz odpowiednie

zaba-wy. MONEY i SCHWARTZ (1978) prowadzili m.in. badania bliŸni¹t jednojajowych. U jedne-go z nich, u którejedne-go wyst¹pi³a martwica pr¹cia, wymusili zmianê p³ci na ¿eñsk¹ poprzez kastra-cjê, wychowanie, ubiór, uczesanie. Po up³ywie kilkunastu lat okaza³o siê, ¿e ponieœli oni dot-kliw¹ dla pacjenta pora¿kê. „Pacjentka” mia³a zawsze mêsk¹ identyfikacjê p³ciow¹. Money odrzuca³ polemikê z biologami i lekarzami wskazuj¹c na ich niekompetencje w dziedzinie psychologii. Koncepcja Money’a zosta³a pod-wa¿ona po raz pierwszy przez DIAMONDA

(1982), który prowadzi³ podobne badania bliŸ-ni¹t jednojajowych, ale z zaburzeniami ró¿ni-cowania p³ciowego (z interseksualizmem). Diamond wskaza³ na mo¿liwoœæ biologiczne-go, utrwalonego wczesnorozwojowo charakte-ru identyfikacji i roli p³ciowej cz³owieka.

Numer 1

(258)

Teoria seksualnej neutralnoœci zosta³a pod-wa¿ona tak¿e dziêki wynikom doœwiadczeñ na zwierzêtach. Krótkotrwa³e podawanie stero-idów p³ciowych (androgenów lub estroge-nów) w okresie oko³oporodowym decyduje o trwale mêskich zachowaniach p³ciowych u zwierz¹t w okresie dojrza³oœci, niezale¿nie od czynników p³yn¹cych ze œrodowiska (PHOENIX

i wspó³aut. 1959, REBAR i wspó³aut. 1976). Stwierdzono, ¿e w okresie oko³ourodzenio-wym pod wp³ywem steroidów p³ciowych na-stêpuje ustalenie charakterystycznego dla p³ci

mêskiej acyklicznego typu wydzielania gona-doliberyny przez podwzgórze. Androgeny po-dawane samicom szczurów w okresie oko³ourodzeniowym powoduj¹ trwa³y brak owulacji oraz typowy dla samców sposób za-chowania p³ciowego (przewaga odruchu „kry-cia” nad odruchem „lordozy”). Z kolei podanie antyandrogenów mêskim noworodkom szczu-ra powodowa³o, ¿e zachowywa³y siê one w sposób charakterystyczny dla samic (np. prze-waga odruchu „lordozy” w odpowiedzi na bo-dŸce seksualne).

P£EÆ PSYCHICZNA PRZY ZABURZENIACH RÓ¯NICOWANIA NARZ¥DÓW P£CIOWYCH BRAK 5-ALFA-REDUKTAZY U MʯCZYZN

U osób z zaburzeniami rozwoju narz¹dów p³ciowych wystêpuje czêsto niezgodnoœæ miê-dzy p³ci¹ ustanowion¹ w metryce urodzenia (p³eæ metrykalna ustalana w zale¿noœci od bu-dowy zewnêtrznych narz¹dów p³ciowych) a p³ci¹ genetyczn¹ i gonadaln¹. Jednym z takich zaburzeñ jest niedobór enzymu 5-alfa-redukt-azy. WILSONi LASNITZKI(1971) oraz IMPERATO -MCGINLEY i PETERSON (1976) wykazali obec-noœæ defektu enzymatycznego formowania di-hydrotestosteronu (DHT) z testosteronu w skórze zewnêtrznych narz¹dów p³ciowych u osobników mêskich z p³ci¹ genetyczn¹ i go-nadaln¹ mêsk¹. Brak 5-alfa-reduktazy uniemo-¿liwia pe³ny rozwój zewnêtrznych mêskich narz¹dów p³ciowych z zatoki moczowo-p³cio-wej. Przy tym zaburzeniu wydzielanie testoste-ronu jest prawid³owe lub podwy¿szone, a mózg poddawany jest ekspozycji na dzia³anie androgenów. Obraz kliniczny jest taki, ¿e dzie-ci o kariotypie mêskim, posiadaj¹ce j¹dra, rodz¹ siê z ¿eñskimi zewnêtrznymi narz¹dami p³ciowymi (FRATIANNI i IMPERATO-MCGINLEY

1994). Ch³opcy ci uwa¿ani s¹ przez otoczenie za dziewczynki i zgodnie z tym wychowywani. Podczas dojrzewania p³ciowego nastêpuje jed-nak pewna maskulinizacja zewnêtrznych narz¹dów p³ciowych (wyd³u¿enie ³echtaczki, kszta³towanie moszny i zstêpowanie j¹der). W tym okresie ujawnia siê najczêœciej poczucie mêskiej identyfikacji p³ciowej. Rola p³ciowa, pomimo wychowania jako dziewczynki, oka-zuje siê tak¿e mêska, a popêd p³ciowy hetero-seksualny zgodny z mêsk¹ p³ci¹ genetyczn¹ i gonadaln¹ (w kierunku kobiet). Na podstawie tych obserwacji wysnuto pogl¹d, ¿e poczucie

przynale¿noœci p³ciowej, rola p³ciowa i ukie-runkowanie popêdu p³ciowego zale¿¹ od dzia³ania steroidów p³ciowych w okresie roz-wojowym, a nie zale¿¹ od wychowania.

Z danych AL-ATTIA(1996) wynika, ¿e niedo-bór 5-alfa-reduktazy jednak nie zawsze ³¹czy siê z rozwojem mêskiej identyfikacji p³ciowej. Opisa³ on grupê 6 ch³opców z niedoborem 5-a-lfa-reduktazy pochodz¹cych z jednej rodziny w Arabii Saudyjskiej. Chocia¿ mieli oni podobn¹ budowê narz¹dów p³ciowych, zachowan¹ czynnoœæ hormonaln¹ gonad, jednakowe by³y wp³ywy œrodowiska i sposób wychowywania, rozwój ich identyfikacji p³ciowej nie by³ iden-tyczny. Wiêkszoœæ zdecydowa³a siê na pozosta-nie przy ¿eñskiej roli p³ciowej pomimo gorszej sytuacji materialnej i spo³ecznej kobiet w tym kraju. Z kolei MEYER-BALBURGH(1984) zwraca uwagê na rolê budowy cia³a w ostatecznym ukszta³towaniu identyfikacji p³ciowej. W okre-sie dojrzewania p³ciowego u ch³opców z nie-doborem 5-alfa-reduktazy stopniowo zanikaj¹ ¿eñskie cechy budowy cia³a, nie pojawia siê miesi¹czka, z powodu braku pochwy niemo¿li-we staje siê odbycie stosunku p³cioniemo¿li-wego, a wiêc nie ma nadziei na rozród. Natomiast poja-wiaj¹ siê atrakcyjne dla kobiet mêskie cechy p³ciowe, co daje podstawê oczekiwania na lep-sze funkcjonowanie w spo³eczeñstwie w roli mêskiej i byæ mo¿e determinuje ostateczne ukszta³towanie identyfikacji p³ciowej.

ZESPÓ£ NIEWRA¯LIWOŒCI NA ANDROGENY U MʯCZYZN (KOBIETY Z KARIOTYPEM 46,XY)

Deficyt obwodowego dzia³ania androge-nów wystêpuje te¿ w innych formach. Oprócz niedoboru DHT wystêpuj¹ ró¿nice w iloœci i

ja-koœci receptora dla androgenów (PINSKY i wspó³aut. 1992). Ca³kowity brak tego recepto-ra wystêpuje w klasycznym zespole niewrecepto-ra¿li- niewra¿li-woœci na androgeny (ang. complete androgen insensitivity syndrome, CAIS), wczeœniej zwa-ny zespo³em feminizacji j¹drowej. Przy karioty-pie 46,XY zewnêtrzne narz¹dy p³ciowe, budo-wa cia³a, a tak¿e identyfikacja p³ciobudo-wa s¹ ¿e-ñskie pomimo wysokich stê¿eñ androgenów wydzielanych przez prawid³owo zbudowane j¹dra znajduj¹ce siê w jamie brzusznej. U mê¿-czyzn przy czêœciowej niewra¿liwoœci na an-drogeny (ang. partial androgen insensitivity syndrome, PAIS) p³eæ psychiczna mo¿e byæ mê-ska lub ¿eñmê-ska.

WRODZONY PRZEROST NADNERCZY U DZIEWCZ¥T

Dziewczynki z wrodzonym przerostem nadnerczy rodz¹ siê z mêskimi lub obojnaczy-mi narz¹daobojnaczy-mi p³ciowyobojnaczy-mi. W zaburzeniu tym istnieje defekt jednego z enzymów steroidoge-nezy, uczestnicz¹cego w biosyntezie mineralo-i glmineralo-ikokortykomineralo-idów w korze nadnerczy, w wy-niku czego w nadmiarze syntetyzowane s¹ tam androgeny. Po urodzeniu rozpoczyna siê sub-stytucyjne podawanie mineralo- i glikokorty-koidów, które zapobiega objawom ich niedo-boru i powoduje zahamowanie wydzielania an-drogenów przez nadnercza. W ci¹gu kilku pierwszych miesiêcy ¿ycia wykonuje siê korek-cjê chirurgiczn¹ krocza, aby wytworzyæ ¿e-ñskie narz¹dy p³ciowe (g³ównie wyciêcie po-wiêkszonej ³echtaczki). Tak leczone dziew-czynki s¹ wychowywane zgodnie ze swoj¹ p³ci¹ gonadaln¹ i genitaln¹. Wiêkszoœæ z nich ma ¿eñsk¹ identyfikacjê p³ciow¹ i ¿yje w ¿eñ-skiej roli p³ciowej. W zachowaniu tych dziew-czynek obecne s¹ jednak pewne cechy typowe dla ch³opców np. ma³e zainteresowanie lalka-mi i niemowlêtalalka-mi, a wiêksze uprawianiem sportów wymagaj¹cych si³y i wytrzyma³oœci, czêste inicjowanie bójek, a w okresie doj-rza³oœci pe³ne poœwiêcanie siê karierze zawo-dowej i rezygnacja z roli ¿on i matek. M¹¿ nie jest postrzegany jako partner seksualny, a ra-czej jako przyjaciel i towarzysz ¿yciowy. 5 spo-œród 8 kobiet z wrodzonym przerostem nad-nerczy, u których w okresie wczesnego dzie-ciñstwa dokonano usuniêcia powiêkszonej ³echtaczki, bez wzglêdu na to w jakiej roli p³ciowej ¿y³y po dojrzewaniu p³ciowym, zg³asza³o niezadowolenie z powodu usuniêcia

³echtaczki (WILSON 1982, ZUCKER i wspó³aut. 1996).

DYSGENEZJA GONAD

Dysgenezj¹ gonad okreœla siê brak lub zabu-rzenia organogenezy gonady, zwykle j¹dra, z czym ³¹czy siê brak lub zaburzenia pra-wid³owej czynnoœci hormonalnej w okresie p³odowym i dojrzewania p³ciowego (S£OWIKOWSKA-HILCZERi KULA2000). Wyró¿-nia siê czyst¹, mieszan¹ oraz czêœciow¹ dysge-nezjê gonad. W czystej dysgenezji obustronnie zamiast gonad obecne s¹ pasma ³¹cznotkanko-we przypominaj¹ce zr¹b jajnika, ale bez pêche-rzyków jajnikowych. Do mieszanej dysgenezji zalicza siê przypadki, w których po jednej stro-nie znajduje siê pasmo ³¹cznotkankowe, a po drugiej j¹dro. Czêœciow¹ dysgenezjê j¹der roz-poznaje siê, gdy oprócz obojnaczych narz¹dów p³ciowych stwierdza siê obustronnie strukturê histologiczn¹ j¹dra.

W czystej dysgenezji gonad narz¹dy p³cio-we p³cio-wewnêtrzne i zewnêtrzne, a tak¿e identyfi-kacja p³ciowa s¹ zwykle typu ¿eñskiego, gdy¿ gonada taka nie wydziela testosteronu. Je¿eli w gonadzie obecne s¹ komórki Leydiga, to wy-dzielane przez nie androgeny mog¹ spowodo-waæ rozwój mêskiej p³ci psychicznej. W mie-szanej i czêœciowej dysgenezji narz¹dy p³ciowe wewnêtrzne i zewnêtrzne mog¹ byæ ró¿nie ukszta³towane w zale¿noœci od aktywnoœci hormonalnej j¹dra. W takich przypadkach trudno jest przewidzieæ p³eæ psychiczn¹ w okresie niemowlêcym.

Dzieci z zaburzeniami ró¿nicowania p³cio-wego, zw³aszcza z chromosomem Y w karioty-pie, stanowi¹ grupê wysokiego ryzyka rozwoju nowotworu gonady. Stwierdzono, ¿e w 50-100% przypadków u osób tych powstan¹ nowotwory zarodkowe wywodz¹ce siê z pierwotnych p³odo-wych komórek p³ciop³odo-wych tzw. gonocytów, któ-re przetrwa³y do okktó-resu dojrza³oœci p³ciowej (S£OWIKOWSKA-HILCZER i wspó³aut. 2001 a, b). Wysokie ryzyko rozwoju choroby nowotworo-wej jest wskazaniem do wczesnego usuwania go-nad u tych dzieci. Substytucyjne podawanie hor-monów p³ciowych po takiej kastracji rozpoczy-na siê dopiero w czasie odpowiadaj¹cym pra-wid³owemu rozpoczêciu dojrzewania p³ciowe-go tj. oko³o 14-ep³ciowe-go roku ¿ycia. Leczenie substytu-cyjne powinno uwzglêdniaæ identyfikacjê p³ciow¹ dziecka, bo rodzaj podawanych hormo-nów identyfikacji tej nie zmienia.

CZYNNOŒÆ UK£ADU

PODWZGÓRZE-PRZYSADKA-GONADA PRZY ZABURZENIACH P£CI SOMATYCZNEJ I

PSYCHICZNEJ

Kiedy odkryto, ¿e istotn¹ cech¹ odrêbnej czynnoœci uk³adu hormonalnego kobiety jest zdolnoœæ wyrzutu przysadkowego LH pod wp³ywem estrogenów (zjawisko dodatniego sprzê¿enia zwrotnego), zaczêto badaæ to zjawi-sko u mê¿czyzn z homoseksualizmem i trans-seksualizmem. Przez wiele lat utrzymywa³a siê, a obecnie nie jest ca³kowicie odrzucona teoria DÖRNERA (1988), która mówi, ¿e homoseksu-aliœci i transseksuhomoseksu-aliœci mêscy odpowiadaj¹ wzrostem wydzielania LH po podaniu estroge-nów, tak jak kobiety (dodatnie sprzê¿enie zwrotne u mê¿czyzn). Istnienie tego zjawiska zanegowa³ GOORENi wspó³aut. (1984). Kom-promisowe wyniki uzyskali GOH i wspó³aut. (1984), którzy wykazali, ¿e wprawdzie mê¿czy-Ÿni z zaburzeniami identyfikacji p³ciowej (transseksualizm mê¿czyzna/kobieta) nie wy-kazuj¹ zjawiska dodatniego sprzê¿enia zwrot-nego, ale pojawia siê ono pod wp³ywem uprzedniego leczenia estrogenami. Wykazano te¿, ¿e u kobiet z transseksualizmem estrogeny nie indukuj¹ wzmo¿onej odpowiedzi przysad-ki na GnRH, któr¹ obserwuje siê u kobiet wyka-zuj¹cych akceptacjê w³asnej p³ci. Upodabnia³o to kobiety z transseksualizmem do mê¿czyzn z prawid³owym zachowaniem p³ciowym (SEYLER i wspó³aut. 1978).

W naszych badaniach (KULA 1986, KULA i PAWLIKOWSKI 1986, KULA i wspó³aut. 1986, KULA i S£OWIKOWSKA 1987) wykazaliœmy, ¿e podobnie jak u mê¿czyzn z ciê¿szymi formami niepe³nego rozwoju pr¹cia (spodziectwo), ta-k¿e u mê¿czyzn z transseksualizmem wystêpu-je wzglêdny nadmiar podstawowego stê¿enia LH, przy prawid³owych poziomach FSH we krwi. Zarówno u mê¿czyzn z tym zaburzeniem fenotypu zale¿nym od niepe³nego dzia³ania an-drogenów, jak i u mê¿czyzn z zaburzeniami identyfikacji p³ciowej w dynamicznym teœcie z GnRH, obserwuje siê wzmo¿on¹ rezerwê wy-dzielnicz¹ w zakresie LH i FSH. Mê¿czyŸni z transseksualizmem nie wykazywali zaburzeñ czynnoœci gonad. Wszyscy mieli prawid³owe parametry nasienia i prawid³owy lub podwy¿-szony poziom testosteronu w surowicy, co wskazuje, ¿e zmiany regulacji wydzielania go-nadotropin by³y odosobnionym zaburzeniem zwi¹zanym ze zmniejszon¹ wra¿liwoœci¹ pod-wzgórza na hamowanie zwrotne gonadotropin przez testosteron. Wykazaliœmy wiêc, ¿e

zabu-rzenie wra¿liwoœci na hormony steroidowe mo¿e byæ przyczyn¹ zaburzeñ maskulinizacji mózgu i rozwoju transseksualizmu u mê¿-czyzn. Zaburzenie takie opisano uprzednio w odniesieniu do interseksualizmu z zespo³em niewra¿liwoœci na androgeny. Za tym, ¿e zjawi-sko to mo¿e mieæ znaczenie w patogenezie transseksualizmu przemawiaj¹ dane, które wskazuj¹, ¿e progesteron i octan cyproteronu (antyandrogen), efektywne w hamowaniu wy-dzielania LH u mê¿czyzn, nie s¹ w stanie hamo-waæ wydzielania LH u mê¿czyzn z transseksu-alizmem (GOH i wspó³aut. 1984).

Izolowane zaburzenia wydzielania LH u mê¿czyzn z transseksualizmem wykazali tak¿e BOYARi AIMAN(1982). Stwierdzili oni w tych przypadkach podwy¿szenie œredniego, dobo-wego stê¿enia LH w surowicy, wiêksz¹ czê-stoœæ pulsów wydzielniczych, wy¿sz¹ amplitu-dê tych pulsów oraz zwiêkszony pó³okres trwa-nia LH w surowicy. Podobnie jak w naszych pracach, AIMAN i BOYAR (1982) nie wykazali zmian w zakresie poziomów testosteronu i es-tradiolu we krwi.

W kolejnych badaniach wykazaliœmy, ¿e u kobiet z transseksualizmem czêœciej ni¿ u ko-biet zdrowych wystêpuje hiperandrogenizm, obni¿enie poziomu estradiolu, anowulacyjne cykle jajnikowe oraz podwy¿szony poziom LH (KULAi wspó³aut. 1986). Zmiany takie obecne s¹ jednak tak¿e u kobiet z zespo³em wielotor-bielowatych jajników bez zaburzeñ identyfika-cji p³ciowej (ROSELLI i wspó³aut. 1996). Tym niemniej zwi¹zek nadmiernego wydzielania androgenów w okresie ró¿nicowania p³ciowe-go mózgu z rozwojem transseksualizmu u ko-biet zosta³ potwierdzony przez BOSINSKIEGO i wspó³aut. (1997). U kobiet z transseksuali-zmem znacznie czêœciej ni¿ u kobiet zdrowych wystêpowa³ zespó³ policystycznych jajników oraz nieklasyczny zespó³ wrodzonego przero-stu nadnerczy. Potwierdza to rolê androgenów w rozwoju mêskiej identyfikacji p³ciowej bez wzglêdu na p³eæ genetyczn¹, gonadaln¹ i me-trykaln¹.

WP£YW PODAWANIA STEROIDÓW P£CIOWYCH W CI¥¯Y NA P£EÆ PSYCHICZN¥ U

NOWORODKÓW

Istniej¹ te¿ dane, ¿e równie¿ u cz³owieka ró¿nicowanie p³ciowe mózgu przypada na okres noworodkowy i wczesnego dzieciñstwa, i jest ono zale¿ne od dzia³ania steroidów

p³cio-wych (DÕRNER1986). U noworodków ludz-kich p³ci mêskiej stwierdzono wysoki poziom testosteronu we krwi miêdzy 2 a 5 miesi¹cem ¿ycia (FOREST i CATHIARD 1975, HAWKINS

1994), a w œlinie ju¿ w dniu urodzenia (H UHTA-NIEMIi wspó³aut. 1986). Przypuszcza siê, ¿e wy-dzielany wtedy testosteron ma znaczenie fizjo-logiczne. Prawdopodobnie w tym okresie de-terminowana jest acykliczna czynnoœæ pod-wzgórza, a byæ mo¿e tak¿e rozwój struktur mó-zgu odpowiedzialnych za mêsk¹ identyfikacjê p³ciow¹. Poczucie przynale¿noœci p³ciowej ujawnia siê zwykle miêdzy drug¹ po³ow¹ dru-giego, a pierwsz¹ po³ow¹ trzeciego roku ¿ycia. Stwierdzono jednak, ¿e u dzieci jeszcze w ci¹gu kilku nastêpnych lat wystêpuj¹ zmiany budo-wy tych j¹der podwzgórza, które budo-wykazuj¹ ró¿-nice miêdzyp³ciowe, a wiêc byæ mo¿e odpo-wiedzialnych za p³eæ psychiczn¹ (SWAAB i wspó³aut. 1992a). Wykazano, ¿e raz wy-kszta³cone poczucie przynale¿noœci p³ciowej jest nieodwracalne. Nawet obustronna kastra-cja w okresie przeddojrzewaniowym nie zmie-nia kierunku rozwoju identyfikacji p³ciowej (AL-ISSA 1982).

Steroidy p³ciowe o typie progestagenów s¹ podawane kobietom w ci¹¿y zagro¿onej poro-nieniem. AARSKOG(1970) by³ jednym z pierw-szych, którzy wykazali, ¿e progesterono-po-dobne progestageny powoduj¹ demaskuliniza-cjê p³odów mêskich, ujawniaj¹c¹ siê g³ównie w

postaci spodziectwa. Natomiast w 1984 roku wykazano, ¿e androgeno-podobne progestage-ny maj¹ wp³yw maskulinizuj¹cy na p³ody ¿eñ-skie, ujawniaj¹cy siê przewa¿nie powiêksze-niem ³echtaczki (MEYER-BAHLBURG 1984). Stwierdzono, ¿e dziewczynki, których matki otrzymywa³y androgeno-podobne progestage-ny wykazywa³y pewne mêskie cechy w zacho-waniu np. uprawia³y bardziej wysi³kowe spor-ty, by³y bardziej samodzielne, mniejsze by³o ich zainteresowanie macierzyñstwem. Natomiast dziewczynki i ch³opcy poddani ekspozycji wewn¹trzmacicznej na progesterono-podob-ne progestageny wykazywali bardziej ¿eñskie zachowania w porównaniu z grup¹ kontroln¹ (EHRHARDT i MEYER-BALBURGH 1981, REINISH

1977).

Syntetyczny estrogen diethylstilbestrol (DES) by³ stosowany w USA u ciê¿arnych ko-biet z cukrzyc¹, dopóki nie stwierdzono w 1975 r. jego dzia³ania rakotwórczego. Dzieci tych matek by³y bardziej ³agodne, spokojne i pos³uszne ni¿ ich rodzeñstwo nie poddawane dzia³aniu DES (REINISH1977). Ponadto stwier-dzono, ¿e prenatalna ekspozycja na DES wp³ywa na ukierunkowanie orientacji seksu-alnej. Wœród kobiet, których matki otrzymy-wa³y DES, obserwowano wiêksz¹ czêstoœæ wy-stêpowania homo- i biseksualizmu (PFAFF

1980).

NEURONY DYMORFICZNE P£CIOWO MOTONEURONY RDZENIA KRÊGOWEGO

Niektóre grupy neuronów rdzenia krêgo-wego wykazuj¹ dymorfizm p³ciowy. Na pozio-mie L5-L6 wystêpuj¹ u samców szczura dwie grupy motoneuronów, które unerwiaj¹ miê-œnie pr¹cia i okolicy kroczowej. Do pierwszej grupy zaliczono neurony unerwiaj¹ce miêsieñ opuszkowo-jamisty i miêsieñ dŸwigacz odbytu. Do drugiej grupy nale¿¹ neurony unerwiaj¹ce miêsieñ kulszowo-jamisty. U samic nie wystê-puje pierwsza grupa motoneuronów, a druga zawiera znacznie mniej komórek nerwowych ni¿ u samców (JORDANi wspó³aut. 1982). Pod wp³ywem androgenów podawanych samicom w okresie noworodkowym pojawia siê rozwój miêœni unerwianych przez obie grupy neuro-nów oraz rozwój samych neuroneuro-nów. Wydaje siê, ¿e androgeny dzia³aj¹ bezpoœrednio na miêœnie, a rozwój motoneuronów jest wtórny

(BREEDLOVE i ARNOLD 1983). Podobn¹ zale-¿noœæ motoneuronów rdzenia krêgowego od hormonów znaleziono u psów i ludzi (FORGER

i BREEDLOVE1986).

NEURONY KONTROLUJ¥CE ŒPIEW PTAKÓW

Mechanizm œpiewu samców u wróblowa-tych jest bardziej skomplikowany ni¿ œpiew sa-mic. Œpiew u tych gatunków stanowi siln¹ grê godow¹ i odgrywa krytyczn¹ rolê w rozrodzie. Droga neuronalna œpiewu zaczyna siê w kreso-mózgowiu, a koñczy w j¹drze nerwowym XII nerwu czaszkowego. Neurony tej drogi s¹ znacznie wiêksze u samców ni¿ u samic. Po-nadto wykazuj¹ one zmiany sezonowe œciœle zwi¹zane z poziomem androgenów oraz inten-sywnoœci¹ œpiewu (NOTTEBOHM i wspó³aut. 1976, NOTTEBOHM 1980).

OKOLICA PRZEDWZROKOWA U KRÊGOWCÓW

Milowym krokiem w ustaleniu dymorfi-zmu p³ciowego mózgu by³y badania anato-miczne mózgu szczura. Okolica przedwzroko-wa i podwzgórze reguluj¹ zarówno dokrew-ne, jak i behawioralne sk³adniki rozrodu tj. wydzielanie gonadotropin przez przysadkê oraz odruchy krycia (samcze) i lordozy (sami-cze). Morfogeneza tej okolicy jest zale¿na od steroidów p³ciowych, a szczególnie dymor-ficzna czêœæ œrodkowa nazwana zosta³a dy-morficznym p³ciowo j¹drem okolicy przed-wzrokowej (ang. sexual dymorphic nucleus of the preoptic area, SDN-POA) (PANZICA i wspó³aut. 1995). Jest ono dwukrotnie wiêk-sze u samców i mê¿czyzn ni¿ u samic i kobiet (GORSKI i wspó³aut. 1980, SWAAB i FLIERS

1985), a jego uszkodzenie powoduje zaburze-nia w zachowaniu kopulacyjnym samców. Stwierdzono ponadto, ¿e testosteron induku-je zarówno mêskie zachowania p³ciowe, jak i wzrost j¹dra przedwzrokowego przyœrodko-wego podwzgórza. Wymagane jest jednak tu-taj przekszta³cenie testosteronu do estradiolu przy udziale enzymu aromatazy, który znajdu-je siê w tej okolicy mózgu (ROSELLIi wspó³aut. 1996). Podwzgórze i uk³ad limbiczny, które kontroluj¹ zachowania p³ciowe u krêgow-ców, zawieraj¹ enzymy metabolizuj¹ce andro-geny do estrogenów oraz receptory dla stero-idów p³ciowych (PFAFF i ZIGMOND 1971, MORRELL i PFAFF 1978, PFAFF 1980).

JARZ¥B i wspó³aut. (1989, 1990a, b) po-twierdzili, ¿e morfogeneza SDN-POA u sam-ców szczura zale¿y od testosteronu, a wykaza-li, ¿e maskulinizuj¹cy wp³yw testosteronu mo-¿na naœladowaæ podawaniem leków agoni-stów receptora beta-2-adrenergicznego. Za-równo testosteron, jak i agoniœci receptora be-ta-2-adrenergicznego, odpowiadaj¹ za samcze rozmiary SDN-POA (objêtoœæ jest wielokrot-nie wiêksza u samców ni¿ u samic). Leki be-ta-2-adrenergiczne, podawane w okresie no-worodkowym, wywo³uj¹ nawet silniejszy efekt w okresie dojrza³oœci p³ciowej ni¿ poda-wany w tym okresie testosteron. Autorzy na-zwali to beta-2-adrenergiczn¹ hipermaskulini-zacj¹ SDN-POA u samców. Nastêpnie wykaza-li, ¿e stymulacja beta-2-adrenergiczna w okre-sie noworodkowym wywo³uje maskulinizacjê SDN-POA u samic szczura, czemu towarzyszy powstanie tonicznego, acyklicznego wydzie-lania LH oraz samczy typ zachowania p³ciowe-go.

DYMORFICZNE P£CIOWO STRUKTURY MÓZGU U CZ£OWIEKA

Po badaniach SWAABAi FILERSA (1985) do-tycz¹cych dymorfizmu p³ciowego SDN-POA u cz³owieka, ALLENi wspó³aut. (1989) wyodrêb-nili cztery grupy komórek okolicy przedwzro-kowej podwzgórza i j¹dra nadwzrokowego na podstawie badañ mózgów 11 mê¿czyzn i 11 ko-biet. Nazwali je j¹drami œródmi¹¿szowymi przedniego podwzgórza (ang. interstitial nuclei of the anterior hypothalamus, INAH). INAH-3 jest ok. trzy razy wiêksze, a INAH-2 dwa razy wiêksze u mê¿czyzn ni¿ u kobiet. LEVAY(1991) wykaza³, ¿e homoseksualiœci mêscy maj¹ tak¹ sam¹ wielkoœæ INAH-3 jak kobiety. Za kluczowe odkrycie w dziedzinie neuronalnych, biologicz-nych podstaw psychoorientacji p³ciowej cz³owieka uwa¿a siê wykazanie, ¿e j¹dro nad-skrzy¿owaniowe (ang. nucleus suprachiasmati-cus) ma objêtoœæ 1,7 raza wiêksz¹ i zawiera 2,1 raza wiêcej komórek nerwowych u mê¿czyzn homoseksualnych ni¿ u heteroseksulanych (SWAAB i HOFMAN 1990).

SWAABi wspó³aut. (1992b) dostarczyli tak¿e dane, ¿e psychoorientacja p³ciowa u cz³owieka zale¿eæ mo¿e od ró¿nic w wielkoœci czêœci cen-tralnej j¹dra przedwzrokowego przyœrodkowe-go podwzgórza. Wykorzystali oni materia³ z sek-cji mózgów u homoseksualistów mêskich zmar³ych na AIDS i wykazali, ¿e homoseksualiœ-ci maj¹ objêtoœæ tej struktury podobn¹ do ko-biet tj. mniejsz¹ ni¿ heteroseksualni mê¿czyŸni.

Najbardziej donios³e wyniki zosta³y opubliko-wane w roku 2000. KRUIJVERi wspó³aut. poddali badaniom mózgi 42 osób, wœród których by³o m.in. 9 homoseksualistów mêskich, 6 transseksu-alistów mê¿czyzna/kobieta, 1 transseksualista ko-bieta/mê¿czyzna oraz 9 heteroseksualnych mê¿-czyzn i 10 kobiet. Autorzy badali immunohisto-chemicznie liczbê i wielkoœæ neuronów wyka-zuj¹cych ekspresjê somatostatyny w obrêbie j¹dra ³o¿yskowego pr¹¿ka krañcowego (ang. bed nuc-leus of the stria terminalis, BSTc). Uzyskano nastê-puj¹ce wyniki: i) nie stwierdzono iloœciowych ró¿nic w obrêbie BSTc pomiêdzy mê¿czyznami homosekualnymi a heteroseksualnymi, ii) u mê¿-czyzn wystêpuje 71% wiêcej neuronów ni¿ u ko-biet, iii) liczba neuronów u transseksualistów mê-¿czyzna/kobieta jest taka sama jak u kobiet, iv) liczba neuronów u transseksualisty kobieta/mê¿-czyzna jest taka sama jak u mê¿czyzn, v) zmiany te nie zale¿¹ od przyjmowania hormonów lub od ich poziomów we krwi co wskazuje, ¿e zaburze-nia identyfikacji p³ciowej maj¹ trwa³¹ rozwojow¹ podstawê neurobiologiczn¹.

PODSUMOWANIE

Hormony steroidowe wytwarzane w p³odowej gonadzie mêskiej, dzia³aj¹c w okre-sie ró¿nicowania p³ciowego, wywo³uj¹ nie tyl-ko rozwój dymorficznych narz¹dów p³cio-wych, ale tak¿e dymorficznych struktur mózgu wraz z powstaniem i utrwaleniem odmiennych identyfikacji i ról p³ciowych. Zaburzenia ró¿ni-cowania narz¹dów p³ciowych mog¹, ale nie

musz¹, wspó³istnieæ z zaburzeniami ró¿nico-wania p³ciowego mózgu. Obserwacje te po-winny mieæ zastosowanie w postêpowaniu le-karskim przy wyst¹pieniu obojnaczych narz¹dów p³ciowych u dzieci, gdzie wczesne rozpoznanie p³ci psychicznej nie zawsze jest mo¿liwe.

BIOLOGCAL ASPECTS OF GENDER IDENTITY, ROLE AND PSYCHO-SEXUAL ORIENTATION S u m m a r y

Psychic sex consists of gender identity (self-esti-mation), gender role (objective estimation of the be-havior) and psycho-sexual orientation (hetero-, bi- or homosexual). It was believed that gender identifica-tion depends on the socio-environmental influences such as rearing, learning and individual choice. It has become recently evident that endogenous hormones more than socio-environmental factors may create sexually dimorphic gender identification and role. Ex-periments revealed that transient action of sex ste-roids (testosterone or estradiol) during perinatal life is crucial for the development of male sexual behavior in adulthood. In human male testosterone, produced perinatally in adult-type amounts, may play a role in the masculinisation of the brain i.e. creation of physio-logical and behavioral differences versus the female brain. In patients with disturbances of sexual

differen-tiation of external genitalia (intersexuality) gender identity is also affected. Female gender identity is asso-ciated with the presence of ovaries or the lack of go-nads (agenesis/dysgenesis), i.e. lack of sex steroids in fetal life. Male gender identity appears in the presence of testicular tissue (presence of testosterone in fetal life) irrespective of karyotype and phenotype of the body. In genetic men with the absence of male genita-lia due to aberrant function of the androgen receptor (46,XY women), gender identity depends on the se-verity of the disorder: female - in the complete form and female, male or ambivalent - in the partial. These indicate that androgens are involved in the creation of male gender identity, whereas a female identity devel-ops in the absence of androgen action during sexual differentiation.

S£OWNICZEK (Ÿród³o „Physiology of Behavior”, Neil R. Carlson)

FSH (ang. follicle stimulating hormone) — hormon pêcherzykowy: hormon wydzielany przez przedni p³at przysadki, powoduj¹cy roz-wój pêcherzyków jajnikowych (Graafa)

GnRH (ang. gonadotropin-releasing hor-mone) — hormon uwalniaj¹cy gonadotropiny: hormon wydzielany w podwzgórzu,

stymu-luj¹cy przedni p³at przysadki do wydzielania hormonów gonadotropowych, g³ównie LH

LH (ang. luteinzing hormone) — hormon lu-teinizuj¹cy: hormon wydzielany przez przedni p³at przysadki, powoduj¹cy owulacjê i prze-mianê pêcherzyków Graafa w cia³ko ¿ó³te

LITERATURA AARSKOGD., 1970. Clinical and cytogenetic studies in

hypospadias. Acta Paed. Scand. 203, 116–120.

AIMAN J., BOYAR R.H., 1982. Testicular function in

transsexual men. Arch. Sex. Behav. 11, 171–179.

AL-ATTIAH. M., 1996. Gender identity and role in a

pe-digree of Arabs with intersex due to 5 alpha re-ductase-2 deficiency. Psychoneuroendocrinology

8, 651.

AL-ISSAI., 1982. Gender, hormones and

psychopatho-logy. [W:] Gender and psychopathopsychopatho-logy. AL-ISSAI. (red.) Academic Press Inc, New York, 279–285. ALLENL. S., HINESM., SHRYNEJ. E., GORSKIR. A.,1989.

Two sexually dimorphic cell groups in the human brain. J. Neurosci. 9, 497–506.

BOSINSKI H.A.G., PETER M., BONATZ G., ARNDT R.,

HAIDENREICHM., SIPPELW. G., WILLER., 1997. A

hi-gher rate of hyperandrogenic disorders in fema-le-to-male transsexuals. Psychoneuroendocri-nology 22, 361–380.

BOYARR. M., AIMANJ., 1982. The 24-hour secretory

pat-tern of LH and the response to LHRH in transsexu-al men. Arch. Sex. Behav. 11,157–169.

BREEDLOVES. M., ARNOLDA. P., 1983. Hormonal control

of developing neuromuscular system. II. Sensitive period for the androgen-induced masculinization of the rat spinal nucleus of the bulbocavernosus. J.

DIAMONDM., 1982. Sexual identity, monozygotic twins

reared in discordant sex roles and a BBC follow-up. Arch. Sex. Behav. 11, 181–186.

DÕRNERG., 1986. Hormone-dependent brain

deve-lopment and preventive medicine. Monogr.

Neu-ral. Sci. 12, 17–27.

DÕRNERG., 1988. Neuroendocrine response to estrogen

and brain differentiation in heterosexuals, homo-sexuals and transhomo-sexuals. Arch. Sex. Behav. 17,

57–75.

EHRHARDTA. A., MEYER-BAHLBURGF. L., 1981. Effects of

prenatal sex hormones on gender related be-haviour. Science 211, 1312–1318.

FORESTM., CATHIARDA. M., 1975. Patterns of plasma

te-stosterone and 4-androstendione in normal new-borns: evidence for testicular activity at birth. J.

Clin. Endocrinol. Metab. 41, 977–980.

FORGER N. G., BREEDLOVE S. M., 1986. Sexual

dimor-phism in human and canine spinal cord: role of early androgen. Proc. Nat. Acad. Sci. USA 83,

7527–7534.

FRATIANNIC. M., IMPERATO-MCGINLEYJ., 1994. The

syn-drome of 5 alfa-reductase deficiency.

Endocrino-logist 4, 302–314.

GOHH. H., RATNAMS. S., LONDOND. R., 1984. The

femi-nization of gonadotrophin responses in intact male transsexuals. Endocrinology 20, 591–596.

GOORENL. J., RAOB. R., VANKASSEKH., HARMSEN-LOUMAN

W., 1984. Estrogen positive feedback on LH

secre-tion in transsexuality. Psychoneuroen-docrinology 9, 249–259.

GORSKIR. A., HARLANR. E., JACOBSONC. D., SHRYNEJ. E.,

SOUTHAMA. M., 1980. Evidence for the existence of

a sexually dimorphic nucleus in the preoptic area of the rat. J. Comp. Neurol. 193, 529–539.

HAWKINS J. R., 1994. Sex determination. Hum. Mol. Gen. 1463–1467.

HUHTANIEMII., DUNKELL., PERHEENTUPAJ., 1986.

Tran-sient increase in postnatal testicular activity is not revealed by longitudinal measurements of sa-livary testosterone. Pediatric Res. 12, 1324–1332.

IMPERATO-MCGINLEYJ., PETERSONR. E., 1976. Male

pseu-dohermaphroditism: the complexities of male phenotypic development. Am. J. Med. 61, 251–272.

JARZ¥B B., GUBALA E., ACHTELIK W., LILDNER G, POGORZELSKAE., DÕHLERK. D., 1989. Postnatal tre-atment of rats witrh beta-adrenergic agonists or antagonists influences differentiation of sexual brain functions. Exp. Clin. Endocrinol. 94, 61–72.

JARZ¥BB., KAMIÑSKIM., GUBALAE., ACHTELIKW., WAGIEL

J., DÕHLERK. D., 1990a. Postnatal treatment of rats

with beta2-adrenergic agonist salbutamol influ-ences the volume of the sexually dimorphic nuc-leus in the preoptic area. Brain Res. 516, 257–262.

JARZ¥B B., KOKOCIÑSKA D., KAMIÑSKI M., GUBALA E., ACHTELIKW., WAGIELJ., DÕHLERK. D., 1990b.

Influ-ence of neurotransmitters of the brain: relation-ship between the volume of the SDN-POA and functional characteristics. Comp. Physiol. 8,

41–50.

JORDANC. L., BREEDLOVES. M., ARNOLDA. P., 1982. Sexu-al dimorphism and the influence of neonatSexu-al an-drogen in the dorsolateral motor nucleus of the rat lumbar spinal cord. Brain Res. Rev. 18, 51–72.

KRUIJVERF. P., JIANG-NINGZ., POOLCH.W., HOFMANM. A., GOORENL. J. G., SWAABD. F., 2000. Male-to-female transsexuals have female neuron numbers in a limbic nucleus. J. Clin. Endocrinol. Metab. 5,

2034–2041.

KULAK., 1986. Changes in gonadotropin regulation in both behavioural and phenotypic disturbances of sexual differentiation in men.

Psychoneuroendo-crinology 11, 61–67.

KULA K., PAWLIKOWSKI M., 1986. Gonadotropins and

gonadal function in transsexualism and hypospa-dias. [W:] Systemic hormones, neurotransmitters and brain development. DÕRNER G., MARTINI L.

(red.). Karger, Basel, 69–74.

KULA K., S£OWIKOWSKA J., 1987. Podwy¿szona

goto-woœæ wydzielnicza estradiolu u mê¿czyzn z trans-seksualizmem. Endokrynol. Pol. 38, 82.

KULA K., DULKO S., PAWLIKOWSKI M., IMIELIÑSKI K., S£OWIKOWSKAJ., 1986. A nonspecific disturbances

of gonadostat in women with transsexualism and isolated hypergonadotropism in male-to-female disturbances of gender identity. Clin. Exp.

Endo-crinol 1, 87, 8–14.

LEVAYS., 1991. A difference in hypothalamic structure

between heterosexual and homosexual men.

Science 253, 1034–1037.

MEYER-BAHLBURGH. F. L., 1984. Psychoneuroendocrine

research on sexual orientation. Current status and future options. Prog. Brain Res. 61, 375–398.

MONEYJ., SCHWARTZM. 1978. Biosocial determinants

of gender identity, differentiation and deve-lopment. [W:] Biological determinants of sexual behaviour. HUTCHISONJ. B. (red.). New York, John Wiley and Sons, 765.

MORRELL J. I., PFAFF D. W., 1978. A neuroendocrine

approach to brain function: Localization of sex steroid concentrating cells in vertebrate brains.

Am. Zool. 18, 447–457.

NOTTEBOHMF., 1980. Testosterone triggers growth of brain vocal control nuclei in adult canaries. Brain

Res. 189, 429–440.

NOTTEBOHMF., STOKEST. M., LEONARDC. M., 1976.

Cen-tral control of song in the canary, Serinus cana-rius. J. Comp. Neurol. 165, 457–463.

PANZICAG. C., ASTEN., VIGLIETTI-PANZICAC., OTTINGERM. A., 1995. Structural sex differences in the brain:

Influence of gonadal steroids and behavioral cor-relates. J. Endocrinol. Invest. 18, 232–252.

PFAFFD. W., ZIGMONDR. E., 1971. Neonatal androgen

effects on sexual and non-sexual behaviour of ad-ult rats tested under various hormone regimes.

Neuroendocrinology 7,129–133.

PFAFFD. W., 1980. Estrogens and brain function. New York, Springer Verlag.

PHOENIXC. H., GOYR. W., GERALLA. A., YOUNGW. C., 1959. Organizing action of prenatally

administe-red testosterone propionate on the tissues media-ting behaviour in the female guinea pig.

Endocri-nology 65, 369–382.

PINSKYL., TRIFIROM., KAUFMANM., BEITELL. K., MHATRE

A., KAZEMI-ESFARJANIP., SABBOGIANN., LUMBROSOR., ALVARADO L., 1992. Androgen resistance due to mutation of the androgen receptor. Clin. Invest.

REBARR., JUDDH. L., YENS. S. C., RAKOFFJ., VANDENBERG

G., NAFTOLINF., 1976. Characterization of the in-appropriate gonadotropin secretion in polycystic ovary syndrome. J. Clin. Invest. 57, 1320–1329.

REINISCHJ. M., 1977. Prenatal exposure of human

fo-etuses to synthetic progestin and oestrogen affects personality. Nature 266, 561–562.

ROSELLIC. E., KLOSTERMANS. A., FASASIT. A., 1996. Sex

differences in androgen responsiveness in the rat brain: regional differences in the induction of aromatase activity. Neuroendocrinology 64, 139–145.

SEYLERL. E., CANALISE., SPARES., REICHLINS., 1978.

Ab-normal gonadotropin secretory responses to LHRH in transsexual women after diethylstilbe-strol priming. J. Clin. Endocrinol. Metab. 47,

176–183.

S£OWIKOWSKA-HILCZERJ, KULAK., 2000. Kliniczne

kon-sekwencje zaburzeñ organogenezy j¹dra i obwo-dowego dzia³ania steroidów p³ciowych. End.

Diab. Chor. Przem. Mat. 6 (Suppl. 1), 51–56. S£OWIKOWSKA-HILCZERJ., SZARRAS-CZAPNIKM., KULAK.,

2001a. Testicular pathology in 46,XY dysgenetic

male pseudohermaphroditism. An approach to pathogenesis of testicular cancer. J. Androl. 22,

781–791.

S£OWIKOWSKA-HILCZER J, WALCZAK-JÊDRZEJOWSKA R, KULAK., 2001b. Immunohistochemical diagnosis

of preinvasive germ cell cancer of the testis. Folia

Histochem. Cytobiol. 39, 67–72.

SWAABD. F., FLIERSE., 1985. A sexually dimorphic

nuc-leus in the human brain. Science 228, 1112–1115.

SWAABD. F., HOFMANM. A., 1990. An enlarged

supra-chiasmatic nucleus in homosexual men. Brain

Res. 537, 141–148.

SWAABD. F., GOORENL. J., HOFMANM. A., 1992a. Gender

and sexual orientation in relation to hypothala-mic structures. Horm. Res. 38 (Suppl. 2), 51–61.

SWAABD. F., GOORENL. J. G., HOFMANM. A., 1992b. The

human hypothalamus in relation to gender and sexual orientation. [W:] Progress brain research.

SWAABD. F., HOFMANM. A., MIRMIRANM, RAVIDR, VANLEEUVENF. W. (red.). Elsevier, Amsterdam, 93, 205–215.

WILSONJ. D., LASNITZKII., 1971. Dihydrotestosteron for-mation in fetal tissues of rabbit and rat.

Endocri-nology 89, 659–668.

WILSONJ. D., 1982. Gonadal hormones and sexual

be-haviour. Clinical Neuroendocrinology 2, 1–9.

ZUCKERK. J., BRADLEYS. J., OLIVERG., BLAKEJ., FLEMINGS., HOODJ., 1996. Psychosexual development of

wo-men with congenital adrenal hyperplasia. Horm.