View of Reaktywowanie duszpasterstwa w diecezjach żytomierskiej i kamienieckiej

(1)

R

E

C

E

N

Z

J

E

_________________________________________________________

STUDIA POLONIJNE T. 33. Lublin 2012

Reaktywowanie duszpasterstwa w diecezjach z3ytomierskiej i kamienieckiej.

Materia7y z´ród7owe Kurii Diecezjalnej w =ucku 1941-1945, wybór, wste?p

i opracowanie Maria De?bowska, Rzeszów: Instytut Pamie?ci Narodowej.

Ko-misja S´cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. OddziaQ w Rzeszowie

2010, ss. 277, mapa

.

Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r. wyzwoliQ nadzieje ludzi wierz ?acych na swobode? kultu religijnego na terenach ZSRR zajmowanych przez wojska niemieckie i walcz ?ace u ich boku jednostki pan´stw „osi”. T ?a nadziej ?a zYyQa równiezY ludnos´c´ katolicka, która zamieszkiwaQa tereny poQozYone na wschód od przedwojennej granicy Rzeczypospolitej Polskiej1_{. Jednak szybko te oczekiwania}

okazaQy sie? w znacznej mierze pQonne. JuzY 16 lipca 1941 r. Führer stwierdziQ, zYe na tym obszarze nie wolno prowadzic´ zYadnej dziaQalnos´ci misyjnej2_{. W tym samym}

miesi ?acu Reinhard Heydrich (1904-1942), szef GQównego Urze?du Bezpieczen´stwa Rzeszy, opublikowaQ raport zakQadaj ?acy istnienie tzw. Planu Tisseranta3_{. W sentencji}

szef bezpieczen´stwa Rzeszy twierdziQ, zYe „nalezYy przedsie?wzi ?ac´ drakon´skie s´rodki w celu nie wpuszczenia ksie?zYy na terytoria okupowane przez niemieckie wojska”. JuzY w sierpniu niemieckie Naczelne Dowództwo SiQ Zbrojnych (OKW) wydaQo zakaz wste?pu na okupowane tereny na Wschodzie kapQanom niebe?d ?acym kapelanami

woj-1 _{Na temat przes´ladowan´ Kos´cioQa katolickiego na terenie diecezji kamienieckiej przez}

komunistów zob.: W. R o s o w s k i, Dzieje rzymskokatolickiej diecezji kamienieckiej w

latach 1918-1941, Lublin 2008, passim.

2_{D. A l v a r e z,} _{R.A. G r a h a m, Nic s´wieEtego. Nazistowski wywiad przeciw}

Watykanowi 1939-1945, przeQ. O. Snarska, Gdynia 2003, s. 24-25.

3 _{KardynaQ Eugène Tisserant (1884-1972) w latach 1936-1959 peQniQ funkcje? sekretarza}

Kongregacji KosćioQów Wschodnich. WedQug Niemców: „Watykan przygotowaQ plan prozeli-tyzacji Rosji, be?d ?acy cze?sći ?a dQugoterminowej linii programowej, maj ?acej na celu otoczenie Rzeszy wrogimi jej krajami katolickimi. WedQug Heydricha «Plan Tisseranta» […] przedstawiaQ przyszQy blok wschodni w skQadzie: katolicka Chorwacja, SQowacja i Rosja, jako uzupeQnienie bloku zachodniego, do którego nalezYaQy Francja, WQochy, Portugalia i Hiszpania. Na pocz ?atek, w cie?zYkim zadaniu nawracania Rosji Watykan planowaQ wykorzystac´ katolickich kapelanów przydzielonych do wQoskich, we?gierskich i sQowackich jednostek na froncie wschodnim, jak równiezY kapelanów towarzysz ?acych „BQe?kitnej Dywizji” sformowanej z hiszpan´skich ochot-ników. Watykan miaQ równiezY przemycac´ do Rosji materiaQy i specjalnie szkolonych ksie?zYy […]. W rzeczywistosći «Plan Tisseranta» istniaQ wyQ ?acznie w wyobrazńi partii nazistowskiej i oficerów aparatu bezpieczen´stwa, ope?tanych wizj ?a katolickich knowan´ przeciwko rezYimowi” (tamzYe, s. 25).

(2)

186 Recenzje

skowymi Wehrmachtu lub formacji sojuszniczych, a tym z kolei zabroniono speQ-nianie posQugi duszpasterskiej wobec ludnos´ci cywilnej4_{. Podobna sytuacja}

zapa-nowaQa po zaje?ciu terenów diecezji zYytomierskiej i kamienieckiej przez wojska sowieckie w 1944 r. Pocz ?atkowo tolerowano obecnos´c´ i prace? kapQanów na tych terenach, ale od kon´ca 1944 r. zacze?to ich stamt ?ad usuwac´.

Mimo niesprzyjaj ?acych warunków, biskup Qucki Adolf Szel ?azYek (1865-1950) podj ?aQ dzieQo reaktywowania duszpasterstwa na terenie obu diecezji. Okolicznos´ci ?a uQatwiaj ?ac ?a to przedsie?wzie?cie ze strony Stolicy Apostolskiej byQo niew ?atpliwie nadanie jesieni ?a 1939 r. bardzo szerokich uprawnien´ kapQanom katolickim, znajdu-j ?acym sie? na obszarach zaznajdu-je?tych przez ZSRR5_{. Biskup Szel ?azYek sw ?a akcje? rozpocz ?aQ}

je juzY latem 1944 r., kontynuowano j ?a do konća 1944 r. WQasńie temu zagadnieniu pos´wie?cona jest omawiana ksi ?azYka. Zawiera ona dokumentacje? z lat 1941-1944, zgro-madzon ?a przez kancelarie? Kurii Diecezjalnej w mucku. Obecnie przechowywana jest jako depozyt w Os´rodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kosćielnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana PawQa II. Jest to gQównie korespondencja w formie re?kopisów i maszynopisów zQozYona w teczce zatytuQowanej „Diecezja zYytomierska i kamieniecka”. Sporz ?adzono je gQównie w je?zyku polskim, a takzYe niemieckim, Qa-cin´skim, rosyjskim i ukrain´skim. Os´rodek dysponuje równiezY mikrofilmem tych akt (Mf 4684). Oprócz archiwaliów dawnej kurii Quckiej, zamieszczono w prezento-wanym zbiorze dokumenty i akta znajduj ?ace sie? w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemys´lu, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie oraz w Centralnym Archiwum Polonii w Orchard Lake (USA).

Akta opracowaQa dr hab. Maria De?bowska, prof. KUL, wytrawny znawca dziejów Kresów Wschodnich, autorka monumentalnej rozprawy Kos´ció7 katolicki na Wo7yniu

w warunkach okupacji 1939-1945(Rzeszów 2008). Lekture? ksi ?azYki uQatwia logiczny

podziaQ na trzy zasadnicze cze?s´ci. Pierwsza obejmuje dokumenty i akta z okresu oku-pacji niemieckiej, druga n okresu rz ?adów sowieckich. Cze?s´c´ trzeci ?a stanowi ko-respondencja Quckich wQadz diecezjalnych z wiernymi n przedstawicielami wspólnot parafialnych staraj ?acych sie? o duszpasterza.

Warto zaznaczyc´, zYe zamieszczone materiaQy zostaQy juzY wykorzystane w opraco-waniach m.in. M. De?bowskiej, ks. J. Szyman´skiego6_{, st ?ad mozYe sie? rodzic´ pytanie}

o celowos´c´ prezentowanego wydawnictwa. Jednak uwazYna lektura dokumentów

uka-4_{TamzYe, s. 25-26.}

5_{Zob. m.in. M. D e? b o w s k a, Nadzwyczajne uprawnienia dla biskupów diecezjalnych}

na terenach RP zajeEtych przez wojska radzieckie w 1939 roku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea

Kos´cielne” 78 (2002), s. 41-64; T. S´ l i w a, Nadzwyczajne uprawnienia duszpasterskie

kap7anów katolickich w Zwi Eazku Radzieckim w okresie II wojny s´wiatowej, „Premislia Chri-stiana” 9 (2001), s. 441-449; S. Z y c h, Diecezja przemyska obrz Eadku 7acin´skiego w wa-runkach okupacji niemieckiej i sowieckiej 1939-1944/1945, Przemys´l 2011, s. 179-181.

6_{Zob. np. M. D e? b o w s k a, Kos´ció7 katolicki na Wo7yniu w warunkach okupacji}

1939-1945, Rzeszów 2008, s. 293-328; t a zY, Pos7uga duszpasterska duchowien´stwa diecezji 7uckiej na Kresach Wschodnich I RP w czasie II wojny s´wiatowej, w: Historia et ius. KsieEga Pami Eatkowa ku czci KsieEdza Profesora Henryka Karbownika, red. A. De?bin´ski, G. Górski, Lublin 1998, s. 31-41; J. S z y m a n´ s k i, Kos´ció7 katolicki na Podolu. Obwód winnicki

(3)

187

Recenzje

zuje rzecz nieuchwytn ?a podczas lektury opracowan´ n przemawiaj ?a do czytelnika kon-kretni ludzie zYyj ?acy w niewoli dwóch lewicowych systemów totalitarnych, zas´ ze z´ródeQ przebija caQa gama ludzkich uczuc´ i motywacji. Wzruszaj ?aca jest niejedno-krotnie nieporadnos´c´ je?zykowa wiernych prosz ?acych o duszpasterza.

Przedsie?wzie?cie bpa Szel ?azYka n bior ?ac rzecz po ludzku n byQo z góry skazane na niepowodzenie, poniewazY zarówno wQadze niemieckie, jak i sowieckie nie miaQy za-miaru tolerowac´ odradzania sie? struktur kos´cielnych na Wschodzie. Jednak Autorka trafnie podsumowuje wysiQki duszpasterzy sQowami ks. prof. dra hab. Romana Dzwonkowskiego SAC: „nie zostaQo zerwane ogniwo przekazu dawnych tradycji, nabozYen´stw, dawnych praktyk religijnych i udzielania sakramentów. NajmQodsze pokolenie i dzieci zetkne?Qy sie? wówczas po raz pierwszy w zYyciu z kapQanami ka-tolickimi” (s. 11). Prezentowana publikacja jest zas´ dowodem, zYe procesy historyczne i ich ocena nie jest domen ?a tylko ludzkiej logiki.

Ks. S7awomir Zych Os´rodek Badan´ nad Poloni Ea i Duszpasterstwem Polonijnym KUL

Andrzej Jan C h o d u b s k i, Górnik, geolog Witold Zglenicki

(1850-1904) „Polski Nobel”, PQock: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego

PQoc-kiego 2011, ss. 192, il.

Wznowiona po 27 latach od pierwszego wydania ksi ?azYka prof. Andrzeja Jana Chodubskiego ukazuje udziaQ Polaków w zYyciu gospodarczym na Wschodzie na przeQomie XIX i XX wieku. GQównym jednak celem autora byQo wydobycie z caQ-kowitego niemal zapomnienia i ocalenie od zapomnienia postaci Witolda Zgle-nickiego, wybitnego inzYyniera geologa, który zasQuzYyQ sie? ogromnie dla powstania i rozwoju przemysQu naftowego w AzerbejdzYanie. Przez jedenas´cie lat zajmowaQ sie? rozpoznawaniem bogactw ziem, przede wszystkim poszukiwaQ zQózY ropy naftowej. Jego zasQugi w tej dziedzinie byQy tak wielkie, zYe zostaQ uznany za pioniera w eksploatacji tego surowca spod dna morskiego.

Szeroko zakrojone badania biografistyczne, dotycz ?ace losów Polaków w Armenii, AzerbejdzYanie, Czeczenii, Dagestanie, Gruzji i krajach Azji Centralnej, podje?te przez ponad 30 lat temu przez A.J. Chodubskiego, zaowocowaQy wieloma publikacjami. S ?a one bardzo wazYne, bowiem jeszcze do niedawna, niemal do konća XX wieku, histo-riografia polska stroniQa od biografii. AkcentowaQa przede wszystkim znaczenie siQ rozwojowych, determinuj ?acych zYycie poszczególnych spoQeczen´stw, a tym samym ich dzieje. Ówczesńi badacze, pozostaj ?ac w zgodzie z „przoduj ?ac ?a” nauk ?a sowieck ?a, twierdzili, zYe w aspekcie przyczyn i skutków n na tle relacji pomie?dzy faktami dziejowymi, ideami oraz systemami ksztaQtuj ?acymi zYycie ludzkie n czQowiek jawi sie? wprawdzie jako indywidualnosć´ twórcza, oddziaQuj ?aca na losy wspólnoty ludzkiej, lecz w ostatecznym rozrachunku dominuje caQy kontekst wydarzen´. To prawda, zYe bez tego kontekstu trudno zrozumiec´ bogactwo i aktywnosć´ spoQeczn ?a jednostek.