WOJCIECH JERZY GÓRCZYK
LOKACJA CIECHANOWA
AbstraktNa wzgórzu farnym znajdow ał się gród kasztelański. Gród funkcjonow ał już w XI w .1
Pierwszy kasztelan ciechanowski jest poświadczony przez dokument, w którym książę Siemowit I nadaje biskupowi płockiemu wieś Proszkowo z 1 254 r.2, jest nim Rathiborius.
Z XIV w. poch odzi pierwsza w zm ia nka o p a ra fii ciechanow skiej. Kościół p a ra fia ln y został wzniesiony na wzgórzu farnym w pobliżu grodu kasztelańskiego. Był to kościół drew niany a od XVI w., murowany (Pseudobazylika). W połowie XIV w. Ciechanów otrzymał prawo targu a w roku
1400 prawa miejskie.
Słowa kluczowe: Ciechanów, prawa miejskie, prawo chełmińskie, prawo targu
1. Poglądy na lokację Ciechanowa z poł. XIV w. U podnóża wzgórza farnego znajdow ała się osada, dla której gród kasztelański zapewne pełnił funkcję refugialną.
Pewnym problemem jest ustalenie, kiedy Cie chanów otrzymał prawa miejskie3. Właściwie do połow y XX wieku wszyscy historycy byli zgodni, że prawa miejskie otrzymał w roku 1400, można tutaj wspomnieć choćby o Marianie Gumowskim4. W II połowie XX wieku pojawiła się hipoteza, ja koby owe prawa m ógł otrzymać wcześniej. Jed nymi z pierwszych historyków , którzy podnieśli taką hipotezę, w form ie popularnonaukowej, byli Józef Kazimierski i Stanisław Pazyra. J. Kazimier ski w artykule opublikowanym w 1965 r.5 stwier dził, że pierwotna lokacja miała miejsce w po ło wie XIV w. w rejonie dzisiejszego Placu T. Ko ściuszki. Na łam ach tego samego wydawnictwa taką samą hipotezę zgłosił Stanisław Pazyra6.
J. Kazimierski jeszcze w 1957 r. w artykule opublikowanym wspólnie z Danielą Warecką- Ko- sacką na łam ach „N o ta te k Płockich" uważał, iż lokacja z roku 1400 była jedyną lokacją Ciecha nowa7. Trudno stwierdzić co go skłoniło do zm ia ny poglądów. Możliwe, że J. Kazimierski zmienił poglądy pod wpływem S. Pazyry.
Zda nie m S. Pazyry argum entem za lokacją Ciechanowa w poł. XIV wieku, ma być fakt, że Czerwińsk i Sochocin otrzym ał prawa miejskie jeszcze przed rokiem 1400 a C iechanów m ia ł wyższą rangę od tych miast8. Te same argumenty powtórzył Aleksander Kociszewski9.
Jednak fa kt, że Sochocin i Czerwińsk otrzy m ały prawa miejskie przed rokiem 1400, w żad nym wypadku nie dowodzi, że Ciechanów rów nież musiał takie prawa otrzymać.
Zarów no w przypadku Sochocina jak i Czer wińska o otrzym aniu praw m iejskich zdecydo w ała osoba właściciela a nie ranga osady.
Sochocin otrzymał prawa miejskie w 1 385 r. Jak słusznie zauważa M ichał M arian G rzybow ski: „ W p r z y p a d k u S o c h o c i n a o n a d a n i u o s a d z ie , b ę d ą c e j w s ią , p r a w m ie js k ic h z d e c y d o w a ł a w d u ż e j m i e r z e o s o b a w ła ś c ic ie la .( . .. ) K s ią ż e m a z o w i e c k i J a n u s z I, z w a n y S t a r s z y m , w y n a g r a d z a j ą c z a s ł u g i D o b i e s ł a w a , k a s z t e l a n a k r u s z w ic k i e g o , i j e g o s y n a K r z e s ł a w a , d z i e d z i c ó w w s i S o c h o c in , p o d p i s a ł 7 p a ź d z i e r n i k a 1 3 8 5 r ( . . . ) d o k u m e n t l o k a c y j n y 1" '0.
Podobna sytuacja zaistniała w Czerwińsku. Czerwińsk w XIV w. był podzielony osadniczo na dwie części: w s c h o d n ią -b isku p ią i z a c h o d n ią - klasztorną, należącą do Opactwa Kanoników Re gularnych, sprowadzonych do Czerwińska przez biskupa Aleksandra z M olonne na początku XI w 11. W tym wypadku inicjatorem nadania praw miejskich był Biskup Płocki, Stanisław. Dzięki jego staraniom, książę Siemowit III wydał przywilej lo kacyjny, ale tylko dla części biskupiej, w 1373 r., zaś Kanonicy Regularni nie wystąpili z takim i sta raniami do władcy, pom im o iż Opactwo w Czer wińsku, jak pisze Agnieszka Kowalczyk: „ b y ł o n a j b o g a t s z y m k la s z t o r e m m a z o w i e c k i m , w y r a ź n ie d y s t a n s u ją c y m ( . . . ) k la s z t o r b e n e d y k t y ń s k i ś w . W o j c i e c h a w s t o łe c z n y m P ł o c k u " ]7. Część klasztorna,
otrzymała prawa miejskie dopiero w 1582 r. O ba te przypadki (Czerwińska i Sochocina) pokazują, że decydujący wpływ na nadanie praw miejskich ma osoba właściciela a nie ranga osa dy. W Ciechanowie, w tym czasie, nie było oso by, która m o g ła b y zabiegać o nadanie takich praw, bądź osoby, której zasługi skłoniłyby księ cia do nadania przywileju lokacyjnego.
Hipoteza J. Kazimierskiego i S. Pazyry o pier w o tne j lo ka cji C iechanow a w p o ł. XIV w. nie wytrzymuje także krytyki naukowej. Po pierwsze w rejonie dzisiejszego Placu T. Kościuszki nie ma śladów regularnej zabudowy, co więcej taka z a b u d o w a w tym re jo n ie jest n ie m o ż liw a ze
względu na naturalne ukształtowanie terenu. W związku z tym należy zauważyć, iż lo kow a nie miasta na terenie, który nie nadaje się do regu larnej zabudowy byłoby zupełnie nie zrozum ia łe, przecież jednym z celów lokacji miasta jest właśnie uregulow anie zabudowy. N ieregularna zabudow a, jaka występuje w o kó ł Placu T. Ko ściuszki, jest charakterystyczna dla miast przed- lokacyjnych.
Drugim argum entem przeciw hipotezie Kazi m ierskiego i Pazyry jest miejsce fundacji klasz toru Augustianów . W II poł. XIV w. książę Sie- m owit III wraz z żoną Eufemią ufundował klasz to r Augustianów w Ciechanowie13. Jednak klasz to r ten nie stanął w rejonie Placu T. Kościuszki, ale w rejonie dzisiejszego skweru Tajnej O rg a nizacji Nauczycielskiej. Klasztory Augustianów są z a kła d a n e w m iastach, dlaczego w ięc w C ie chanowie klasztor m iałby zostać wzniesiony poza miastem?
Biorąc pod uw agę powyższe a rgum enty, a więc b ra k śla dów regularnej zabudow y w o kó ł Placu T. Kościuszki (a także brak regularnej za budowy w ogóle w Ciechanowie do roku 1400), fakt, że regularna zabudowa w tym rejonie jest w ogóle niem ożliwa, jak i fakt, że klasztor A u gustianów został ufundow any w II poł. XIV w. poza rejonem Placu Kościuszki, a także b ra k osoby, która m ogła by czynić starania o pozy skanie praw miejskich dla Ciechanowa (jak bp. S tanisła w dla C zerw ińska czy D o b ie s ła w dla Sochocina) i odległość osady targowej ok. 1 km. od zamku książęcego należy uznać, że hipote za o lokacji Ciechanowa w poł. XIV w. w rejo nie dzisiejszego Placu T. Kościuszki jest błędna. 2. Mistyfikacja Ciechanowska
Na przełomie lat 80. i 90. XX w. duże zaintere sowanie zyskała teoria o lokacji Ciechanowa w
1266 r. przez Konrada II. Jednak szybko okazało się, dzięki badaniom Henryka Rutkowskiego, że przywilej lokacyjny Ciechanowa z 1266 r., wraz z całym tzw. „Rocznikiem Ciechanowskim" jest tyl ko oszustwem, którego dopuścił się Jerzy Gaczyń- ski14. Z wynikiem tych badań zgadza się Kazi mierz Pacuski15. K. Pacuski zgłasza korektę do
N K D M a z . I I, o p ra co w a n e g o z jego udziałem ,
stwierdzając, że „ b a d a n i a ź r ó d ło w e n a k a z u j ą w y e l i m i n o w a ć d w a d o k u m e n t y , u z y s k a n e w m a s z y n o p is a c h o d C i e c h a n o w s k ie g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o , m i a n o w i c i e z a p i s o r z e k o m e j l o k a c j i m ia s t a C i e c h a n o w a z 1 2 6 6 r. ( n r 4 9 a ) o r a z s tre s z c z e n ie r z e k o m e g o p o t w i e r d z e n i a B o le s ła w a I I d l a k o ś c io ła ś w . P io t r a w C i e c h a n o w ie z Ί 2 9 5 r. ( n r 9 8 ) . O b a d o k u m e n t y n a l e ż y u z n a ć z a f a ls y f ik a t y X X w . n ie m a j ą c e w a r t o ś c i b a d a w c z e j ( . . . ) " ]6.
N ależy w spom nieć, że Jerzy Gaczyński d o puścił się także innego fałszerstwa, które m iało
dowodzić istnienia w Ciechanowie rotundy z oraz poświadczać jej budowę jeszcze w I poł. XI w. M istyfikacja ta została wykryta i opisana przez S tanisław a S u ch o d o lskie g o 17. M istyfika cja ta, zdaniem S. Suchodolskiego, m iała na celu „p o d niesienie prestiżu rodzinnego m ia sta "18.
Elżbieta Kowalczyk, słusznie, pisze, że „ h o r r o r e m s ą k o l e j n e b r e d n ie : o is t n ie n iu w C i e c h a n o w ie ś w i ą t y n i S w a r o ż y c a , ( . . . ) o n a d a n i u t e j m i e j s c o w o ś c i p r a w a m ie js k ie g o p r z e z K o n r a d a II, p o w t ó r z o n e z a c i e c h a n o w s k im f a ł s z e r z e m , k t ó r y w d r u g i e j p o ł o w i e X X w . s f a b r y k o w a ł ( . .. ) tz w . „ R o c z n i k C i e c h a n o w s k i" ^ 9. 3. Prawo Targu
Wydaje się, że należy przyjąć, iż w II poł. XIV w. Ciechanów otrzymał prawo targu. Za tą tezą
przemawia fakt, że w tym czasie nie ma regular nej zabudow y w żadnej ze znanych nam osad wokół Ciechanowa. Kolejnym argumentem za tą tezą jest fakt, że najnowsze badania archeo lo giczne prowadzone przez Stowarzyszenie N auko we Archeologów Polskich O /W arszaw a, na zle cenie Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciecha nowie (w latach 2 0 0 6 -2 0 0 8 ) dowodzą, iż budo wę zamku ciechanowskiego podjęto już w II poł. XIV w. a w latach 20. XV w. Janusz I przebudo w ał zamek20. Wydaje się więc oczywiste, że gdy by książę chciał lokować miasto w poł. XIV w., to lokowałby je w pobliżu swojego zamku ( jak to uczynił Janusz I w 1400 r.).
Można przyjąć, że osada targowa rozwijała się w rejonie dzisiejszego Skweru Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, w pobliżu przeprawy przez Łydy- nię. Zapewne powstało tutaj typowe wrzeciono tar gowe, wokół którego rozwijała się osada. Osada ta mogła funkcjonować już w II poł. XI w., wska zuje na to istnienie w tym rejonie (dzisiejsza ul. Orylska) XII-wiecznego cmentarzyska21.
W II poł. XIV w. książę Siemowit III Trojde- nowic tej osadzie n a d a ł praw o ta rg u , tym sa mym osada ta stała się miastem targowym. N a stępnie, również w poł. XIV w., Siemowit III ufun dow ał w mieście targow ym , przy samym placu ta rg o w ym , klasztor A ugustian ów . M ożliw e, że praw o ta rg u i fundacja klasztoru A ugustianów m iały miejsce w tym samym czasie i były ze sobą pow ią zane.
Można by wówczas przyjąć, że prawo targu C iechanów otrzym ał o k o ło l3 5 8 r., bow iem w tym roku został ufundow any klasztor augustia
nów w C iechanowie22. Klasztor w Ciechanowie powstał później, od klasztorów Augustianów w Rawie i W arszawie (oba zostały ufundowane w 1356 r.) zapewne, dla tego, że Siemowit III pro sił o zgodę na fundację trzech klasztorów, ale konkretnie określił tylko dwie miejscowości: Rawę i Warszawę, zaś miejsce trzeciej fundacji nie było
sprecyzowane, d o p iero później w yb ór pa d ł na C iecha nów 23.
M niej więcej w tym samym czasie, czyli ok. 1355 r. Siemowit III rozpoczął budowę zamku w C ie ch a n o w ie 24. W tym w yp adku z b a d a n ia m i archeologicznym i koresponduje m ateriał dyplo matyczny. M ianowicie z m ateriału dyplom atycz nego wynika, że Janusz Starszy wystawiał doku menty w Ciechanowie w roku 137525, 139026, a w roku 1393 cztery dokumenty27. Ponadto w sa mym przywileju lokacyjnym Ciechanowa z roku 140 0 jest m owa o pod kom orzym cie ch a n o w skim - N i c o l a o d ie t o S k u s c h a S u c c a m e r a r i o C i e -c h a n o v i e n s í 28. To sugeruje, że C iechanów był
siedzibą książęcą jeszcze przed rokiem 1400. 4 . Lokacja Ciechanowa
Jerzy W yrozumski zauważa: „ Z r e g u ł y p r a w o m ie js k ie u z y s k iw a ły o s a d y o d u ż e j a k u m u l a c j i e l e m e n t ó w m ie j s k i c h , c z ę s to t a k ie , k t ó r e j u ż w c z e ś n ie j k o r z y s t a ły z p r a w a t a r g o w e g o lu b n a w e t p o s i a d a ł y r o d z i m y z a w i ą z e k u s t r o ju m i e j s k i e g o " 29.
M ożna przyjąć, że od nadania prawa targu w poł. XIV w. (1 358 r. ?) w Ciechanowie nastąpiła akum ulacja elem entów m iejskich, a nawet wy kształcił się zalążek rodzimego ustroju miejskie go. Za tą tezą przemawia fakt, że w przywileju lokacyjnym nie ma m owy o o rgan ach w ładzy miejskiej, co wydaje się potwierdzać, że takie o r gany wykształciły się już w mieście targowym.
Taki stan rzeczy um ożliwił Januszowi I nada nie p ra w m iejskich C ie ch a n o w o w i w 1 40 0 r. Lokacja Janusza I z roku 1400, przenosiła m ia sto na nowe miejsce, około 900 metrów na p ó ł noc od poprzedniej zabudowy miasta targ ow e go, zacznie bliżej zam ku książęcego, w rejon dzisiejszego Placu Jana Pawła II. Miasto zostało lokowane na prawie chełm ińskim .
Za przeniesieniem m iasta w nowe miejsce przem awiały przede wszystkim dwa argumenty. Po pierwsze w mieście ta rg o w ym , czyli w o kó ł Skweru Tajnej O rg a n iz a c ji Nauczycielskiej re gularna zabudowa jest nie możliwa ze względu na naturalne ukształtowanie terenu. Po drugie książę przeniósł miasto w pobliże swojego zam ku, co było z korzyścią zarówno dla mieszczan jak i samego księcia. Ponieważ prawa miejskie nadano w W s c h e g r a d F e r i a T e r t ia p r o x i m o p o s t f e s t ů m P e t r i a d v in c u la a p o s t o li g l o r i i ( . . . ) 30, m ia
sto za swojego patrona przyjęło św. Piotra, któ ry stał się godłem w herbie miasta31.
W nowo lokowanym mieście, ok 1427 r. wy budow ano kościół p. w. św. M ałgorzaty, został on wzniesiony w rejonie dzisiejszej ulicy 1 7 stycz nia, przy kościele tym funkcjonow ał cmentarz32. N ajpraw dopodobniej w 1553 erygowano w tym mieście kościół p.w. św. Ducha33, od XVIII wieku była to już tylko ruina, rozebrana ostatecznie po
1797 roku. Możliwe, że prepozytura szpitalna z kaplicą św. Ducha funkcjo now ała już w XV w. podobnie ja k w innych miejscowościach m azo wieckich34. Miasto zostało opasana wałem drew- no-ziem nym z bram am i, otoczone fosą35.
Pierwsza wzmianka o organach władzy m iej skiej w Ciechanow ie pochodzi z roku 1420, z dokum entu w którym książę Janusz potwierdza u kła d pom ię dzy proboszczem C iecha now a a urzędem m ie jskim 36. Z dokum entu w yn ika, że urząd miejski w Ciechanowie już funkcjonuje a l bowiem znajduje się tam zapis: „ P a r o c h ia li s C i e -c h a n o v i e n . E x u n a , M a g i s t e r C i v u m , C o n s u le s , S c a b in iq v e C i e c h a n o v i e n s e s " - czyli: „ P o m i ę d z y b u r m i s t r z e m C i e c h a n o w a , r a j c a m i i ł a w n i k a m i
(sądu w ó jto w skie g o -p rzp .W .G )".
Już w roku 1442 mieszczanie ciechanowscy zyskują wpływ na wybór burmistrza.
Dowodzi tego dokument z tego właśnie roku, w którym książę Bolesław nadaje urzędowi m iej skiemu w Ciechanowie prawo do wyboru trzech osób, spośród których książę lub jego starosta wybierze burmistrza C iechanow a37.
5. Przeniesienia placu targowego
M iasto targow e nie uległo deurbanizacji po lokacji z 1400 r., ale nadal funkcjonowało. W y daje się, że fundam entalne znaczenie dla tego stanu rzeczy m iało położenie w pobliżu przepra wy na Łydyni jak i istnienie w mieście targowym klasztoru A ugustianów . Zapewne nie bez zna czenia była też bliskość kościoła parafialnego.
Problemem pozostaje, kiedy plac targowy zo stał przeniesiony z rejonu Skweru Tajnej O rg a nizacji Nauczycielskiej w rejon Placu T. Kościusz ki? W ydaje się, że przeniesienie to m ogło n a stąpić bądź po pożarze miasta z końca XV w, bądź po zniszczeniach spow odowanych „P oto pem Szwedzkim" w XVII w.
Pomocne w wyznaczeniu daty przeniesienia placu targ ow e go w rejon dzisiejszego Placu T. Kościuszki, gdzie funkcjonow ał pod nazwa „zie lonego rynku", byłoby ustalenie lokalizacji ko ścioła św. Piotra. Kościół ten, wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1 598 r.38 Możliwe, że kościół św. Piotra został wzniesiony w II poł. XV w.39 po pożarze kościoła parafialnego i przejął jego funk cję, do czasu wzniesienia murowanej pseudoba- zyliki40. G dyby kościół ten został wzniesiony w rejonie Skweru TON ( bądź dzisiejszych ulic: Oryl- skiej, 3 M aja czy A ugustiańskiej), ja k obecnie przyjmuje większość historyków, oznaczałoby to, że miasto targowe funkcjonowało w rejonie Skwe ru TON jeszcze do XVII w. Jeżeli zaś przeniesie nie placu targowego nastąpiło po pożarze w koń cu XV w., kościół ten zapewne został wzniesiony w rejonie Placu Kościuszki (bądź dzisiejszych ulic: G ro d z k ie j i A. M ickie w icza lub u lic: Z ie lo n a 10
Ścieżka, ks. Ściegiennego i Farnej). Niestety lo kalizacja kościoła św. Piotra pozostaje h ip o te tyczna. Jedyne, co wiadom o o tym kościele to to, że był budowlą drewnianą, już w końcu XVI wie ku był kaplicą, zaś w połowie XVIII w. był ruiną, rozebraną ok. 1 800 r.41
Przeniesienie placu targow ego w rejon Placu T. Kościuszki spow odo w ało skrócenie i w yp ro
stowanie drogi łączącej rynek lokowanego m ia sta z placem targowym („zielonym rynkiem").
Osada targowa w rejonie Skweru TON wraz z kościołem augustianów, przeniesiony plac ta r gowy w rejon Placu T. Kościuszki jak i lokowane miasto w rejonie Placu Jana Pawła II są widocz ne w układzie urbanistycznym Ciechanowa do dnia dzisiejszego. Przypisy 1 B a d a n ia s o n d a ż o w e p r z e p r o w a d z o n e w la ta c h 6 0 XX w ie k u p rz e z Ire n ę G ó r s k ą w d w ó c h w y k o p a c h p o t w ie r d z a ją is tn ie n ie XI w ie c z n e g o g r o d u , a c z k o lw ie k n a le ż y p a m ię ta ć , że b a d a n ia s o n d a ż o w e s ą n ie o b ie k ty w n e i m a ło e fe k ty w n e . Z a c a łk o w ic ie b łę d n e n a le ż y u z n a ć p o g lą d y ja k o b y z n a le z io n o n a fa r s k ie j g ó r z e ś la d y o s a d n ic tw a z V II w . O d n a le z io n o je d y n ie f r a g m e n t y n a c z y ń , w z ło ż u w tó r n y m (a w ię c z o s ta ły o n e n a w ie z io n e n a fa r s k ą g ó r ę w r a z z z ie m ią w p ó ź n ie js z y m o k re s ie ), k tó re m o g ą p o c h o d z ić z V II w , a c z k o lw ie k w y m a g a ją jeszcze w y d a to w a n ia . - I. G ó r s k a ., B ada nia sondażowe na Farskiej Górze w Ciechanowie, „ W ia d o m o ś c i A r c h e o lo g ic z n e " , Т . X X X IV / 3 - 4 , 1 9 6 9 , s. 4 3 6 - 4 4 2 .
2 K o d e k s D y p lo m a t y c z n y K s ię s tw a M a z o w i e c k i e g o , W a r s z a w a 1 8 6 3 , s. 1 8 .
3 P ro b le m te n p o r u s z y łe m w a r ty k u le C iechanów - zarys dziejów d o XV w., „ K u lt u r a i H is t o r ia " , 2 0 1 1 , n r 1 9 .
4 M . G u m o w s k i, H e rb y m ia st w ojew ództw a warszaw skiego, [w :] M ie s ię c z n ik H e r a ld y c z n y . O r g a n P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H e r a l d y c z n e g o w y d a w a n y p rz e z O d d z ia ł W a rs z a w s k i, 1 9 3 7 R. 1 6 , n r 1, s. 6 .
5 J. K a z im ie rs k i, Rozwój przestrzenny m iasta Ciechanow a, „ M i l e n iu m C ie c h a n o w a " , C ie c h a n ó w 1 9 6 5 , s. 1 9 0 - 1 9 4 .
6 S. P a z y ra , Dziewięć w ieków Ciechanowa, „ M ile n iu m C ie c h a n o w a " , C ie c h a n ó w 1 9 6 5 , s. 1 2 - 3 0 .
7 J. K a z im ie rs k i, D . W a r e e c k a - K o s a c k a , Studium historyczne m ia sta Ciechanowa, „ N o t a t k i P ło c k ie " , 1 9 5 7 , n r 5 , s. 1 2 - 1 7. 8 S. P a z y ra , Dziewięć w ieków Ciechanowa, „ M ile n iu m C ie c h a n o
w a " , C ie c h a n ó w 1 9 6 5 , s. 1 2 - 3 0 .
9 A . K o c is z e w s k i, O d „c a s tru m " d o "o p p id u m " 1992. P roblem y genezy rozw oju Ciechanowa, „ Z a p is k i C ie c h a n o w s k ie " , n r V I I I / 1 9 9 2 , s . l 6 .
10 M .M . G rz y b o w s k i, Jubileusz 6 0 0 -le c ia n a d an ia p ra w miejskich i istnienia p a ra fii Sochocin (1 3 8 5 -1 9 8 5 ), „ S tu d ia P ło c k ie " , t 1 4 1 9 8 6 , s. 2 3 8 .
11 A . K o w a lc z y k , Biblioteka K anoników Regularnych w Czerwińsku,
„ N o t a t k i P ło c k ie " , 2 0 0 9 , n r 1 , s. 4 . 12 Ib id e m , s. 5 .
13 A . W itk o w s k a O S U , Kościół na M azowszu Płockim w XIII i na pocz. XIV w., „ S tu d ia P ło c k ie " , t. 3 ( 1 9 7 5 ) , s. 9 7 . A . W itk o w s k a p is z e , że o s p r o w a d z e n ie a u g u s tia n ó w w y s tą p ił S ie m o w it IV, a le n a le ż y u z n a ć to z a lite ró w k ę .
14 L it e r a t u r a d o t y c z ą c a te g o z a g a d n ie n ia : H . R u tk o w s k i, Rocznik ciechanow ski ja k o m istyfikacja, „ K w a r t a ln ik H is to ry c z n y " , 1 9 9 1 , N r 4 , s. 7 5 - 8 2 . Id e m , O m istyfikacji ciechanowskiej raz jeszcze,
„ S tu d ia Z ró d ło z n a w c z e . C o m m e n ta tio n e s " , t. 3 9 , 2 0 0 1 , s. 1 3 9 - 1 4 5 , Id e m , M istyfikacje Jerzego Gaczyńskiego, „ P r z e g lą d H is to ry c z n y ", 2 0 0 1 , t. 5 2 , z - t . 2 . s. 3 2 5 - 3 3 7 . S. S u c h o d o ls k i, Uwaga, fałszerstwo! O rzekomych znaleziskach d e n aró w z legendq GNEZ- D V N CIVITAS i innych m on e t z czasów Bolesława C hrobrego,
N o t a e N u m is m a tic a e . Z a p is k i N u m iz m a ty c z n e to m lll/I V ,s . 3 0 3 - 3 2 1 . W ro k u 2 0 0 7 w IH P A N o d b y ła się k o n fe r e n c ja „ N a m a n o w c e i z p o w r o te m . N a u k o w e m is ty fik a c je i ic h d e m a s k o w a n ie " , g d z ie M a r e k S ło ń i H e n r y k R u tk o w s k i p r z e d s t a w ili r e fe r a t d o ty c z ą c y m is ty fik a c ji c ie c h a n o w s k ie j p t. N iew iarygodne od kry cie na M azowszu - średniowieczny (?) Rocznik C iechanow ski -
K o n fe r e n c ja z o r g a n iz o w a n a 1 7 lis t o p a d a 2 0 0 7 w W a r s z a w ie p rz e z K lu b S ty p e n d y s tó w Z a g r a n ic z n y c h F N P w In s ty tu c ie H is to rii P A N . K o n fe re n c ja m ia ła c h a r a k t e r n ie fo r m a ln y .
15 K. P a c u s k i, Początki osad na obszarze dzisiejszego m iasta C ie chanow a w świetle ź ró d e ł pisanych, „ Z a p is k i C ie c h a n o w s k ie " ,
t. 8 , C ie c h a n ó w 1 9 9 2 , s. 7 0 . К P a c u s k i, U w agi i sprostowania do N ow ego Kodeksu dyplom atycznego M azowsza, część III: d o ku m enty z la t 1356, „ S tu d ia Ź r ó d ło z n a w c z e " , T. 4 0 ( 2 0 0 2 ) , s. 1 6 8 .
16 K. P a c u s k i, U w a g i i sprostowania do N ow ego Kodeksu d yp lo m a tycznego M azowsza, część III: d o ku m e n ty z la t 1356, „ S tu d ia Z r ó d ło z n a w c z e " , T. 4 0 ( 2 0 0 2 ) , s. 1 6 8 .
17 S. S u c h o d o ls k i, U w aga, fałszerstwol O rzekomych znaleziskach d e n aró w z legendą G NEZDVN CIVITAS i innych m on e t z czasów Bolesława Chrobrego, N o ta e N u m is m a tic a e . Z a p is k i N u m iz m a ty c z n e to m III/IV , s. 3 0 3 - 3 2 1 .
18 Ib id e m , s. 3 1 9 .
19 E. K o w a lc z y k ,( r e c .) A . i R. S u p k o w ie , Z a m k i i w a row nie zie m i m azow ieckiej, W a r s z a w a 2 0 0 2 , „ R o c z n ik M a z o w ie c k i" , t. 1 5 , 2 0 0 3 , s. 2 9 5 . 20 W y n ik i n a jn o w s z y c h b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h p r e z e n to w a n o n a w y s ta w ie „ Z a m e k w C ie c h a n o w ie - P rze szło ść n a n o w o o d k r y t a " , P a ń s tw o w e M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e w W a r s z a w ie , 1 9 lu te g o d o 6 k w ie tn ia 2 0 0 9 , k o m is a r z w y s ta w y : m g r A r tu r S ie r o s ła w s k i. K ie r o w n ik a m i b a d a ń b y li: M .J . P io tro w s k i, M . C z a r n e c k i, R. M a c is z e w s k i i Z . M ie c z n ik o w s k i o r a z Z a m e k Książąt M azow iec kich w Ciechanowie. W czoraj-D ziś-Jutro (W ybrane m a te ria ły z sesji n a u kow ej - C iechanów 13 V 20 0 6), „ C ie c h a n o w s k ie S tu d ia M u z e a ln e " , IV , M u z e u m S z la c h ty M a z o w ie c k ie j w C ie c h a n o w ie , P o ls k ie T o w a r z y s tw o H is to ry c z n e O / W C ie c h a n ó w 2 0 0 6 , p a s s im .
21 R a to w n ic z e b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e p r o w a d z o n e p rz e z M u z e u m S z la c h ty M a z o w ie c k ie j w C ie c h a n o w ie .
22 A . W itk o w s k a O S U , K o śció ł na M azow szu Płockim , s. 9 7 , T. Z e b r o w s k i, Kościół (XIVw. - pocz. XV w j. J w : ] Dzieje M azowsza d o roku 1526, re d . H .S a m s o n o w ic z , P u łtu s k 2 0 0 6 , s. 4 6 2 . N a t o m ia s t Z . K r a to c h w il p o d a je ja k o d a t ę z a ło ż e n ia k la s z to r u w C ie c h a n o w ie 1 3 5 3 r „ c o je st n ie m o ż liw e , s k o r o s a m p rz y w ile j, a m o c y k tó r e g o S ie m o w it III u fu n d o w a ł k la s z to ry A u g u s t ia n ó w w W a r s z a w ie , R a w ie i C ie c h a n o w ie p o c h o d z i z r o k u 1 3 5 6 . - Z . K r a to c h w il, A u g u s t ia n ie w C ie c h a n o w ie ( 1 3 5 6 - 1 6 8 4 ) , „ S tu d ia P ło c k ie " , t. 2 4 , 1 9 9 6 , s. 1 5 3 .
23 J. B a rto s z e w ic z , Kościoły warszaw skie rzym sko -ka to lickie o p i sane p o d względem historycznym, W a r s z a w a 1 8 8 5 , s. 6 4 . 24 J. P e łk a , Z a m e k Książąt M azowieckich w Ciechanowie w św ia
dom ości i tradycji C iechanowian, [w :] Z a m e k Książąt M azow iec kich w Ciechanowie. W czoraj-D ziś-Jutro (W ybrane m a te ria ły z sesji n a u kow ej - C iechanów 13 V 20 0 6), „ C ie c h a n o w s k ie S tu d ia M u z e a ln e " , IV , M u z e u m S z la c h ty M a z o w ie c k ie j w C ie c h a n o w ie , P o lskie T o w a rz y s tw o H is to ry c z n e O / W C ie c h a n ó w 2 0 0 6 , s. 9. o r a z M .J . P io tro w s k i, Ratownicze pra ce archeologiczne p ro w a dzone na Z am ku w Ciechanowie w 2 0 0 3 r., [w :] Z a m e k Książąt M azowieckich w Ciechanowie. W czoraj-D ziś-Jutro ( W ybrane m a te ria ły z sesji nau kow ej - C iechanów 13 V 2 0 06), „ C ie c h a n o w s k ie S tu d ia M u z e a ln e " , IV , M u z e u m S z la c h ty M a z o w ie c k ie j w C ie c h a n o w ie , P o ls k ie T o w a r z y s t w o H is t o r y c z n e O / W C ie c h a n ó w 2 0 0 6 , s. 8 1 .
25 W . S m o le ń s k i, Szkice z dzie jó w szlachty m azow ieckiej, K r a k ó w 1 9 0 8 , s. 1 8 .
26 Ib id e m , s . l 9 . 27 I b id e m .
28 K D K s M a z , n r 8 , s. 3 4 3 .
29 J. W y r o z u m s k i, D zieje P olski P iastow skiej (VIII - 1370), [w :]
W ielka H istoria Polski, t. 2 , K r a k ó w 1 9 9 9 . s. 2 0 2 . 30 K D K s M a z , n r 8 , s. 3 4 3 .
31 W . G ó rc z y k , Herb Ciechanowa, „ N o t a t k i P ło c k ie ", 2 0 1 3 , n r 2 , s. 6 . 32 W c z a s ie ra to w n ic z y c h b a d a ń w y k o p a lis k o w y c h w r e jo n ie u lic y 1 7 S ty c z n ia , p rz e p r o w a d z o n y c h p rz e z M a r k a P io tro w s k ie g o , „ z a d o k u m e n to w a n o p r o f ile a r c h e o lo g ic z n e . W je d n y m z n ic h o d s ło n ię to p o tę ż n e fu n d a m e n ty k a m ie n n e z z a p r a w ą w a p ie n n ą , k tó re m o g ły b y ć p o z o s ta ło ś c ią , lo k a liz o w a n e g o w te j o k o lic y , k o ś c io ła p .w . św . M a łg o r z a ty " . W ty m r e jo n ie z a d o k u m e n t o w a n o i z a b e z p ie c z o n o s z k ie le ty z c m e n t a rz a p rz y k o ś c ie ln e g o . - „ I n f o r m a t o r A r c h e o lo g ic z n y 1 9 9 8 " , re d . D o r o ta C s á k y , H a n n a Z a b o ro w s k a , M ic h a ł B u g a j, K r a jo w y O ś r o d e k B a d a ń i D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w R. X X X II/ 2 0 0 9 , s. 2 4 3 . M a t e r ia ł y i d o k u m e n t a c ja b a d a ń je s t p rz e c h o w y w a n a w M u z e u m S zla ch ty M a z o w ie c k ie j w C ie c h a n o w ie . 33 Z d a n ie m R. M a ło w ie c k ie g o k o ś c ió ł te n is tn ia ł ju ż w 1 5 3 8 r. - R.
M a ło w ie c k i, k a le n d a riu m urbanistyczne d z ie jó w C iechanow a,
„ Z a p is k i C ie c h a n o w s k ie " t. 1 0 , C ie c h a n o w s k ie T o w a rz y s tw o N a u k o w e , C ie c h a n ó w 2 0 0 0 , s . 1 4 3 - 1 5 8 .
34 T a k i p o g lą d w y ra ż a T. Z e b r o w s k i, p r e p o z y tu r y s z p ita ln e z k a p li c a p .w . św . D u c h a fu n k c jo n o w a ły w B ie ls k u , Ł o m ż y , N o w y m M ie ś c ie , P ło c k u , P u łtu s k u , S ie rp c u , G ą b in ie , G o s z c z y n ie , S o c h a c z e w ie , W a r c e , W a r s z a w ie - T. Z e b r o w s k i, Kościół (XIV - początek XVIw.), [w :] Dzieje M azowsza, re d . H . S a m s o n o w ic z , t. 1 , P u łtu s k 2 0 0 6 , s 4 8 6 .
35 A le k s a n d e r G w a g n in , W ło c h z p o c h o d z e n ia , w s w y m d z ie le :
Sar-m atiae Europae descriptio (XVI w.) p is z e o C ie c h a n o w ie : „ C ie chanów m iasto (...) walem obtoczone". A . G w a g n in , Z K roniki Sarm acyi Europejskiej, K r a k ó w 1 8 6 0 , s. 2 4 .
36 K odeks d y p lo m a ty c z n y księstw a m a z o w ie c k ie g o , W a r s z a w a 1 8 6 3 , s. 3 4 2 .
37 I b id e m .
38 W .J. G ó rc z y k , Herb Ciechanowa, „ N o t a t k i P ło c k ie ", 2 0 1 3 , n r. 2 , s. 5. 39 W N K D M a z II o p u b lik o w a n o fa ls y fik a t , k tó ry m ia ł w s p o m in a ć o
k o ś c ie le św . P io tra , a k tó ry w y d a w c y b łę d n ie z in t e r p r e to w a li ja k o X V w ie c z n y ( m ia ł p o c h o d z ić z 1 4 2 7 r.) - N K D M a z . C z II, n r 9 8 , s. 9 1 - 9 2 . P ó ź n ie js z e b a d a n ia w y k a z a ły , że d o k u m e n t te n , p o d o b n ie ja k tz w . „R ocznik C iechanow ski" to XX w ie c z n y fa ls y fik a t a u to r s tw a J. G a c z y ń s k ie g o - К P a c u s k i, U w a g i i sprostowania do N ow ego Kodeksu dyplom atycznego Mazowsza, część III: d o k u m enty z la t 1356, „ S tu d ia Ź r ó d ło z n a w c z e " , T. 4 0 ( 2 0 0 2 ) , s. 1 6 8 . o r a z E. K o w a lc z y k , Szlaki drogow e w puszczy na p ograniczu M a - zow ie cko -P ru skim w średniow ieczu, „ K w a r t a l n ik H is t o r y c z n y " , R. C V I ( 1 9 9 9 , I), s. 8 , p . 3 6 .
40 Z a p e w n e k o ś c ió ł św . P io tra o d s a m e g o p o c z ą tk u p e łn ił fu n k c je s a k r a ln e ty lk o ty m c z a s o w o , n a cza s b u d o w y m u r o w a n e j p s e u d o - b a z y lik i. 41 W . G ó r c z y k , C ie ch a n ó w - zarys d z ie jó w do X V w., „ K u lt u r a i H is t o r ia " , 2 0 1 1 , n r 1 9 . LOCATION OF CIECHANÓW Summary
Ciechanów is one of the medieval towns of northern Mazovia.
In 1400, its town rights were granted and the town quickly rose to become one of the most im portant in the Duchy of Mazovia.
The term „C ie ch a n ó w m ystification" in the study is a reference to falsifications, which were com m itted by Jerzy Gaczynski, it is the a lleg edly fifteenth century „a n n a ls ", whose a u th o r was supposed to be Stanislaw fro m Lipia, as well as the others docum ents, such as the cited text Ciechanów (1266), which were included with the „annals" in the volume Liber Ecclesiae Praeposi- turalis Ciechanoviensis in the parish archives of the Parish Church in Ciechanów.
The alleged disclosure of „Ciechanów annals" was presumably accomplished by Jerzy Gaczyński. In the early 90s of the twentieth century, Henryk Rutkowski established that the "annals" were a twentieth-century forgery written by J. Gaczyński.
Unfortunately, both documents related to the mystification were published in NKDmaz II, there are docum ents 4 9 a , which were supposed to be the location text C iechanów fro m 1266 and document 98, so the alleged summary of the confirm ation of Bolesław II fo r St Peter's Church in Ciechanów from 1295.
