Wydanie i kolportaż "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza na Mazurach

Wróblewski, Jan

Wydanie i kolportaż "Krzyżaków"

Henryka Sienkiewicza na Mazurach

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 283-306

J A N W R Ó B L E W S K I

WYDANIE I KOLPORTAŻ „KRZYŻAKÓW” —

HENRYKA SIENKIEWICZA NA MAZURACH

W śr ó d k s ią ż e k p o ls k ic h , k tó r e n a t e r e n ie z ie m b ę d ą c y c h p o d p a n o w a n ie m p r u s ­ k im o d e g r a ły w y b it n ą r o lę w h a m o w a n iu g e r m a n iz a c j i, a p r z y ty m n a p s u ły h a k a - ty s t o m s p o r o k r w i, w y s u n ę ła s ię n a c z o ło p o w ie ś ć S ie n k ie w ic z a , K r z y ż a c y l. J ej tr e ś ć b o w ie m m ia ła w ie l k ą w y m o w ę p o lit y c z n ą d la o w y c h c z a s ó w , b o ja k sa m a u to r p o w ie d z ia ł, p o w s t a ła o n a „ z o d c z u c ia c h w a ły n a r o d o w e j w p r z e c iw s t a w ie n iu d o d z is ie j s z e j n ie w o li” 2. O w p ł y w i e te g o d z ie ła n a k s z t a łt o w a n ie s ię ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j ś w ia d c z ą lic z n e p r z y k ła d y , b y w y m ie n ić w y b it n e g o d z ia ła c z a ś lą s k ie g o z o k r e s u m ię d z y w o j e n n e g o , w ic e p r e z e s a I D z ie ln ic y Z w ią z k u P o la k ó w , A r k ę B o ż k a , k t ó r y n a p is a ł w s w o ic h p a m ię tn ik a c h :

,,K ie d y s k o ń c z y łe m je d e n a ś c ie la t , p o d a r o w a ł m i k to ś n a u r o d z in y K r z y ż a k ó w S ie n k ie w ic z a w j ę z y k u n ie m ie c k im . T r e ś ć te j k s ią ż k i z a p a d ła b a r d zo g łę b o k o w m o ją d u szę . P o w ie m , ż e z a w a ż y ła n a m o im ż y c iu . O n a w y t y c z y ła m i p r z y s z łą d r o g ę i p r z y s z łe d z ia ła n ie . N ie w ie m il e r a z y k s ią ż k ę tę c z y ta łe m , a le n a p e w n o n ie m n ie j n iż s z e ś ć [...]. P ó ź n ie j n ie r a z j e s z c z e r o z m a w ia liś m y z k o le g a m i n a te m a t K r z y ż a k ó w . P r z e s z ło 80 p r o c e n t m o ic h p r z y j a c ió ł z ł a w y s z k o ln e j t w ie r d z iło , ż e k s ią ż k a S ie n k ie w ic z a n a t c h n ę ła ic h d o w a lk i. T y lk o d z ię k i n ie j b r a li u d z ia ł w III p o w s t a n iu ś lą s k i m ” 3.

J e s z c z e d o b itn ie j s c h a r a k t e r y z o w a ł w p ł y w K r z y ż a k ó w in n y ch ło p z O p o ls z c z y z n y , k tó r y w liś c ie d o S ie n k ie w ic z a z o k a z ji j e g o ju b ile u s z u w 1900 r. ta k s tw ie r d z ił:

„ B y łb y m z o s ta ł „ M ie m c e m ” , a i d z ie c i m o j e ty ż , a m a m ic h a ż 11. A le k sią d z m i d a li p a ń s k ie K r z y ż a k i . D o p iro c i z o b a c z y łe m , ja k o n i n a s t u m a n ią . O h o — t e r a z m y w ie m y , a i d z ie c i ty ż w ie d z i e ć b ęd ą : k t o m y . W ię c p o k o r n ie k ła n ia m s ię P a n u i p o w im , c h o ć b y ś c ie k a z a li w o g ie ń , to p ó jd ę w o g ie ń ” 4.

K r z y ż a c y o d g r y w a ły d u ż ą r o lę t a k ż e w in n y c h d z ie ln ic a c h . K o n s u l p o ls k i

w P ile , dr K a z im ie r z S z w a r c e n b e r g - C z e r n y , k tó r y lu d n o ś c i p o ls k ie j n a P o g r a n ic z u r o z d a w a ł o b o k p o w ie ś c i: B r a n d e n b u r g — k r a in a s ło w ia ń s k ic h m o g ił, L u d w ik a S t a ­ s ia k a t a k ż e K r z y ż a k ó w H e n r y k a S ie n k ie w ic z a , t a k s t w ie r d z a :

„ T e k s ią ż k i d o c ie r a ły j e d n a k p o d s t r z e c h y . B u d z iły o n e g o r ą c e u c z u c ia d la w i e l ­ k ie j n a r o d o w e j p r z e s z ło ś c i i u k a z y w a ły o g ro m z ła , o b łu d y , f a łs z u , o k r u c ie ń s tw a i n ie n a w iś c i, j a k ą d a r z y li p o ls k ie p le m ię N ie m c y . M ia łe m z a w s z e z a p a s e g z e m p la ­ rzy ty c h k s ią ż e k i n ie j e d e n P o la k i P o lk a w y c h o d z ili o d e m n ie z e s ta r a n n ie na

1 N in ie j s z y a r t y k u ł s t a n o w i d o p e łn ie n ie d r u k o w a n y c h p r z e d k ilk u la t y n a ł a ­ m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u r s k o -W a r m iń s k ic h ” m a t e r ia łó w p t. A n k i e t a „ M a z u r a ” n a t e m a t „ K r z y ż a k ó w ” H e n r y k a S ie n k ie w ic z a , K o m u n ik a t y M a z u r s k o -W a r m iń s k ie , 1963, n r 1, ss. 102— 1E7. 2 P r z e g lą d O ś w ia t o w y , 1933, n r 5, s. 29 w g Ś w ia t , 1913 n r 23. 3 A . B o ż e k , P a m ię t n i k i, K a t o w ic e 1957, s s . 34— 35. 4 O r ę d o w n ik , 1900, n r 294, s. 1.

J A N W R Ó B L E W S K I

p ie r s ia c h u k r y t y m to m e m , a p o te m z w y p ie k a m i n a p o lic z k a c h i ś w ie c ą c y m i o c z y ­ m a o p o w ia d a li m i, z ja k im w z r u s z e n ie m i p r z e ję c ie m c z y t a li k a r t y t y c h k s ią ż e k i ja k b a r d z o o d c z u w a li d u m ę n a r o d o w ą i r o z u m ie li, c z e g o P o la k od w ie k ó w m ó g ł s ię od N ie m c a s p o d z ie w a ć ; k s ią ż k i t e u m a c n ia ły w n ic h j e s z c z e p r z y w ią z a n ie do w s z y s t k ie g o , co p o ls k ie i s łu s z n ie o n ic h p o w ie d z ie ć w y p a d a , ż e w s z c z e g ó ln y c h w a r u n k a c h b y t o w a n ia n a P o g r a n ic z u w o w e i e p o c e s p e łn iły w z u p e łn o ś c i s w e z a d a n ie ” 5. O w p ł y w i e K r z y ż a k ó w n a lu d n o ś ć p o ls k ą n a W a r m ii, P o w iś lu i M a z u r a ch w s p o m in a łe m ju ż w in n y m m i e j s c u 6. D la t e g o t e ż s tr o n a p o ls k a d o c e n ia j ą c z n a c z e n ie k s ią ż k i p o ls k ie j w o g ó le , a t a k ic h p o z y c ji ja k K r z y ż a c y w s z c z e g ó ln o ś c i, w y k o r z y s t y w a ła w s z e lk ie o k a z je , a b y ja k n a j w ię c e j c z y t e ln ik ó w z a p o z n a ć z t y m u tw o r e m . K r z y ż a c y b y ły w ię c d r u k o w a n e w z a b o r z e p r u s k im w o d c in k a c h p o ls k ic h g a z e t t a k ic h ja k „ D z ie n n ik P o z n a ń s k i” 7, „ G a z e ta G d a ń s k a ” 8, „ G a z e ta O p o ls k a ” 9, „ G a z e ta L u d o w a ” 10, „ G a z e ta T o r u ń s k a ” 11, „ P r z y j a c ie l” 12, „ G a z e ta G r u d z ią d z k a ” 13 i „ K a t o lik ” 14. P o n a d to d o sta r c z a n o t ę k s ią ż ­ k ę do b i b l i o t e k 15 o r a z do lu ź n e g o r o z d a w n ic t w a 16. D o p o w a ż n ie j s z y c h p r z e d s ię w z ię ć p o d e j m o w a n y c h w t y m k ie r u n k u n a le ż y a k c ja r o z p o w s z e c h n ia n ia K r z y ż a k ó w w ś r ó d M a z u r ó w . I n ic j a t y w a t a w y s z ła od k o n s u la t u p o ls k ie g o w O ls z t y n ie , k t ó r y b y ł z d a n ia , ż e „ n ie m o ż n a p o m in ą ć z n a c z e n ia i - w y ­ k o r z y s t a n ia d o stę p n e j a k c ji p r o p a g a n d o w e j p rz e z p r a s ę i k s ią ż k ę , b y i tą d ro g ą p o d j ą ć p r ó b ę d o j ś c ia p o d s t r z e c h ę m a z u r s k ą ” . W t y m c e lu , n a p o d s t a w ie in f o r m a c ji i r o z m ó w z m ie s z k a ń c a m i te r e n u m a z u r s k ie g o , k o n s u la t d o s z e d ł do w n io s k u , „że d o łą c z e n ie s t a łe g o d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o d o „ M a z u r a ”, d r u k o w a n e g o „ s z w a b a c h ą ” w fo r m a c ie k s ią ż k i, p r z y c z y n iło b y s ię d o p o c z y t n o ś c i „ M a z u r a ” o ra z z a p e w n iło b y M a z u r o m d o stę p do s k a r b ó w n a s z e j lit e r a t u r y , s z c z e g ó ln ie u t w o r ó w S ie n k ie w ic z a ” . W d o d a tk u t y m m ia n o d r u k o w a ć c h ę t n ie c z y t y w a n e w p r z e k ła d z ie n ie m ie c k im p o w ie ś c i ja k „ K r z y ż a c y ”, Q u o v a d i s i i n n e 17. 5 K . S z w a r c e n b e r g - C z e r n y , K s i ą ż k a i c z a s o p is m o w Z ł o t o w s k i e m w la ­ ta c h 1929— 1932. C z y t e ln ie i b ib lio t e k i w w o j e w ó d z t w ie k o s z a liń s k im . W s p o m n ie n ia z p o la w a lk i o u t r z y m a n ie k u lt u r y p o ls k ie j w la t a c h 1848— 1939 o je j u p o w s z e c h ­ n ie n ie w la t a c h 1948— 1958, K o s z a lin 1959, s. 17.

6 J . W r ó b l e w s k i , op. cit.; t e n ż e , B ib l i o t e k i p o ls k ie n a W a r m ii, M a z u r a c h

i P o w i ś l u w la ta c h 1881— 1939, O lsz ty n 1968, ss. 89— 91. 7 D z ie n n ik P o z n a ń s k i (1897·— 1900). 8 G a z e ta G d a ń s k a , 1898, n r 77 — 1900, n r 88, „ K r z y ż a c y ”. W e d le p o w ie ś c i h i­ s to r y c z n e j H . S ie n k ie w ic z a z p r z y z w o le n ie m a u to r a d la lu d u p r z e r o b ił B .M . [B e r n a r d M i l s k i?]. 9 G a z e ta O p o lsk a , 1897, n r 81 (ode. I) t y t . ja k w y ż e j . 10 G a z e ta L u d o w a , E łk 1899. 11 G a z e ta T o r u ń sk a 1899, n r 262 — 1900, n r 277. 12 P r z y j a c ie l (T o ru ń ) 1899, n r 136 — 1900, n r 147. 13 G a z e ta G r u d z ią d z k a , 1908, n r 29 — 1909, n r 148 „ K r z y ż a c y ” . P o w ie ś ć h is t. H . S ie n k ie w ic z a . W y d a n ie d la lu d u .

14 K a t o lik , 1911, n r 90 (od e. I), K r z y ż a c y , H e n r y k a S ie n k ie w ic z a .

15 Z ob. S p is k s ią ż e k p o lec o n y c h , p r z e z T o w a r z y s t w o C z y t e ln i L u d o w y ch , w P o ­ z n a n iu , P o z n a ń 1902; K r z y ż a c y , S ie n k ie w ic z a . W y d a n ie p o p u la r n e , K r a k ó w 1901, G e b e th n e r i S p . (IV -4 2 0 ); A r c h iw u m A k t N o w y c h , K o n s u la t G e n e r a ln y R z e c z y ­ p o s p o lit e j P o ls k ie j (d a le j w s k r ó c ie : A A N , K G R P ) w O p o lu , s y g n . 91 k. 23. W y k a z k s ią ż e k o b e j m u ją c y c h b i b l io te k ę T o w . im . A d a m a M ic k ie w ic z a . 16 A A N , K G R P w O p o lu , s y g n . 91 p is m a M in is t e r s t w a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h w W a r s z a w ie z 17 I II 1925 r. (k. 46— 47) o r a z z 8 V 1925 (k . 41). 17 P o z a K r z y ż a k a m i w y d r u k o w a n o g o t y k ie m j e s z c z e d w ie k s ią ż k i S ie n k ie w ic z a : B a r tk a z w y c i ę z c ę (1933) i W p u s t y n i i w p u s z c z y (1933). E g z e m p la r z e t y c h u tw o r ó w z n a jd u ją s ię w B ib lio t e c e P T H , b ę d ą c e j o b e c n ie w d e p o z y c ie O ś r o d k a B a d a ń ' N a ­ u k o w y c h im . W o j c ie c h a K ę tr z y ń s k ie g o .

W Y D A N I E I K O L P O R T A Ż „ K R Z Y Ż A K Ó W ” 285 J a k o p ie r w s z ą p o z y c j ę z d e c y d o w a n o d r u k o w a ć w s to s u n k o w o d u ż y m , ja k na o w e c z a s y , n a k ła d z ie (8500 + 1500) K r z y ż a k ó w , a b y n a s t ę p n ie p o o p r a w ie r o z p r o w a d z ić w ś r ó d M a z u r ó w . B io r ą c p o d u w a g ę , ż e r u c h p o ls k i n a M a z u r a c h r o z w ij a ł s ię s ł a ­ b ie j a n iż e li w in n y c h d z ie ln ic a c h 18, a k c j ę t ę o b o k d r u k u i r o z p r o w a d z a n ia „ K a le n ­ d a r z a d la M a z u r ó w ” 19, n a le ż y u z n a ć za n a j p o w a ż n ie j s z e p r z e d s ię w z ię c ie s tr o n y p ą ls k ie j n a o d c in k u k u lt u r a ln o - o ś w ia t o w y m t e g o te r e n u . P r z y to c z o n a p o n iż e j k o r e s p o n d e n c j a p o ls k ie j s łu ż b y k o n s u la r n e j o b r a z u je d o ­ k ła d n ie c a ły p r z e b ie g p o d ję te j a k c j i, od s a m e g o p o m y s łu k o n s u la G ie b u r o w s k ie g o w 1929 r. a ż do p is m a p r e z y d e n t a I z b y P is a r s k ie j R z e s z y z 18 c z e r w c a 1935 r. z a ­ b r a n ia j ą c e g o r o z p o w s z e c h n ia n ia K r z y ż a k ó w ja k o u tw o r u p r z e c iw n ie m ie c k ie g o (Z is t n ie j ą c y c h m a t e r ia łó w z r e z y g n o w a n o z d r u k u m n ie j is t o t n y c h ja k n p . r a c h u n ­ k ó w z a d ru k i o p r a w ę itp .).

Z j a k ą z a w z ię t o ś c ią o d n o s iły s ię w ła d z e p r u s k ie d o te j k s ią ż k i ś w ia d c z ą z a ­ r ó w n o o p is a n e in c y d e n t y w P is z u (zob . n r 16 i 17), j a k i p ó ź n ie j s z e r e w i z j e i k o n ­ f is k a t y . N a p r z y k ła d w k w ie t n iu 1936 r. o d b y ła s ię r e w iz j a u b ib lio t e k a r z a w W y* m o ju (p o w . o ls z t y ń s k i) , g d z ie s k o n f is k o w a n o e g z e m p la r z K r z y ż a k ó w 20, p o d o b n ie p o d c z a s r e w iz j i p r z e p r o w a d z a n y c h w d n iu 13 s ie r p n ia 1937 r. w O ls z t y n ie s k o n f is ­ k o w a n o 2 t o m y K r z y ż a k ó w , z a ś w S z c z y tn ie 41 e g z e m p l a r z y 21. R e s z t y d o k o n a ł o k r e s w o j e n n y . Z w ie l k i e g o n a k ła d u d o d z is ie j s z y c h c z a s ó w d o c h o w a ły s ię n ie lic z n e ty lk o e g z e m p la r z e .

1.

O ls z t y n , 16 X 1929 r. K o n s u l a t p o ls k i w O l s z t y n ie w y c h o d z ą c z z a ło ż e n ia , ż e w p r z y s z ł y m p r o g r a m ie p r a c y n a M a z u r a c h n ie m o ż n a p o m in ą ć z n a c z e n i a i w y k o r z y s t a n i a d o s tę p n e j a k c j i p r o p a g a n d o w e j p r z e z p r a s ę i k s ią ż k ę z w r a c a s ię d o P o s e l s t w a P o ls k ie g o w B e r lin ie z w n io s k ie m o d o łą c z a n ie s ta łe g o , d r u k o w a n e g o „ s z w a b a c h ą ” , d o d a tk u d o „M a z u r a ” . J a k o p i e r w s z y d o d a te k p r o p o n u je d r u k „ K r z y ż a k ó w ” H e n r y k a S ie n k ie w ic z a . P r z e d ­ s t a w i a j ą c w n io s e k k o n s u la t p r o s i o p r z y z n a n ie n a te n c e l p o tr z e b n y c h s u b w e n c ji. O r y g .: A A N , A P B s y g n . 2071. O lsz ty n , d n ia 16 X 1929 r. K o n s u la t R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j w O ls z t y n ie T a jn e L .D z. T .300/29 R 3416 W s p r a w ie c z y t e ln ic t w a n a M a z o w s z u Pr. (d ru k K r z y ż a k ó w g o t y k ie m ) D o P o s e l s t w a P o ls k ie g o w B e r l i n i e U w a ż a j ą c r e a liz a c j ę p la n u g o s p o d a r c z e g o (p r z e z s t w o r z e n ie b a n k ó w p o ls k ic h w S z c z y tn ie i E łk u ) za n a j w a ż n ie j s z y a tu t w p r z y s z ły m p r o g r a m ie p r a c y n a M a ­ z o w s z u P r u s k im , n ie m o ż n a p o m in ą ć z n a c z e n ia i w y k o r z y s t a n ia d o stę p n e j a k c ji p r o p a g a n d o w e j p rz e z p r a s ę i k s ią ż k ę , b y i tą d ro g ą p o d ją ć p ró b ę d o jś c ia p o d s t r z e c h ę m a z u r s k ą . 18 P o r . W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a z u r a c h i P o w i ś l u w la ­ ta c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963. 19 Z ob . E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , K u l i s y w y d a w n i c z e „ G a z e ty M a ­ z u r s k i e j ” i „ K a le n d a r z a d la M a z u r ó w ”, K o m u n ik a t y M a z u r s k o -W a r m iń s k ie , 1965, n r 3, s s. 382— 430. 20 A A N , A m b a s a d a P o ls k a w B e r lin ie (d a le j w s k r ó c ie A P B ) s y g n . 1874. 21 A A N , A P B s y g n . 1877.

З Л Ы W R Ó B L E W S K I

W y c h o d z ą c z t e g o z a ło ż e n ia , K o n s u la t z w r ó c ił s ię d o w y d a w n ic t w a „ G a z e ty O ls z t y ń s k ie j ” c e le m u z y s k a n ia k o s z to r y s u w y d a t k ó w p o w s t a ły c h w z g l. z w ię k s z o ­ n y c h p rze z:

a) w y d a w a n ie „ M a z u r a ” w w ię k s z y m f o r m a c ie (fo r m a t ta k z w a n y b e r liń s k i 3 1 X 4 6 c m o b j ę t o ś c i p a p ie r u á 2 8 X 4 2 d ru k u ), b) p r z e z w y d a w a n ie „ M a z u r a ” 3 r a z y ty g o d n io w o (d o tą d 2 r a z y ) p r zy z w ię k ­ s z o n y m n a k ła d z ie — z je d n e g o d o d w ó c h t y s ię c y , c) p rz e z d o łą c z e n ie d o o b e c n e g o n a k ła d u „ M a z u r a ” ra z t y g o d n io w o s t a łe g o d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o p r z y r ó w n o c z e s n y m z a p a s o w y m d ru k u d a ls z y c h k ilk u t y s ię c y e g z e m p la r z y te g o d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o w f o r m a c ie k s ią ż k o w y m (16 s tr o n : j e d n a s tr o n a o b ję to ś c i t e k s t u 1 1 X 1 9 cm ) n a le p s z y m p a p ie r z e , p r z e z n a c z o n y c h n a k s ią ż k i, d) p r z e z d o łą c z e n ie r a z ty g o d n io w o d w u s tr o n n e g o d o d a tk u r e lig ij n e g o . D o łą c z o n e d o n in ie j s z e g o p is m a z e s t a w ie n ie w y d a w n ic t w a „ G a z e ty O ls z t y ń s k ie j ” z d n . 2 8 I X b r. w y k a z u j e , ż e z m ia n y w y s z c z e g ó ln io n e p o d lit e r ą a) i b ) p o w o d u ją z n a c z ­ n e p o d w y ż s z e n ie d o t y c h c z a s o w e j s t a łe j m ie s ię c z n e j z a p o m o g i n a te n c e l, p r z y c z y m r e z u lt a t y ta k r o z sz e r z o n e j a k c ji w s t o s u n k u do w y d a t k ó w n ie d a ją s ię n a r a z ie p r z e w id z ie ć . O d k ła d a ją c p r z e to ta k p o w ię k s z e n ie f o r m a tu , ja k i c z ę s t s z e w y d a w a n ie „ M a ­ z u r a ” n a p r z y s z ło ś ć , K o n s u la t r o z w a ż a ł m o ż liw o ś ć r e a liz o w a n ia s z e r s z e j a k c j i o ś ­ w ia t o w e j s p o s o b e m w y m ie n io n y m p o d lit e r ą c) i d) tj. w y d a w a n ie d o d a tk u p o w i e ś ­ c io w e g o i r e lig ij n e g o . D o t y c h c z a s o w y n a k ła d „ M a z u r a ” w y n o s i 1000 e g z e m p l., z ty c h o k o ło 300 e g z e m ­ p la r z y r o z c h o d z i s ię d ro g ą p r e n u m e r a ty . D a ls z e 600 e g z e m p la r z y z o s ta ją o b e c n ie w y s y ł a n e n a a d r e s y M a z u r ó w , o tr z y m a n e z p o m o c ą o r g a n iz a c j i T o w . M ło d z ie ż y lu b od M a z u r ó w , k tó r z y w o s t a t n im r o k u z in ic j a t y w y p la c ó w k i z w ie d z ili P o w s z e c h n ą W y s t a w ę K r a j o w ą w P o z n a n iu , w r e s z c ie n a s z e r e g a d r e s ó w , u z y s k a n y c h w c z a s ie o b ja z d ó w te r e n u m a z u r s k ie g o p r z e z p . H a b a n d t a 22, o c z y m K o n s u la t w s p o m n ia ł w p o p r z e d n ic h p is m a c h . K o s z t y o b e c n e g o n a k ła d u , p ła c o n e w y d a w n ic t w u „ G a z e ty O ls z t y ń s k ie j ” , w y n o s z ą m ie s ię c z n ie 1130 m k . R ó ż n e in f o r m a c je i r o z m o w y z m ie ­ s z k a ń c a m i t e r e n u m a z u r s k ie g o u p e w n ia j ą , że d o łą c z e n ie s t a łe g o d o d a tk u p o w i e ś c io ­ w e g o do „ M a z u r a ” d r u k o w a n e g o „ s z w a b a c h ą ” w fo r m a c ie k s ią ż k i, p r z y c z y n iło b y s ię d o p o c z y t n o ś c i „ M a z u r a ” o ra z z a p e w n iło b y M a z u r o m d o stę p do s k a r b ó w n a sz ej lit e r a t u r y , s z c z e g ó ln ie u t w o r ó w S ie n k ie w ic z a . W d o d a tk u t y m d r u k o w a ło b y s ię d o b r e , c h ę t n ie n a M a z u r a c h c z y ty w a n e w p r z e k ła d z ie n ie m ie c k im p o w ie ś c i, ja k np. K r z y ż a c y , Q u o v a d i s i in n e . D o d a tk u t a k ie g o d r u k o w a n o b y p r ó c z n a k ła d u do „ M a z u r a ” d o d a tk o w o — z a le ż n ie od u z y s k a n e j n a t e n c e l s u b w e n c j i w w y s o k o ś c i od 1030— 1800 m k m ie s . — d a ls z y c h 3— 9 t y s ię c y e g z e m p la r z y , z k t ó r y c h p o u k o ń ­ c z e n iu d r u k u d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o i p o o p r a w ie o t r z y m a lib y ś m y w p r z e c ią g u r o k u 3— 9 t y s ię c y z a j m u j ą c y c h i d la M a z u r ó w c z y te ln y c h k s ią ż e k K r z y ż a c y . T a k o w e m o ż n a b y p ó ź n ie j p o ta n ie j c e n ie r o z s p r z e d a w a ć lu b t e ż w d r o d z e p r o p a g a n d y w p o s t a c i n a g r ó d itp . r o z s z e r z a ć w ś r ó d M a z u r ó w w P r u s a c h W s c h o d n ic h i n a w y ­ c h o d ź s t w ie w W e s t f a lii. P r z e z s t a łe k o n t y n u o w a n ie d o d a tk u d o s z lib y ś m y z c z a s e m d o s z e r e g u p o c z y t ­ n y c h i p r z y s t ę p n y c h d la M a z u r ó w k s ią ż e k p o w ie ś c io w y c h . K o s z t y ta k ie g o s t a łe g o d o d a tk u , d r u k o w a n e g o n a le p s z y m p a p ie r z e , o b lic z a 22 H a b a n d t W a le n t y (1898— 1939), d z ia ła c z p o lit y c z n y i o ś w ia t o w y n a M a z u r a c h , p r z y w ó d c a m ło d z ie ż y (ur. w R e s z k a c h , p o w . O stró d a ). (Z ob . T. O r a c k i , S ło w n ik

b io g r a f ic z n y W a r m ii, M a z u r i P o w i ś l a o d p o ł o w y X V w i e k u d o 1945 r o k u , W a r ­

W Y D A N I E I K O L P O R T A Ż „ K R Z Y Ż A K Ó W ” 287

„ G a z eta O ls z t y ń s k a ” z a le ż n ie od ilo ś c i d r u k o w a n y c h e g z e m p la r z y 4— 10 t y s ię c y n a 1030— 1800 m k m ie s ię c z n ie .

P r z e d k ła d a j ą c w n io s e k p o w y ż s z y z p r o ś b ą p r z y z n a n ia d o d a tk o w e j m ie s ię c z n e j s u b w e n c j i n a te n c e l w w y s o k o ś c i 1800 m k n a 10 t y s . e g z e m p l. d o d a tk u p o w i e ś c io ­ w e g o , K o n s u la t c z y n i to w p r z e k o n a n iu , iż n o w y s p o s ó b w y s y ł k i „ M a z u r a ” z p la n o ­ w a n y m d o d a t k ie m r e lig ij n y m i p o w i e ś c io w y m p r z y c z y n ić s ię m o ż e do r o z b u d z e ­ n ia d u c h a p o ls k ie g o n a M a z u r a c h , w y r ó w n u j ą c w t e n s p o s ó b n o w o p o w s t a ły w y d a t e k .

J e d n o c z e ś n ie K o n s u la t p o z w a la s o b ie z a k o m u n ik o w a ć , ż e r o z p o r z ą d z a ją c w o b e c ­ n y c h r a m a c h b u d ż e t o w y c h p e w n ą r e z e r w ą — p r z y s t ę p u j e z d n ie m 1 lis t o p a d a do d r u k u ćio d a tk u r e lig ij n e g o k o s z t e m 290 m k m ie s ię c z n ie .

D ru k d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o K r z y ż a c y p r a g n ą łb y K o n s u la t r o z p o c z ą ć z dn. 1 s t y c z n ia lu b 1 lu t e g o r o k u p r z y s z łe g o .

K o n s u la t s ą d z i, że p r z y k o n k u r e n c y j n e j o f e r c ie in n e j d r u k a r n i np. „ K a t o lik a ” u d a ło b y s ię u z y s k a ć p e w n ą z n iż k ę z o f e r t y „ G a z e ty O ls z t y ń s k ie j ” .

N a c z ę ś c io w e p o k r y c ie z r e s z tą p o w a ż n y c h k o s z t ó w d r u k u i w y d a w n ic t w a K r z y ż a k ó w is t n ie j e , z d a n ie m K o n s u la tu , m o ż n o ś ć u z y s k a n ia w p r z y s z ło ś c i n a te n c e l p e w n e j p o m o c y z e s t r o n y p p . w o j e w . L a m e t a i K ir s z t a o r a z z fu n d u s z u P o ls k ie g o Z w . E w . (s ę d z ia G la ss ). W r a z ie u z y s k a n ia z g o d y P o s e ls t w a P o ls k ie g o n a r o z p o c z ę ­ c ie d r u k u p o w ie ś c io w e g o i w y a s y g n o w a n i e p o w a ż n ie j s z e j s u m y 5— 6 t y s ię c y m k , d a ją c e j m o ż n o ś ć r o z p o c z ę c ia i k o n t y n u o w a n ia d r u k u 10 t y s . e g z e m p la r z y d o d a tk u p o w iie ś c io w e g o , K o n s u la t g o t ó w j e s t p o d j ą ć n a p o d s t a w ie w n io s k u r e d a k c j i „ M a ­ z u r a ” k r o k i c e le m u z y s k a n ia p o m o c y z k r a ju i to za p o ś r e d n ic tw e m w y ż e j w y m ie ­ n io n y c h źr ó d e ł. K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i 2

.

288 J A N W R Ó B L E W S K I s ta r c z y n a p o k r y c ie p e łn y c h k o s z t ó w w y d a w n ic t w a , p r o s z ę o n a d e s ła n ie w m o ­ ż l iw ie s z y b k im c z a s ie s z c z e g ó ło w e g o p la n u w y d a w n ic t w a o r a z k o s z t o r y s u c e le m u s t a le n ia p la n u d a ls z e g o s u b w e n c j o n o w a n ia . P r o sz ę r ó w n ie ż P a n a K o n s u la o p r z e d s t a w ie n ie p la n u m o ż liw ie n a j s k u t e c z ­ n ie j s z e g o r o z p o w s z e c h n ia n ia te g o w y d a n ia K r z y ż a k ó w w ś r ó d lu d n o ś c i m a z u r s k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h i n a w y c h o d ź s t w ie w W e s t f a lii i N a d r e n ii z a z n a c z a ją c , że co do t e g o o s t a t n ie g o t e r e n u b ę d z ie m u s ia ło w b lis k ie j p r z y s z ło ś c i n a s t ą p ić ś c is łe p o r o z u m ie n ie z P . K o n s u le m R P w E sse n . P r o s z ę w r e s z c i e o z a j ę c ie s ię u z y s k a n ie m z g o d y s p a d k o b ie r c ó w H e n r y k a S ie n ­ k ie w ic z a n a b e z p ła t n y p r z e d r u k K r z y ż a k ó w . P o s e ł R e c z y p o s p o lit e j R o m a n K n o ll Z a łą c z n ik i: 4000 m k . 3. O ls z t y n , 8 X I 1929 r. K o n s u l a t p o ls k i w O ls z t y n ie p o t w i e r d z a o d b ió r 4000 m a r e k o t r z y m a n y c h n a r o z p o c z ę c ie d r u k u „ K r z y ż a k ó w ”, in f o r m u ją c je d n o c z e ś n ie o k r o k a c h p o d ję ty c h w c e lu u z y s k a n ia z g o d y n a d r u k s p a d k o b ie r c ó w I i. S ie n k ie w ic z a o r a z k s ię g a r n i G e b e th n e r a w W a r s z a w ie i p r z e p r o w a d z e n iu s p r a w y p r z y s z ł e g o r o z p o w s z e c h n ia n ia . O r y g .: A A N , A P B s y g n . 2071. K o n s u la t O lsz ty n , d. 8 lis t o p a d a 1929 r. R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j w O ls z t y n ie N r T 332/27 T a jn e O d p o w ie d ź n a N r 2768/29 z 25 X 1929 r. D o P a n a R. K n o lla P o s ła N a d z w y c z a j n e g o i M in istr a P e łn o m o c n e g o R P w B e r lin ie P o t w ie r d z a j ą c z p o d z ię k o w a n ie m o d b ió r 4000 m k o tr z y m a n y c h n a r o z p o c z ę c ie d ru k u K r z y ż a k ó w , m a m z a s z c z y t z a k o m u n ik o w a ć , ż e w s p r a w ie u z y s k a n ia z g o d y n a b e z p ła tn y p r z e d r u k , ja k o t e ż p r a w a b e z p ła t n e g o w y k o r z y s t a n ia k lis z y c e le m z a o p a tr z e n ia p o w y ż s z e j p o w ie ś c i w ilu s t r a c j e , z w r ó c iłe m s ię n a p o d s t a w ie p e t y c j i r e d a k c j i „ M a z u r a ” d o s p a d k o b ie r c ó w H . S ie n k ie w ic z a (n a r ę c e k u r a to r a D r. B e r - n a c k ie g o O s s o lin e u m ) i d o k s ię g a r n i G e b e th n e r a w W a r s z a w ie , p r z e s y ła j ą c o d ­ n o ś n e w n io s k i z a p o ś r e d n ic t w e m M in is t e r s t w a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h W y d z ia ł K .I. U z y s k a n ą k w o t ę p o z w o liłe m s o b ie n a r a z ie u lo k o w a ć w tu t. B a n k u L u d o w y m n a 6% n a m e k o n to (J.G . ,,K ”) k s ią ż e c z k a fo l. 17 B , co u p r o śc i s p r a w ę p r o w a d z e ­ n ia o s o b n e g o r a c h u n k u „ K ” w y d a w n ic t w a K r z y ż a k ó w . W s p r a w ie p r z y p u sz c z a ln e g o k o s z t o r y s u , ja k o t e ż p la n u s y b s y d io w a n ia p o w o łu j ę s ię n a p is m o tu t. N r 300/29/T z 16 X br. P r z e p r o w a d z e n ie s p r a w y p r z y s z łe g o r o z p o w s z e c h n ie n ia K r z y ż a k ó w u w a ż a m za m o ż liw e i s k u t e c z n e p r z y p o m o c y g a z e t y „ M a z u r ” , p la c ó w k i k o n s u la r n e j w E łk u (S z y m a ń c z y k ) 23, g r o m a d k a r z a B a r c z a 24, Z w ią z k u T o w . M ło d z ie ż y w P r. W sch ., 23 S z y m a ń c z y k , k u p ie c w E łk u . W s p ó łtw ó r c a i k ie r o w n ik Z w ią z k u M a z u r ó w w E łk u w 1. 1923'— 1924 (zob. T. O r а с к i, op . c it., s. 284). 24 B a r c z R e in h o ld (1884 — ок. 1942), r e d a k to r , d z ia ła c z m a z u r s k i (zob. T. O r а с - k i , op. c it., s. 10).

W Y D A N lfe I K O L P O R T A Ż „ K R Z Y Ż A K Ó W ” 289

K o n s u la tu w E s se n , p r e n u m e r a t o r ó w „ G ło su E w a n g e lij n e g o ” w W e s t f a lii i e w e n t. r e d a k c j i „ N a r o d u ” w H e r n e . O p r a w ę k s ią ż e k n a j r a c j o n a ln ie j b ę d z ie p o w ie r z y ć f ir m ie „ K a t o lik ” w B y to m iu . K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i 4. O ls z t y n , 18 1 1930 r. K o n s u l a t p o ls k i w O l s z t y n ie k o m u n ik u je P o s e l s t w u R P w B e r li n i e o u z y s k a n iu z e z w o le n ia n a b e z p ł a t n y p r z e d r u k „K r z y ż a k ó w " o r a z p r z e s y ł a o d p is p o d z i ę k o w a ­ n ia „ M a z u r a " z a z e z w o le n ie o t r z y m a n e o d Z a k ł a d u N a r o d o w e g o im . O s s o liń s k ic h w e L w o w i e w r a z z z o b o w ią z a n ie m d o p r z e s t r z e g a n ia p o d a n y c h w a r u n k ó w . K o n s u la t O lsz ty n , d n ia 18 s t y c z n ia 19SU R e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j R. 3416 w O ls z ty n ie N r T /2 9 /3 0 · P o u fn e O d p o w . n a N r 2072/T W s p r a w ie : K r z y ż a k ó w D o P o s e ls t w a P o ls k ie g o w B e r lin ie W o d p o w ie d z i n a p o w y ż s z e k o m u n ik u j ę u p r z e jm ie , ż e z e z w o le n ie n a b e z p ła t n y p rz e d r u k K r z y ż a k ó w o t r z y m a łe m o s t a t n ią p o c z tą k u r ie r s k ą , tj. 18 s ty c z n ia . B r a k j e s z c z e z g o d y f ir m y G e b e th n e r i W o lf f — W a r s z a w a w s p r a w ie w y k o r z y s t a n ia k lis z n a w y d a n ie te j p o w ie ś c i z ilu s t r a c j a m i. W te j k w e s t ii w y s ła łe m do M in is t e r s t w a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h p o n o w n e p is m o N r T /8 z 14 s t y c z n ia br. Z a łą c z a ją c o d p is p is m a w y d a w n ic t w a g a z e t y „ M a z u r ” w s p r a w ie p r z e ję t y c h w a r u n k ó w n a p r z e d r u k p o w ie ś c i, k o m u n ik u j ę u p r z e jm ie , ż e z c h w ilą o tr z y m a n ia o c z e k iw a n e g o z e z w o le n ia G e b e th n e r a z W a r s z a w y i o d p o w ie d z i P o s e ls t w a P o ls k ie g o n a n ie k t ó r e p u n k ty , w y m ie n io n e w p iś m ie tu t. N r 332/T /29, b ę d ę m ia ł m o ż n o ś ć z a w r z e ć o d n o ś n ą u m o w ę z p. S e w . P ie n ię ż n y m i p r z y s t ą p ić do d ru k u p o w ie ś c io w e g o . 1 z a łą c z n ik K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i

O d p i s

\ ) K r z y ż a c y u k a ż ą s ię ja k o d o d a t e k p o w ie ś c io w y „M a zu ra ” ,

2) R e s z t a d o d a tk u , z b r c s z u r o w a n a , r o z d a w a n a b ę d z ie b e z p ła t n ie ja k o p r e m ia

2 9 0 J A M W Ŕ Ó B L E W S K Í za p r e n u m e r o w a n ie „ M a z u r a ” , 3) . C a ło ś ć n a k ła d u K r z y ż a k ó w d r u k o w a n a b ę d z ie g o t y k ie m tzw . s z w a b a c h ą , 4) W y d a n ie K r z y ż a k ó w d o k o n a n e s t a r a n ie m „ M a z u r a ” n ie b ę d z ie s p r z e d a w a n e a n i w P r u s a c h W s c h o d n ic h a n i t e ż p o z a ic h g r a n ic a m i, 5 ) . O b e c n ie u d z ie lo n e p o z w o le n ie j e s t j e d n o r a z o w e , 6) R e d a k c ja „ M a z u r a ” p o t w ie r d z i n a m o s o b n y m p is m e m w y s z c z e g ó ln io n e tu w a r u n k i, p rz e d n a d e s ła n ie m t a k ie g o p is m a n i e w o l n o R e d a k c j i r o z p o c z ą ć d ru k u . 5. Z p o w a ż a n ie m (— ) S e w e r y n P ie n ię ż n y (— ) A . S z a j e k 25 O ls z t y n , 11 I II 1930 r. K o n s u l a t p o ls k i w O ls z t y n ie in f o r m u je P o s e l s t w o R P w B e r lin ie o te r m in ie r o z p o c z ę c ia d r u k u „ K r z y ż a k ó w ” i p r z e s y ł a o d p is u m o w y z a w a r t e j w t e j s p r a w i e p o m i ę d z y k ie r o w n ik i e m D z i e ln ic y I V Z w i ą z k u P o l a k ó w w N ie m c z e c h , F r a n c is z k ie m K i c r c z y ń s k i m a w y d a w c ą „M a z u r a ” i w ła ś c i c i e l e m d r u k a r n i, S e w c i y n e m P i e ­ n ię ż n y m . O r y g .: A A N , A P B s y g n . 2071. K o n s u la t O lsz ty n , d n . 11 m a r c a 1930 R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j w O ls z t y n ie N r 158/T /30 T a jn e O d p o w . n a N r 3 0 72/T /29 R 3416 w s p r a w ie K r z y ż a k ó w R o z d z ie ln ik : M .S .Z .K .I.N .W . D o P o s e ls t w a P o ls k ie g o w B e r lin ie W o d p o w ie d z i n a p o w y ż s z e o ra z w śla d za p is m e m tu t. N r 2 9/T /30, w k tó r y m p r o s iłe m o o d p o w ie d ź n a n ie k t ó r e p u n k t y w y m ie n io n e w p iś m ie K o n s u la tu N r 332/T /29 — m a m z a s z c z y t z a k o m u n ik o w a ć , że o tr z y m a w s z y w y m a g a n e z e z w o le ­ n ie n a p r z e d r u k i p o z a in s t a lo w a n iu w o s t a t n ic h d n ia c h p r z e z p , S . P ie n ię ż n e g o n o w e j m a s z y n y d r u k a r s k ie j, r o z p o c z n ie s ię z d n ie m 1 k w ie t n ia d ru k d o d a tk u p o ­ w ie ś c io w e g o K r z y ż a c y . J e d n o c z e ś n ie p r z e s y ła m d o ła s k a w e j w ia d o m o ś c i o d p is „ u m o w y ” , w k tó r e j ze z r o z u m ia ły c h w z g lę d ó w ja k o s t r o n a k o n t a k t u j ą c a f ig u r u j e p . K ie r c z y ń s k i. M ie s ię c z n a s u b w e n c j a n a d ru k 10 ty s . e g z e m p la r z y w y n o s i 1800 m k . 1 z a ł. K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i

25 S z a j e k A n t o n i (ur. 1900), d z ia ła c z ru c h u m ło d z ie ż o w e g o n a W a r m ii j M a z u ­ r a c h , in ic ja to r i o r g a n iz a to r p r a c y k u l t u r a ln o - o ś w ia to w e j (zob . T. O r a c k i , op. cit., s. 289).

Wy d a n i e i k o l p o r t a ż „k r z y ż a k ó w" 291 O d p is O lsz ty n , d n ia 12 m a r c a 1930 r. U m o w a P o m ię d z y p. K ie r c z y ń s k im F r a n c is z k ie m , K i e r o w n ik ie m D z ie ln ic y I V Z w . P o l. w N ie m c z e c h z j e d n e j s t r o n y a p. S e w e r y n e m P ie n ię ż n y m , w y d a w c ą „ M a z u r a ” i w ła ś c ic ie l e m d r u k a r n i w O ls z t y n ie z o s t a ła z a w a r t a n a s t ę p u j ą c a u m o w a : 1) P . K ie r c z y ń s k i p c w ie r z a p. P ie n ię ż n e m u w y d r u k o w a n ie p o w ie ś c i H e n r y k a S ie n ­ k ie w ic z a K r z y ż a c y n a p o n iż s z y c h w a r u n k a c h : 2) P o w ie ś ć d r u k o w a n a b ę d z ie ja k o d o d a te k do „ M a z u r a ” s z w a b a c h ą — n a p a p ie r z e s a t y n o w a n y m 40 k g N r 4800 w o b ję to ś c i 1 a r k u sz a = 16 s tr o n , ra z n a ty d z ie ń , w y m ia r y s t r o n y 1 6 X 2 4 cm , w y m ia r y d r u k u 1 1 X 1 9 c m , m a r g in e s y g ó r n y i d o ln y 2Va cm , b o c z n e P /ž i 2Vs cm . W ie lk o ś ć d r u k u z w y k ły d ru k „ T w ie r d z y E w a n g e lic ­ k ie j ” (g a rm o n t).

3) N a k ła d p o w ie ś c i 8Ö00 e g z e m p la r z y n a k s ią ż k i i n a k ła d „ M a z u r a ” w y n o s z ą c y n a r a z ie 1500 eg z. — a z a te m ra z em n a k ła d p o w ie ś c i 10 000 e g z e m p l.

4) P c w i e ś ć b ę d z ie ilu s t r o w a n a . K lis z e d o s ta r c z y p. K ie r c z y ń s k i. P o u k o ń c z e n iu d ru k u p. P ie n ię ż n y z w r ó c i k lis z e p. K ie r c z y ń s k ie m u .

5) P . K ie r c z y ń s k i w y p ła c a ć b ę d z ie p. P ie n ię ż n e m u n a le ż n o ś c i za d ru k p o w ie ś c i m k n. 450 za n a k ła d k a ż d e g o a r k u sz a , c z y li 1800 m k m ie s ię c z n ie , p ła t n y c h z dołu., 6) P . P ie n ię ż n y z o b o w ią z u je s ię p r z e p r o w a d z ić s ta r a n n ą k o r e k t ę p o w ie ś c i. W r a z ie w y d r u k o w a n ia je j z b łę d a m i p . P ie n ię ż n y w y d r u k u j e z a k w e s t io n o w a n e a r k u sz e n a w ła s n y k o s z t w w y ż e j w y m ie n io n y m n a k ła d z ie .

7) P o w ie ś ć o t r z y m y w a ć b ę d ą — co t y d z ie ń a r k u sz — w s z y s c y c z y te ln ic y i p r e n u ­ m e r a t o r z y „ M a z u r a ” ja k o b e z p ła t n y d o d a te k . P o z o s t a łe 8500 e g z e m p la r z y k a ż d e g o a r k u sz a z o b o w ią z u j e s ię p. P ie n ię ż n y p r z e c h o w a ć w s t o s o w n y m s k ła d z ie w w a r u n ­ k a c h w y k lu c z a j ą c y c h u s z k o d z e n ie o ra z u b e z p ie c z y ć c a ły n a k ła d n a w y p a d e k k r a ­ d z ie ż y , p o ż a r u , z n is z c z e n ia lu b u s z k o d z e n ia j a k im k o lw ie k s p o s o b e m . 8) N a k ła d 8500 eg z. p o w ie ś c i s t a n o w i w ła s n o ś ć Z w . P o la k ó w — w k tó r e g o im ie n iu w y s t ę p u j e p. K ie r c z y ń s k i — j e m u t e ż p r z y p a d a e w e n t u a ln a s u m a u b e z p ie c z e n io w a . K o n s u l a t p o ls k i w O ls z t y n ie z w r a c a s ię d o k o n s u la tu w E s s e n o n a d e s ła n ie a d r e s ó w M a z u r ó w z W e s t f a l i i w c e lu k o lp o r ta ż u n a ‘t a m t e j s z y m te r e n i e ,,K r z y ż a ­ k ó w ”, p r o s z ą c je d n o c z e ś n ie o p o ś r e d n i c tw o . K o p .: A A N , A P B s y g n . 2071. (— ) P ie c z ę ć : Z w ią z e k P o la k ó w w N ie m c z e c h D z. IV . Z a rzą d p o d p . F r . K ie r c z y ń s k i (— ) S te m p e l: G a z e ta O ls z ty ń s k a p o d p . S e w e r y n P ie n ię ż n y

6

.

Ja n w r ô b l e w s k î D o K o n s u la tu R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j w E s se n W o b e c z b liż a j ą c e g o s ię z a k o ń c z e n ia d ru k u K r z y ż a k ó w H . S ie n k ie w ic z a d la lu d ­ n o śc i m a z u r s k ie j K o n s u la t R P w O ls z ty n ie z w r a c a s ię d o K o n s u la tu R P w E s se n o n a d e s ła n ie n a jp ó ź n ie j d o d n ia 15 g r u d n ia br. a d r e s ó w M a z u r ó w z W e s t f a lii, k tó r y m m o ż n a b y p r z e s ła ć t ę k s ią ż k ę b e z p ła t n ie w p r o s t lu b za p o ś r e d n ic t w e m ta m t. K o n s u la tu .

K o n s u la t p o sia d a w p r a w d z ie p e w n ą ilo ś ć a d r e s ó w z W e s t f a lii, n a d e s ła n y c h u p r z e d n io , w ię k s z o ś ć ic h j e d n a k ż e o k a z a ła s ię b e z w a r t o ś c io w a , g d y ż w ię k s z o ś ć a d r e s a t ó w o d m ó w iła p r z y j m o w a n ia „ M a z u r a ”.

R o z p o r z ą d z a ją c d o sta te c z n ą ilo ś c ią e g z e m p la r z y K r z y ż a k ó w , K o n s u la t m o ż e p o k r y ć n a w e t d o ść d u ż e z a p o t r z e b o w a n ie ( p ie r w s z a p a r tia do 500 eg z.). N a le ż a ło b y j e d n a k u n ik n ą ć — w m ia r ę m o ż n o ś c i p r z y n a jm n ie j n ie p r o d u k c y j n e g o r o z d a w n ic t w a .

W e d łu g z d a n ia tu t. p la c ó w k i, p r z e s ła n ie c a łe j p a r t ii k s ią ż e k K r z y ż a c y do K o n ­ s u la t u w E s s e n c e le m d a ls z e j w y s y ł k i n a ta m t. t e r e n ie , r o z w ią z a ło b y t ę k w e s t i ę n a j p r a k t y c z n ie j . W d a n y m w y p a d k u p r o s i K o n s u la t o n a d e s ła n ie o g ó ln e g o z a p o tr z e b o w a n ia . K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i 7. O ls z t y n , 26 1 1931 r. K o n s u l a t p o l s k i w O ls z t y n ie k o m u n ik u je , i ż d o r e d a k c j i „ M a z u r a ” z a c z ę ł y ju ż n a p ły w a ć k o m p l e t y „K r z y ż a k ó w ” z e b r a n e p r z e z c z y t e l n i k ó w , p r o s i o p r z y ś p i e s z e n i e a s y g n o w a n i a k r e d y t ó w n a ic h o p r a w ę . O r y g .: A A N , A P B s y g n . 2071. K o n s u la t R z e c z y p o s p o lit e j O ls z ty n , d n ia 26 s t y c z n ia 1931 P o ls k ie j w O ls z t y n ie N r T /86/31 R 3416 T a jn e w s p r a w ie o p r a w y k s ią ż e k K r z y ż a c y D o P o s e ls t w a P o ls k ie g o w B e r lin ie N a w ią z u j ą c d o p is m t u t e j s z y c h N r T/740/3Q z 30 X Э0 i T /742/30 z 3 0 X 3 0 ( o s t a t ­ n ie t y lk o d o P o s e ls t w a ) — K o n s u la t k o m u n ik u je , iż d o r e d a k c j i „ M a z u r a ” z a c z ę ły n a p ły w a ć k o m p le t y K r z y ż a k ó w , z e b r a n e p rz e z c z y te ln ik ó w . D o t y c h c z a s w p ły n ę ło ich k ilk a n a ś c ie .

W o b ec t e g o K o n s u la t p r o s i o p r z y ś p ie s z e n ie a s y g n o w a n ia k r e d y t ó w n a o p r a w ę tej k sią ż k i. O p r a w ę p r z y n a jm n ie j 1500 e g z e m p l. n a le ż y u w a ż a ć za s z c z e g ó ln ie p iln ą .

J e d n o c z e ś n ie K o n s u la t k o m u n ik u j e , ż e n a c e l r o z p o c z ę c ia o p r a w y K r z y ż a k ó w o b ie c a ł O K Z w w P o z n a n iu n a d e s ła ć w n a j b liż s z y m c z a s ie 1000 z ło ty c h .

K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i

W Y D A N I E I K O L P O R T A Ż „ K R Z Y Ż A K Ó W " 2 9 3 8

.

...Ja to s e r d e z n e z ie t a ła (tzn . c z y ta ła ) i r o z w e s e la ła ... ( k r a w ie c sp o d S z c z y tn a ) ...J a k s ię to w s is t k o c z y ta , to ja k Ś w ia t Ś w ia t e m to n ie b ę n d z ie P o la k N ie m c z o w y b ra tem ... (c z y t e ln ik sp o d O leck a ) ...U nd a ls ic h d ie G e s c h ic h t e la s , d a m u s s t e ic h a lte r M a n v o n 76 J a h r e n w e in e n , a ls w e n n e s m e in e ig e n K in d w ä r e ... (c z y t e ln ik sp o d S z c z y tn a )

...J a n e m ö g e n a to s ię c i ( z ię c e j , w ię c e j ) o d p o w s e z ić (o d p o z ie d ie ć , o d p o w ie d z ie ć ) bo n e r o s u m ij e e s c e r ic h t ik p o p o ls k u g a d a t s c h i c z it a t s c h . (J e s t to z a k o ń c z e n ie lis t u ,

294 J A N W R Ó B L E W S K I

z a w ie r a j ą c e g o o d p o w ie d z i n a p y t a n ia a n k ie t y — z k tó r y c h w y n ik a , ż e a u to r lis t u k s ią ż k ę p r z e c z y t a ł i z r o z u m ia ł).

(M a zu r, m ie s z k a j ą c y w W e s t f a lii)

...J a w p r z e s z łe m k w ia r t a le m ia łe m L a s t z M a z u r e m , b o m i n ie p r z iy c h o d z ił r e g u ­ la r n ie , s p o c o n tk a b e z 1 m ie s ą c to p o e ta m ia ła t e z L a s t , b o co p o 1 n u m e r p is a ła to d r u g e g o b y ło b r a k , to m ju z u w s z a ł d a c s ie n a p o k u j... a le m i z a l b y ło ti p r z e p o - w ia s t k i to i d a li c h c e t r z y m a ć ... b o ta p r z e p o w ia s t k a to ie s t z a y m u ią c a to m i b y ło z a l o p u ś c ie , b y le s ie p o le p š ilo s p r z y s y ła n ie m ... (s t a r y p a s tu c h sp o d S z c z y tn a ) ...N ie c h w a m a sa m P a n B ó g p o m a g a b o w y s c z e r o p r a w d ę p is z e ta . ( C z y t e ln ik s p o d S z c z y tn a ) ...J a f s is k o c z e n s c y m o g ę n a p a m ię n c i ja ju s z i sz o n z a d o m (i s ą sia d o m ) ... (w y r a z n ie c z y t e ln y ) że M a z o w s e n a le s a ło d o P o ls k i to s c h e d z iw o w a ły .

( c z y t e ln ik z e S z c z y tn a )

...M n ie s ię w s z y s t k ie p o w ie ś c i p o d o b a ły . G d y j e d e n d z ie ń s p o z n y M a z u r , to m o w ie d o M o iej z o n y , c ą ż s ię s t a ło , c i N ie p r z iy d z ie w ie n c e y ...

(c z y t e ln ik sp o d O le c k a ) ...P a n z a c h e n c a d o c z y ta n ia k s y z a k o w j e s t to P o w ie ś ć P a ń s k a b a r d z ie z a jm u io n c a k tó r a s a m a p r z e z s ie c z ło w ie k a r o z c z u la d o cz y ta n ia ... O d p is y d w ó c h li s t ó w n a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h K o n s u la t p r z e s y ła w c a ło ś c i (o b a p o c h o d z ą s p o d S z c z y t n a ) эт. Z c a łe j a n k ie t y w y n ik a , ż e K r z y ż a c y d o t a r łs z y p o d s t r z e c h y lu d u m a z u r s k ie g o , d o z n a ły ta m p r z y j ę c ia b a rd zo g o r ą c e g o i p e łn ią z p o ż y t k ie m r o lę o d n ie m c z a ją c ą . K o n s u la t p r o s i o z a c h o w a n ie n a j ś c iś le j s z e j p o u f n o ś c i f a k t u p o ś r e d n ic t w a K o n ­ s u la t u w k o r e s p o n d e n c j i r e d a k c ji „ M a z u r a ” z k r a je m . (— ) G ie b u r o w s k i K o n s u l 9. B e r lin , 20 I I I 1931 r. P o s e l s t w o P o l s k i e w B e r lin ie p r o s i K o n s u l a R P w O ls z t y n ie o s p o r z ą d z e n ie o d p is ó w l i s t ó w M a z u r ó w p is a n y c h w o d p o w ie d z i n a a n k ie tą w s p r a w i e „ K r z y ­ ż a k ó w ” p r z e p r o w a d z o n ą p r z e z r e d a k c j ę „ M a z u r a ”. K o p .: A A N , A P B s y g n . 2071. [B e r lin ] d n ia 20 m a r c a 1931 T /429/31 T a jn e w s p r a w ie K r z y ż a k ó w D o P a n a K o n s u la R P w O ls z ty n ie W z w ią z k u z p is m e m K o n s u la tu z d n ia 29 s t y c z n ia br. N o . T /82/31 R. 3416 w s p r a w ie c z y t e ln ic t w a p o w ie ś c i K r z y ż a c y P o s e ls t w o p r o s i P a n a K o n s u la o s p o ­ r z ą d z e n ie w ie r n y c h o d p is ó w li s t ó w M a z u r ó w p is a n y c h w o d p o w ie d z i n a a n k ie t ę w s p r a w ie K r z y ż a k ó w p r z e p r o w a d z o n ą p rz e z „ M a zu ra ” m ię d z y j e g o c z y te ln ik a m i. O d p isy p o w in n y b y ć z a o p a tr z o n e k r ó tk ą n o ta tk ą o o s o b ie a u to r a li s t u z a w ie r a ją c ą o il e m o ż n o ś c i: 1) m ie j s c o w o ś ć , sk ą d p o c h o d z i a u to r lis t u , im ię , n a z w is k o , w ie k 27 P o r. J. W r ó b l e w s k i , A n k i e t a „ M a z u r a ”.

W Y D A N I E I K O L P O R T A Ż „ K R Z Y Ż A K Ó W ” 295 i z a w ó d a u to r a . N a le ż a ło b y l i s t y z g r u p o w a ć w e d łu g p o w ia t ó w i g m in , s k ą d c z y t e l­ n ic y p o c h o d z ą . P o s e ls t w o p r o s i r ó w n ie ż o p r z e s ła n ie k ilk u e g z e m p la r z y z b r o s z u - r o w a n y c h K r z y ż a k ó w . O tr zy m u je : M S Z K . I. Za P o s ła R z e c z y p o s p o lite j D r E. Z d r o j e w s k i Z a s tę p c a R a d c y E m ig r a c y jn e g o P o s e ls t w o P o ls k ie B e r lin , d n ia 20 m a r c a 1931 r. w B e r lin ie N o . T 9429/31 M in is t e r s t w u S p r a w Z a g r a n ic z n y c h W y d z ia ł К I w W a r s z a w ie d o w ia d o m o ś c i 10

.

2 9 6 J A N W R Ó B L E W S K I [B e r lin ], 17 c z e r w c a [193]1 D o P a n a J ó z e fa G ie b u r o w s k ie g o K o n s u la R P w O ls z ty n ie P o t w ie r d z a m o d b ió r p is m a N o . T /613/31, z d n ia 8 c z e r w c a br. i d z ię k u j ę za p r z e s ła n ą m i p rz y n im p o w ie ś ć K r z y ż a c y w y d a n ą p r z e z w y d a w n ic t w o „ M a z u r” w S z c z y tn ie . P o s e ł R z e c z y p o s p o lite j (— ) D r A lfr e d W y s o c k i 12

.

O c z e k u je s ię u k o ń c z e n ia tr z e c ie j p a r t ii k s ią ż e k t j . 500 e g z e m p la r z y , l a k że do w y s y ł k i b ę d z ie 1800 e g z e m p la r z y . O r g a n iz a c y j n y p la n r o z s y łk i u s t a lo n o n a je d n e j

■L· o s t a t n ic h k o n f e r e n c j i w O ls z ty n ie . N a r o z p o w s z e c h n ie n ie te j ilo ś c i k s ią ż e k p r z e ­

z n a c z o n o o k r e s o b e c n y ( j e s ie n n o - z im o w y ) , ta k a b y d o g w ia z d k i k s ią ż k i d o ta r ły w p ie r w s z y m r z ę d z ie d o r ą k w s z y s t k ic h c z y t e ln ik ó w „ M a z u r a ”. R e s z tę p r z e z n a c z y s ię d o d y s p o z y c j i T o w a r z y s t w M ło d z ie ż y w S z c z y c ie ń s k ie m i c z ło n k ó w Z w ią z k u P o la k ó w n a M a z u r a ch .

P o z o s t a łe do o p r a w y o k o ło 6 ty s . e g z e m p la r z y p r z e w id u j e s ię d o k o lp o r ta ż u n a ro k 1932/3 z p r z e z n a c z e n ie m n a M a z o w s z e , W e s t f a lię , „ C e c h ” i s k r o m n ą c z ę ś ć e w e n ­ t u a ln ie d la M a z u r ó w w D z ia łd o w s k ie m za p o ś r e d n ic t w e m p. S u k e r to w e j.

K o n s u l (— ) G ie b u r o w s k i

W Y D A N I E I K O L P O R T A Ż , , K R Z Y Ż A K Ó W " ₂₉₇ 13. O ls z t y n , 9 X I 1931 r. K o n s u la t R P w O ls z t y n ie p r z e s y ł a d o M in is te r s tw a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h w W a r ­ s z a w i e n o t a t k ę z „ O r l e ls b u r g e r Z e itu n g ” w z y w a j ą c ą M a z u r ó w d o n ie p r z y jm o w a n i a „ K r z y ż a k ó w ” . K o p .: A A N , A P B s y g n . 1857. K o n s u la t O lsz ty n , d n ia 9 lis t o p a d a 1931 r. R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j P o u f n e w O ls z ty n ie L . D z. Т /І139Ш1 R. 3416 D o M in is t e r s t w a S p r a w Z a g r a n ic z n y c h D e p a r t a m e n t P o lit y c z n y P. I w W a r s z a w ie T er ro r n ie m ie c k i n a M a z u r a ch R o z d z ie ln ik M S Z P II. N M S Z P VI M S Z К I P o s e ls t w o P. B e r lin K o n s u la t G e n . R P K r ó le w ie c Z p o w o d u r o z w o ż e n ia d o c z y t e ln ik ó w „ M a z u r a ” d o d a tk u p o w ie ś c io w e g o K r z y ż a c y H . S ie n k ie w ic z a z a m ie ś c iła n a c j. O r te ls b u r g e r Z e itu n g (N r 260 z 6 /X I/3 1 tłu s t y m d r u k ie m w e z w a n ie : „ V o r s ic h t! d ie P o le n sin d w ie d e r am W e r k e !”. W p r a w d z ie sa m o p is m o z a z n a c z a , iż j e s t to „ e in e g a n z h a r m lo s e S a c h e ” , w z y w a je d n a k d o n ie p r z y j ­ m o w a n ia k s ią ż k i i p o k a z y w a n ia d r z w i ta k im g o ś c io m . T ę o d e z w ę k o ń c z y g ro ź b ą „ Ih r e r sp a r t eu c h v ie l V e r d r u s s u n d A e r g e r ” . K to zn a s to s u n k i n a M a z u r a c h te n w ie , iż j e s t to z a p o w ie d ź c a łe j s k a li s z y k a n i p r z e ś la d o w a ń n ie t y lk o o r g a n iz a c ji s p o łe c z ­ n y c h , a le i o r g a n ó w p a ń s t w o w y c h . Z a r a z e m j e d n a k zd ra d za n o t a t k a n ie p o k ó j c z y n n ik ó w n ie m ie c k ic h p r z e d k a ż d ą ak cją' p o ls k ą , a w s z c z e g ó ln o ś c i p r z e d s z k o ln ic t w e m . Za K o n s u la 1 z a łą c z n ik J a n J e r z y R a p f W ic e k o n s u l O r te ls b u r g e r Z e itu n g N r 260 z 6/X 1/31 V o r s ic h t! D ie P o le n s in d w ie d e r am W er k e ! W en n d ie s e „ a lte n M a s u r e n f r e u n d e ” u n s h e im s u c h e n , d a n n b e d e u t e t e s n ic h t s g u te s , d o ch w e n n s ie g a r a n fa n g e n , G e s c h e n k e zu v e r te ile n , d a n n r ie c h t s b e s t im m t n a ch S c h w e f e l. In d ie s e r W o c h e h a b e n z w e i S e n d e r d e s „ M a su r ” in N e u S c h ie m a n e n e in ig e in p o ln is c h e r S p r a c h e a b g e f a s s t e , ü b e r 500 S e it e n s t a r k e B ü c h e r u n e n t g e lt lic h v e r t e ilt u nd zu m e if r ig e n L e s e n e r m a h n t. E s s o ll e in e h is t o r is c h e E r z ä h lu n g v o n H e n r y k S ie n k ie w ic z s e in , u n te r d em T it e l K r z y ż a c y . E in e g a n z h a r m lo s e S a c h e ; a b e r w a s