Celińska, Elżbieta
"Dawny portret w zbiorach Muzeum
Mazurskiego w Olsztynie. Katalog
wystawy", Kamila Wróblewska,
Olsztyn 1965 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 160-162
W ło c ła w sk i in k u n a b u ł z a w ie ra je d n o z w y d a ń L is tó w K a r d y n a ls k ic h p ó ź n ie j szego p a p ie ż a P iu s a II, a p o n a d to n a m a rg in e s a c h i lu ź n y c h k a r tk a c h z n a j d u ją się ta m z a p is k i p o c zy n io n e r ę k ą p ry m a s a J a n a Ł a s k ie g o o ra z B e r n a r d a W a p o w sk ie g o . J e s t ta m ró w n ie ż n ie z n a n y lis t k r ó la Z y g m u n ta S ta r e g o do k ró la w ę g ie rs k ie g o L u d w ik a II, p is a n y w o k re s ie o s ta t n ie j w o jn y k rz y ż a c k o - -p o ls k ie j. T a k w ię c z a w a rto ś ć in k u n a b u łu i l u s t r u j e : s t a r a n i a E n e a sz a S y lw iu - sza P ic c o lo m in ie g o o b is k u p s tw o w a r m iń s k ie w 1457 r .; z a b ie g i p r y m a s a J a n a Ł a s k ie g o w R z y m ie o z a tw ie r d z e n ie u k ła d u p io tr k o w s k ie g o w s p ra w ie o b s a d z a n ia b is k u p s tw a w a rm iń s k ie g o w 1513 r. o ra z m is ję d y p lo m a ty c z n ą H ie ro n im a Ł a s k ie g o w c z a sie w o jn y p o ls k o -k rz y ż a c k ie j z l a t 1519— 1521. W o p a rc iu 0 te n m a te r ia ł a u to r p rz e d s ta w ił szczeg ó ło w o te tr z y z a g a d n ie n ia , a n a m a rg in e s ie ty c h s p r a w w y ja ś n ił d a tę u ro d z in B e r n a r d a W ap o w sk ie g o , k tó r ą z d a n ie m a u to r a n a le ż y p rz e s u n ą ć z 1450 n a 1475 r.
P r z y o k a z ji b a d a ń n a d w s p o m n ia n y m in k u n a b u łe m w ło c ła w s k im a u to r w y d o b y ł z a rc h iw ó w O ls z ty n a , G n ie z n a , G e ty n g i, W a rsz a w y , K ra k o w a 1 U p p sa li w ie le n ie w y d a n y c h d o ty c h c z a s d o k u m e n tó w , k t ó r e d o łą c zy ł, ja k o a n e k s y , do o m a w ia n e g o s tu d iu m . M a te r i a ły t e p o z w o liły m u w in te r e s u ją c y sp o só b n a ś w ie tlić r o lę k a n o n ik a w a rm iń s k ie g o M a u ry c e g o F e r b e r a , ja k o z a u fa n e g o k r ó la Z y g m u n ta S ta re g o o ra z p rz e d s ta w ić s to s u n e k p ry m a s a Ł a s k ie g o do d z ie ła D łu g o sza . W s u m ie c e n n e to s tu d iu m rz u c iło n o w e św ia tło n a w a ż n e s p ra w y z d z ie jó w P o ls k i p ó łn o c n e j w X V i X V I w ie k u .
K s. M ik o ła j K a m i ń s k i o p u b lik o w a ł L i s t B e r n a rd a W a p o w s k ie g o do
Ja n a D a n ty s z k a , k tó r y s ta ł się d la a u to r a o k a z ją do p r z e d s ta w ie n ia n a ty m
tle s to s u n k u D a n ty s z k a do r e f o r m a c ji i M a r c in a L u t r a . K s. A lo jz y S z o r с z a m ie ś c ił z aś A r tic u li iu r a ti..., w s p o m n ia n e ju ż p rz y o k a z ji o m a w ia n ia r o z p r a w y p o ś w ię c o n e j b is k u p o w i Z a łu s k ie m u .
T o m c z w a r ty „ S tu d ió w W a rm iń sk ich '* z a m y k a ją tr z y re c e n z je d o k o n a n e p rz e z k s. M a r ia n a B o r z y s z k o w s k i e g o .
B o h d a n K o z ie lło - P o k le w s k i
K a m ila W r ó b l e w s k a , D a w n y p o r tr e t ги z b io ra c h M u z e u m M a z u rs k ie g o
w O ls z ty n ie . K a ta lo g w y s ta w y . W stę p d o c zęści h o le n d e rs k ie j — A n n y D o -
b r z y c k i e j , p rz e d m o w a — H ie ro n im a S k u r p s k i e g o . O lsz ty n 1965, ss. 48, ilu s tr a c ji 42. M u z e u m M a z u rs k ie w O lszty n ie.
K a ta lo g K . W r ó b l e w s k i e j ja k o w y d a w n ic tw o o k o lic z n o śc io w e , o p u b lik o w a n o w z w ią z k u z w y s ta w ą cza so w ą: D a w n y p o r tr e t w z b io ra c h M u z e u m
M a z u rs k ie g o w O ls z ty n ie , u d o s tę p n io n ą w 1965 r . Z o r g a n iz o w a n ie te g o ty p u
w y s ta w y b y ło u k o ro n o w a n ie m k ilk u le tn ie j a k c j i z ab e z p ie c z e n io w e j d z ie ł s z tu k i, p ro w a d z o n e j p o w o jn ie n a t e r e n ie w o j. o lszty ń sk ie g o . O b ie k ty o calo n e, c zęsto w n ie o c z e k iw a n y c h o k o lic z n o śc ia ch , z n a jd o w a ły się w b a rd z o z ły m s ta n i e i w y m a g a ły p rz e d w y s ta w ie n ie m p rz e p r o w a d z e n ia ż m u d n y c h i k o s z to w n y c h p ra c k o n s e r w a to r s k ic h .
O m a w ia n a p ra c a u ję ta w fo rm ę k a ta lo g u n a u k o w e g o , m im o iż w y s ta w a z o sta ła d a w n o z a m k n ię ta , m a w a r to ś ć b a r d z ie j t r w a łą . C h o ciaż, ja k a u to r k a z az n a c za n a w s tę p ie , n ie s ta n o w i w y c z e rp u ją c e g o p rz e g lą d u z b io ró w , a p r e z e n t u je ty lk o p e w ie n ic h f r a g m e n t, j e s t p ie rw s z y m k r o k ie m w p ró b ie u s y s te m a ty z o w a n ia n a u k o w e g o o c a lo n y c h z a b y tk ó w m a la r s tw a p o rtr e to w e g o b y łe j p r o w in c ji w s c h o d n io p r u s k ie j, p r ó b ą w y k a z a n ia c ec h w ła śc iw y c h śro d o w isk a i zło żo n y ch p ro b le m ó w f il ia c ji o b c y ch w p ły w ó w n a t e te r e n y . S y g n a liz u je p e w n e z a g a d n ie n ia , k t ó r e w p rz y sz ło śc i s ta ć się p o w in n y p o le m d a lsz y c h b a d a ń . A u to rk a w y su w a d w a g łó w n e z a g a d n ie n ia . P ie rw s z y m je s t p o r t r e t h o le n d e rs k i X V II w ie k u (ze w s tę p e m A . D o b r z y c k i e j ) , b o g a to r e p r e z e n to w a n y n a ty c h te r e n a c h w w y n ik u k o lig a c ji i k o n ta k tó w z a g ra n ic z n y c h
tu te js z y c h ro d ó w m a g n a c k ic h z d w o re m h o le n d e r s k im . W ię k sz o ść — to o b ie k ty z w ią z a n e z ro d z in ą D o h n ó w , k tó r e j p a ła c e w G ła d y sz a c h , S ło b ita c h i K w i- ta jn a c h o b fito w a ły w c e n n e z b io ry sz tu k i. R e p r e z e n to w a n e s ą tu n a z w is k a n a jp rz e d n ie js z y c h p o rtr e c is tó w h o le n d e r s k ic h ta k ic h ja k : P i e t e r N aso n , C a s p a r N e ts c h e r, G e r a r d i W ille m H o n th o rs t. P o w ią z a n ia D o h n ó w z h o le n d e rs k im d w o re m p a n u ją c y m s ta j ą się ta k ż e p rz y c z y n ą ic h b lis k ic h k o n ta k tó w z d w o re m b ra n d e n b u rs k im . Z n a jd u je to r ó w n ie ż o d b ic ie w p o r tr e t o w a n e j sz tu c e d w o rs k ie j te g o o k re su . G łó w n y m j e d n a k o s ią g n ię c ie m k a ta lo g u je s t p o d ję c ie n ie z n a n e j d o tą d p r o b le m a ty k i a rty s ty c z n e g o p o r t r e t u m ie js c o w e g o , u w y p u k le n ie je g o z w ią z k ó w h is to ry c z n y c h z in n y m i re g io n a m i P o ls k i, w y k a z a n ie p e w n y c h szk ó ł m ie js c o w y c h i w y e k s p o n o w a n ie n a z w is k m a ło z n a n y c h m a la rz y . A u to rk a u ż y w a „ro b o c ze g o ” m o ż n a p o w ie d z ie ć t e r m in u : „ m a la r s tw o m ie js c o w e ” , o k re ś la j ą c n im o b ie k ty p o c h o d z ą c e i p o w s ta łe n a te r e n ie P r u s K sią ż ę c y c h i P r u s K ró le w s k ic h z W a rm ią . P o d k r e ś la ro lę K ró le w c a i G d a ń sk a , g łó w n y c h o ś ro d k ó w m a la rs k ic h , k tó r e ja k o m ia s ta p o rto w e p o s ia d a ły k o n ta k ty ze s z tu k ą e u ro p e js k ą i in s p iro w a ły m a la r s tw o p ro w in c ji.
W y k o rz y s tu ją c s u m ie n n ie d o s tę p n ą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu , ź ró d ła a rc h iw a ln e i ik o n o g ra fic z n e (załączo n a, d o k a ta lo g u b ib lio g r a f ia z a w ie ra 59 p o z y cji), a ta k ż e p rz e p ro w a d z a ją c w n ik liw ą a n a liz ę s ty lis ty c z n ą , a u to r k a w y k a z u je , że g łó w n ą r o lę o d g ry w a ło śro d o w isk o m a la r z y d w o ru k ró le w ie c k ie g o . Do z n a n y c h m a la rz y n a d w o rn y c h n a le ż e li m . in . C ris p in H e r r a n t, J o h a n n K ö n ig s w asser, H a n s H e n n e b e r g e r . N ie k tó rz y z n ic h d z ia ła li ró w n ie ż n a z a m ó w ie n ia b is k u p ó w w a r m iń s k ic h , a ta k ż e , j a k w y n ik a z ic h k o re s p o n d e n c ji, u tr z y m y w a li k o n ta k ty z p o ls k im i m a g n a ta m i: K rz y sz to fe m S z y d ło w ie c k im i S ta n is ła w e m T ę c z y ń sk im . W p ie rw s z e j p o ło w ie X V I w ie k u n a m a la r z y o b s z a ru K r ó le w c a o d d z ia ły w a ły w p ły w y s z tu k i D ü re ra , w d r u g ie j p o ło w ie p rz e w a ż a ją w p ły w y C ra n a c h a . Ic h o d b ic ie z n aleź ć m o ż e m y w p ię k n y m o b ra z ie e p ita f ij- n y m z p o rtr e to w y m p rz e d s ta w ie n ie m H a n s a v o n N im sc h , m a lo w a n y m p rz e z k ró le w ie c k ie g o m a la r z a J. K ö n ig s w is s e ra (k ilk a a n a lo g ic z n y c h e p ita fió w a n o n im o w y c h , m a lo w a n y c h p rz e z p ro w in c jo n a ln y c h m a la rz y , z n a j d u je s ię r ó w n ie ż w z b io ra c h M u z e u m M a z u rsk ie g o ).
W ie k X V II o d z n ac z a się d o m in a n tą w p ły w ó w h o le n d e rs k ic h . W ie lu m a l a rz y z a tru d n io n y c h w o w y m c z a sie n a d w o rz e k s ią ż ę c y m , p o g łę b ia ło s w ą w ie d z ę m a la r s k ą w H o la n d ii. D u żą in d y w id u a ln o ś c ią a r ty s ty c z n ą o d z n a c z a li s ię z w łasz cz a d w a j m a la rz e : C zech — M a c ie j C w icz e k i D a n ie l R o se. T e m u o s ta tn ie m u p rz y p is u je a u to r k a , n a p o d s ta w ie a n a liz y s ty lis ty c z n e j, d w a p o r t r e ty p a ry m a łż e ń s k ie j: K a ta r z y n y C zern y i P io t r a D o h n y , s ta n o w ią c e n ie g d y ś je d e n d u ż y o b ra z .
P o z a w p ły w a m i m a la r s tw a h o le n d e rs k ie g o , n a c a ło k s z ta łt zło żo n eg o p ro f ilu a rty s ty c z n e g o p o r tr e t u te g o o k re s u d u ż y w p ły w m ia ły k o n ta k ty n ie k tó r y c h ro d ó w tu te js z y c h z p o ls k im d w o re m k ró le w s k im , w o k re s ie p a n o w a n ia Z y g m u n ta II i W ła d y sła w a IV . A u to rk a s łu sz n ie p o d k r e ś la p rz y ty m , że p o r tr e t y te p o tw ie rd z a ją m a te r ia ły h is to ry c z n e o p ro p o ls k ie j o r ie n ta c ji tu te js z y c h ro d ó w D e n h o ffó w , K re y tz e n ó w i s ą ś w ia d e c tw e m ic h b lis k ic h p o w ią z a ń z k ró le w s k im d w o re m p o lsk im . W ie lu c zło n k ó w r o d z in y D e n h o ffó w , m . in . T e o d o r i M a g n u s E r n e s t D e n h o ff, p e łn iło p o w a ż n e f u n k c je w s łu ż b ie w o js k o w e j i d y p lo m a ty c z n e j n a d w o rz e k r ó le w s k im w W a rsz a w ie . P o r t r e t y ic h w y sz ły z a p e w n e z p ra c o w n i m a la r z y d w o ru p o lsk ie g o , n a co w s k a z u ją ic h c e c h y s ty lis ty c z n e : p ła sz c z y zn o w o ść i lin e a r y z m tr a k t o w a n i a (w p o r tr e c ie T e o d o ra ), c h a r a k t e r y s ty c z n e d la p o r tr e t ó w o k re s u Z y g m u n ta I I I p o z a i m o n o c h ro m a ty c z n y k o lo ry t. P o r t r e t M a g n u s a E r n e s ta w y k a z u je d u żo cech w ła ś c i w y c h d la s a r m a c k ic h p o r tr e t ó w m a lo w a n y c h p rz e z B a r tło m ie ja S tro b la .
W X V III w ie k u poza p o w ią z a n ia m i z s a s k im d w o re m k ró le w s k im w W a r sz a w ie is tn ie ją p o w ią z a n ia z d w o re m b r a n d e n b u r s k im w B e r lin ie . P r z y k ła d em m o że t u b y ć p o r t r e t E lisa b e th - C h r ie s tin e v o n B ra u n s c h w e ig p o s ia d a ją c y d u żo a n a lo g ii z w a rs z ta te m A n to in e P e s n e , n a d w o rn e g o m a la rz a d w o ru b ra n d e n b u rs k ie g o , w y k o n u ją c e g o te ż z a m ó w ie n ia d la d w o ru w W arsz a w ie , ty p o w y z re sz tą d la k o n w e n c jo n a ln e g o p o r t r e t u d w o rs k ie g o p ie rw s z e j p o ło w y X V I II w ie k u .
Z e śro d o w isk ie m g d a ń sk im teg o o k re s u w ią ż e a u to r k a tr z y p o r tr e t y s y g n o w a n e p rz e z C. F. W essela , m . in . p o r t r e t A m a lii L u iz y D o h n y , c h a r a k t e r y s t y c zn y d la d w o rs k ie g o p o r tr e t u d r u g ie j p o ło w y X V II I w ie k u . W y su w a p rz y ty m p e w n ą m o ż liw o ść u to ż s a m ie n ia C. F . W e sse la z J a k u b e m W essele m d z ia ła ją c y m w G d a ń sk u , a b ę d ąc y m je d n o c z e ś n ie n a d w o rn y m m a la rz e m D ohnów .
Z p ro w in c jo n a ln y c h m a la rz y , k tó r y c h tw ó rc z o ść p o z o sta je w w ię k sz o ści a n o n im o w a , a w k tó r e j m o ż n a d o s trz e c p e w n e a n a lo g ie z m a la r s tw e m p r o w in c jo n a ln y m in n y c h re g io n ó w P o ls k i, p r e z e n t u je a u to r k a c ie k a w ą p o stać m a la rz a F . N ie d e rm a n a z D o b re g o M ia s ta — je d n e g o z m a la rz y b is k u p a Ig n a c e g o K ra sic k ie g o , d z ia ła ją c e g o czaso w o ró w n ie ż n a t e r e n ie K ró le w c a .
B ard zo s u m ie n n ie o p ra c o w a ła a u to r k a część o p iso w ą k a ta lo g u , n ie o g r a n i czy ła s ię b o w ie m d o k r ó tk i e j n o tk i d o ty c z ą c e j o b ie k tu , le c z ro z s z e rz y ła ją o z w ię 2łą b io g ra fię a u to r a , o ile je s t o n z id e n ty fik o w a n y , a ta k ż e p o d a ła b io g ra fię p o r tr e t o w a n e j p o s ta c i i p rz e p ro w a d z iła je d n o c z e ś n ie a n a lo g ie z i n n y m i z n a n y m i p o r tr e t a m i d w o rs k im i. S ła b ą s tro n ę k a ta lo g u s ta n o w ią i l u s t r a cje, w y k o n a n e n a z ły m k re d o w y m p a p ie rz e , n ie o d d a ją o n e w p e łn i a r t y s ty c z n y c h w a rto ś c i p o rtr e t ó w . D ru g a u w a g a , ja k a n a s u w a s ię w z w ią z k u z k a ta lo g ie m , d o ty c z y u ło ż e n ia ilu s tr a c ji. P o d a n e są o n e w u k ła d z ie c h ro n o lo g ic z n y m , a n ie w e d łu g n u m e r a c ji c zęści o p iso w ej. U tr u d n ia to szy b k ie o d n a le z ie n ie o d p o w ie d n ie j ilu s tr a c ji do o p isu . S ą to j e d n a k u s te r k i d ru g o rz ę d n e n ie u m n ie js z a ją c e g łó w n e j w a r to ś c i k a ta lo g u — ja k o p ie rw s z e j p ró b y r o z s z e rz e n ia w ie d z y o s z tu c e p o r tr e to w e j te g o te r e n u . P o ru s z e n ie je j w ie lo ra k ic h i zło żo n y ch p ro b le m ó w sp o w o d u je z a p e w n e w p rz y sz ło śc i b liż sz e b a d a n ia n a u k o w c ó w i s ta n ie s ię o k a z ją do w y su n ię c ia d a lsz y c h in te re s u ją c y c h w n io sk ó w .
E lż b ie ta C e liń sk a
P io t r G r z e g o r c z y k , I n d e x le x ic o r u m P o lo n ia e . B ib lio g ra fia s ło w n ik ó w
p o ls k ic h , W a rsz a w a 1967, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 286.
C elem w y m ie n io n e j b ib lio g r a f ii je s t, j a k p isz e a u t o r w U w a g a ch w s t ę p n y c h ; „ u k a z a n ie b o g a te g o p lo n u n a sz e g o s ło w n ik a r s tw a , p o c z ą w sz y od z a b y t k o w y c h w o k a b u la r z y śre d n io w ie c z n y c h , sk o ń cz y w sz y n a 1964 ro k u ju b ile u s z o w y m , c z te re c h s e tle c ia u k a z a n ia się w K ró le w c u p ie rw s z e g o w ie lk ie g o , n a u k o w o o p ra c o w a n e g o s ło w n ik a J a n a M ąc 2y ń s k ie g o : L e x ic o n L a tin o -P o lo n ic u m (1564)” . T e rm in „ sło w n ik ” a u to r b ib lio g r a f ii t r a k t u j e „ se n su la to , ja k o z b ió r u p o rz ą d k o w a n y m a te r ia łu le k s y k o g ra fic z n e g o ” , d la te g o w b ib lio g r a f ii — liczy o n a 2617 p o z y cji — je s t b a rd z o du żo p u b lik a c ji n ie b ę d ą c y c h s ło w n ik a m i. O b e jm u je o n a ró w n ie ż e n c y k lo p e d ie (z w y ją tk ie m o g ó ln y c h o u k ła d z ie r z e czow ym ). O p ró c z p u b lik a c ji p o ls k ic h r e j e s t r u j e r ó w n ie ż o b c ą z a w ie ra ją c e h a s ła p o lsk ie .
M a te ria ły d o ty c z ą c e M a z u r i W a rm ii z n a j d u ją się w h a ś le S ło w n ik i g w a
r o w e fw d z ia le II S ło w n ik i j ę z y k a p o ls k ie g o ) i O n o rrm sty k a (w d z ia le IV S ło w n ik i d z ie d z in i z a g a d n ień ). B ib lio g ra fia G r z e g o r c z y k a je s t p r o g r a
