R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X L V III-X L IX , zeszyt 7 - 2000-2001
A N N A G IL D N E R K raków
P R O F E S O R A R Y S Z A R D A L U Ź N E G O P R A C E O U T O P II
Dorobek naukowy profesora Ryszarda Luźnego prezentuje „w szystkie możliwe gatunki piśm iennictw a naukowego filologiczno-hum anistycznego” 1. W edług Spisu p ub likacji, wydanego w 1997 roku z okazji siedem dziesiątej rocznicy urodzin Profesora, liczył on 560 pozycji3, a przecież naukow iec ten także w ciągu ostatniego roku życia - ju ż nieuleczalnie chory - intensyw nie pracował i przygotowyw ał do druku kolejne rozprawy.
W tak bogatym i różnorodnym dorobku zaledw ie cztery teksty pośw ięcone są utopii i utopizmowi w Rosji, na ich przykładzie jednak doskonale m ożna prześledzić m etody i ewolucję pisarstw a naukowego Profesora. Są to w kolej ności publikacje: Idee utopizmu społecznego w dawnej literaturze r o s y js k ie j, Doktryna Lwa Tołstoja, czyli epizod z dziejów utopizm u społecznego w R o sji4, „ Podróż do Ziemi O firskiej” księcia M ichała Szczerbatowa, czyli o tym, ja k oświeceniowa utopia idealną społeczność ludzką p rzed sta w ia ła ' oraz M yśl filozoficzna M ikołaja Fiodorowa w kręgu p isa rzy rosyjskich X I X і X X wieku1’.
A zatem wątki i motywy tw órczości ludowej, sw oista m onografia jedynego utworu fabularnego osiem nastow iecznego polityka i filozofa księcia M ichaiła Szczerbatowa, doktryna etyczno-religijno-społeczna jednego z najw ybitniej szych pisarzy rosyjskich - Lwa Tołstoja, w reszcie w pływ na pisarzy rosyj skich XIX і XX w ieku idei niezw ykle oryginalnego filozofa X IX w ieku N ik o
1 R. Ł u ż n y, Autor o sobie samym, czyli szkic do biografii, w: R. Ł u ż n y, Spis publikacji 1955-1997, red. G. Przebinda, J. Św ieży, Kraków 1997, s. 84.
2 Tamże.
„Przegląd Humanistyczny”, 1978, nr 1, s. 91-100.
4 „Przegląd Humanistyczny”, 23 (1979), nr 6 (165), s. 29-37, 5 W: Idea p ra c y w literaturze rosyjskiej, Katowice 1980, s. 9-20. 6 „Przegląd Humanistyczny”, 21 (1982), nr 1-2, s. 99-116.
łaja Fiodorow a - to krąg poruszanych zagadnień w studiach R. Luźnego o utopü.
Zachow ana tu została chronologia zainteresow ań Profesora poszczególnym i okresam i kultury i literatury rosyjskiej - od najstarszej ku czasom nam naj bliższym , bow iem kolejność pow staw ania owych artykułów jest nieco inna niż ich druk. Chronologicznie najw cześniejszy jest tekst o utopizm ie w daw nej literaturze rosyjskiej, następnie o Podróży do Ziemi Ofirskiej, wygłoszony na konferencji w Sosnowcu z okazji X -łecia U niw ersytetu Śląskiego, w marcu 1978 roku, w ydrukow any zaś ponad dwa lata później w pokonferencyjnym zbiorze. N ikom u chyba jed n ak nie trzeba specjalnie przypom inać, że tzw. „cykl produkcyjny” książek, nie tylko zresztą naukowych, był wtedy dosyć długi. K olejne teksty dotyczą „tołstoizm u” i „filozofii w spólnego czynu” N. Fiodorow a, a w łaściw ie jej wpływu zarówno na współczesnych tego orygi nalnego filozofa, ja k i na pisarzy awangardy rosyjskiej.
W szystkie zresztą teksty pow stały na podstaw ie referatów wcześniej w y głoszonych: np. D oktryna Lwa Tołstoja... jesien ią 1978, M ikołaj Fiodorow - rosyjski m yśliciel zapom niany, jesie n ią 1981 roku, obydwa na posiedzeniach Kom isji Słow ianoznaw stw a Krakowskiego Oddziału PAN.
Ta zasada - w ygłoszenie referatu i późniejsza dopiero publikacja z u- w zględnieniem w niosków z dyskusji i w zbogaceniem o kolejne przem yślenia dyskusją taką w yw ołane - była dla Profesora zawsze charakterystyczna. D a w ała bow iem okazję do „spraw dzenia” znajom ości tem atu w środowisku naukowym , a także do uzupełnienia i dodatkow ych w yjaśnienień wątków w referacie zaledw ie naszkicow anych lub pom iniętych, a wzbudzających szczególne zainteresow anie dyskutantów.
W badaniach R. Luźnego upraw ianiu filologii „czystej” niemal od samego początku tow arzyszyło zainteresow anie dla spuścizny myślowej wyrażonej zarów no w utw orach artystycznych, ja k i publicystycznych i filozoficznych pisarzy oraz m yślicieli rosyjskich, sprzyjające studiom o charakterze kulturo- logiczno-interdyscyplinarnym . Filolog coraz bardziej ustępow ał pola badaczo wi kultury i m yśli. Tendencja ta uw idoczniła się bardzo wyraźnie w tekstach o utopii.
N ależy podkreślić, że prof. Łużny był zazwyczaj prekursorem w podejm o w aniu kolejnych tem atów na gruncie polskim , a nierzadko i szerszym. Podob nie rzecz się m iała z utopią.
W chronologicznie pierw szym tekście o utopii - artykule Idee utopizmu społecznego w daw nej literaturze rosyjskiej, w ychodząc z założenia, że utopia
rosyjska w stosunkowo niew ielkim stopniu czerpała z bogatych wzorców zachodnich, Profesor prześledził w ystępow anie idei utopijnych w piśm iennic twie staroruskim i w ludowej tw órczości ustnej. Przedm iotem analizy stały się przesłanki i zapowiedzi idei utopijnych oraz sposoby ich artystycznej konkretyzacji, które można znaleźć w tekstach literackich i ludow ych przed ostatecznym uform owaniem się utopii rosyjskiej w końcu w ieku XVII, R y szard Łużny wskazuje dwa główne źródła utopizm u rosyjskiego: św iecką i religijną literaturę bizantyjską tłum aczoną na Rusi z greki od XI w ieku oraz ustną twórczość ludową, przede wszystkim legendy i podania, ale także nie które pieśni, byliny i bajki. Przede w szystkim więc A pokalipsa kreśliła p ers pektywy „nowej ziemi i nowego nieba”, Now ego Jeruzalem 7. R. Łużny udo wadnia także, iż w schodniosłow iański ludowy epos bajkow y był bogaty w motywy utopijne, postulow ał bowiem spraw iedliw ość społeczną, zw ycięs two prawdy i szczęście osobiste, jedn ak tylko w w ym iarze indyw idualnym , a nie w ram ach system u społecznego. N aw iązując do prac znakom itego znaw cy problem u K iriła Czistowa z końca lat sześćdziesiątych, Profesor podzielił ludowe wizje utopijne na trzy grupy: podania historyczne idealizujące p rze szłość (przede wszystkim byliny, głównie tzw. cyklu kijow skiego, p rzedsta w iające epokę księcia W łodzim ierza); utw ory o dalekich krainach, gdzie ludzie, także obecnie, żyją szczęśliwie (np. legendy o Białow odziu) i opo wieści o m ającym nadejść w przyszłości w ybaw icielu, który zaprow adzi spra wiedliwość i ład społeczny (tu pojaw ia się m otyw cudow nie ocalonego na stępcy tronu).
Jak zawsze, w w ystąpieniach i artykułach R yszarda Luźnego zasadniczy tem at zasygnalizow any w tytule został rozpatrzony na szerokim tle. Z najdzie my tu więc refleksje o „społecznikow skim nastaw ieniu” i specyficznej „słu żebności literatury rosyjskiej” wobec otaczającego świata. K onkretne przykła dy literackie pojaw iają się w kontekście ogólnych zagadnień historycznych, zjaw isk z dziedziny psychologii społecznej, m yśli filozoficzno-politycznej i koncepcji ideologicznych.
Podobnie rzecz się ma w przypadku P odróży do Ziem i O firskiej... Badacz rozpatruje utw ór w kontekście ośw ieceniow ych prądów m yślow ych i popular nych w oświeceniu gatunków - podróży i utopii, na przecięciu których m ieści się utw ór księcia Szczerbatowa. Sięgnął zatem Profesor do historii gatunku
7 R. Ł u ż n y, Idee utopizmu społecznego w daw nej literaturze rosyjskiej, „Przegląd Humanistyczny”, 1978, nr 1, s. 93.
utopii öd czasów najdaw niejszych, od eposu Hom erowego począwszy. Po raz kolejny zaprezentow ał utw ór niemal zupełnie zapoznany, napisaną w 1786 roku, a w ydaną dopiero pod koniec XIX wieku, pierw szą w sensie gatunko wym rosyjską utopię, która proponuje całościow y obraz państw a i społeczeń stwa idealnego. Była to pierw sza w piśm iennictw ie rosyjskim utopijna wizja społeczeństw a, bow iem wcześniej w literaturze staroruskiej w ystępowały jedynie poszczególne epizody czy m otywy utopijne, „pierwsza także i na długo rosyjska pow ieść filozoficzna, a raczej ujęty w kształt literacki traktat „politologiczny”8.
R. Łużny prześledził także związki tej wizji idealnego państw a z realną rzeczyw istością Rosji osiem nastow iecznej, odwołując się do niektórych usta leń badacza m arksistow skiego Gieorgija Plechanowa.
K siążę M. Szczerbatow był zdecydow anym przeciw nikiem tendencji egali- tarystycznych, zw olennikiem ustroju m onarchicznego i rzecznikiem stanowych przyw ilejów rodowej arystokracji i szlachty. Jego idee stanow iły zapowiedź przyszłych koncepcji słow ianofilskich.
U tw ór został oparty na charakterystycznym dla XVIII wieku motywie „podróży” . P odróż do Ziemi Ofirskiej... odróżnia się jednak od innych ów czesnych egzem plifikacji tego gatunku, np. Listów podróżnika rosyjskiego M. K aram zina czy P odróży z Petersburga do M oskw y A. Radiszczewa, „fikcją podw ójną”9, bow iem w ym yślona podróż odbywa się w fikcyjnym, a nie w realnie istniejącym świecie. Szczególnie wiele uwagi pośw ięcił Łużny wizji państw a i społeczeństw a, która tw orzy utopijny obraz idealnego - zdaniem autora - porządku społecznego, w którym wyeksponowana została idea pracy ludzkiej. Postulow ana i aprobow ana w dziele rzeczyw istość niezw ykle przypo m ina Ruś przedpiotrow ą.
A rtykuł łączy znakom icie analizę tego, CO opisał Szczerbatow, a więc wizji idealnego państw a i społeczeństwa, z opisem tego, JAK to zrobił. Za w iera w nikliw e uw agi o przestrzeni, kom pozycji, narracji i bohaterze utworu. Z ainteresow anie Profesora życiem, m yślą i tw órczością Lwa Tołstoja dało o sobie znać na przełom ie lat siedem dziesiątych i osiem dziesiątych, a zaow o cowało w ielom a tekstam i, także przekładam i jego spuścizny10. N a przykła
Г e n ż e, „ P odróż do Ziemi Ofirskiej" księcia M ichała Szczerbatowa, czyli o tym, ja k ośw ieceniow a utopia idealną społeczność ludzką przedstaw iała, w: Idea p ra cy w literaturze rosyjskiej, Katowice 1980, s. 19.
9 Tamże, s. 13.
dzie twórczości L. Tołstoja Łużny niejednokrotnie udow adniał zw iązki „w yso kiej” literatury rosyjskiej z jej etapami w cześniejszym i, przede w szystkim zaś z najdaw niejszą tw órczością ludową. Taka optyka charakterystyczna je s t także dla artykułu o utopizm ie Lwa Tołstoja. K ontekstem dla rozw ażań o doktrynie Tołstoja jest zwięzły zarys przem ian ekonom iczno-społecznych, jakie dokona ły się w ciągu 82 lat życia pisarza (1828-1910). Znam ienne, że i w w ypadku pisarza tak znanego i zbadanego przez literaturoznaw ców , Profesor zapropo nował tem at mało znany - jego doktrynę społeczno-religijną, propagow aną przez autora w wydaw nictwach dla ludu i traktatach filozoficzno-religijnych. Od kryzysu światopoglądowego u schyłku lat siedem dziesiątych, poprzez tzw. przełom po krystalizację tołstoizm u pow stały takie m.in. program ow e teksty, jak: Spowiedź (1878-1879), Cóż mamy więc czynić (1886) czy Co to je s t sztuka? (1897). W tedy to L. Tołstoj poddał ostrej krytyce całą w spółczesną rzeczywistość i sform ułow ał własny program napraw y zła.
Nie będąc całościowym systemem filozoficznym , doktryna Tołstoja zawierała w sobie jednak określoną osnowę metafizyczną w postaci koncepcji „prawdziwego życia” i zasady negacji «dobra jednostkowego» [...] przy całej trafności opisu wynaturzeń ustrojowych i słusznej diagnozie schorzeń społecznych i politycznych tego kraju, w swej warstwie konstruktywnej, postulatywno-futurologicznej okazała się konstrukcją czysto teoretyczną [...] i pozostała w sferze rozwiązań typowo utopijnych".
Paradoksalnie, to Lenin, chyba jako pierw szy, w ytknął utopizm doktryny Tołstoja, wskazując równocześnie na jej ludowy charakter12. R. Łużny przy wołuje w artykule także opinię Róży Luksem burg, która nazw ała Tołstoja „pogrobowcem utopijnego socjalizm u”, zaś tołstoizm jak o zespół w yobrażeń i prognoz o społeczeństwie i państw ie uznała za najbardziej spokrew nione z tymi ideami i stereotypam i utopistycznym i, jakie znajdujem y w tw órczości ustnej ludu rosyjskiego13.
R. Łużny uważał L. Tołstoja za najbardziej „ludow ego” ze w szystkich pisarzy rosyjskich, czemu dał wyraz m.in. w artykule Lew Tołstoj - „pisarz
11 R. Ł u ż n y, Doktryna Lwa Tołstoja, czyli ep izo d z dziejów utopizm u społecznego w Rosji, „Przegląd Humanistyczny”, 23(1979), nr 6(165), s. 35.
12 Za: A. W a 1 i с к i, Rosyjska filo zo fia i m yśl społeczna od O św iecenia do marksizmu, Warszawa 1973, s. 496, 497.
lu d o w y”14. Ludow y poprzez swój zw iązek z w sią i jej kulturą, z chłopską m entalnością oraz ludowy jak o m iłośnik folkloru i autor np. traw estacji bajek ludowych, propagujących zasady etyczno-religijne „tołstoizm u” .
Ideologia społeczna doktryny L. Tołstoja stanow iła oryginalne połączenie radykalizm u w krytyce istniejącego ustroju społecznego i życia duchowego klas uprzyw ilejow anych z równie zdecydow anym negowaniem rew olucjoniz m u i w szelkich prób sprzeciw iania się złu przem ocą. Skoncentrowanym w yra zem zła była tu instytucja państw a, postulow anym ideałem ustrój likwidujący w szelką przem oc i w szelkie form y nierówności m iędzy ludźmi. Drogę do jego urzeczyw istnienia w idział Tołstoj w biernym oporze - w odm owie jakiegokol w iek w spółdziałania z państw em oraz w chłopskiej gospodarce naturalnej opartej na pracy rąk. Był więc hrabia L. Tołstoj w yrazicielem nastrojów i ideałów patriarchalnego chłopstwa, tw orzył utopię retrospektyw ną, ponieważ pragnął odrodzenia archaicznych, preindustrialnych i przedpaństw owych form życia społecznego. Był w pewnym sensie bliski um ysłowości racjonalistycz- no-ośw ieceniow ej, nic zatem dziwnego, że znalazł się w kręgu zainteresowań Profesora tak niedługo po księciu Szczerbatowie.
R. Ł użny rozpatruje doktrynę L. Tołstoja na tle tradycji, wywodzącej się jednak nie z utopii europejskiej, nie z rodzim ych źródeł literackich w postaci Podróży do Ziem i O firskiej M. Szczerbatow a, rom antycznych utopii A. W elt- m ana czy W. O dojew skiego ani z powieści Co robić? N. Czernyszewskiego. K ontekstem dla „tołstoizm u” stały się wątki eschatologiczne i apokaliptyczne Biblii oraz staroruskiej literatury cerkiew nej, Ekw iw alentem typologicznym zaś gatunki folklorystyczne, szczególnie bajki, byliny oraz legendy i podania.
Tołstojow ski ideał chłopskiej wspólnoty, reprezentujący wysoki etos m oty w ow any religijnie, realizujący zasady gospodarki naturalnej jest bowiem sw oistą transpozycją ludowych wyobrażeń o dalekich krainach spraw iedliw oś ci, m aterialnego dostatku i wiecznej szczęśliwości (np. legendarne Białowo- dzie). R eprezentuje zarazem tę sferę życia kulturalnego Słowian W schodnich, która ju ż na stałe w pisała się w centrum badań Profesora - zw iązek proble mów społeczno-kulturalnych z życiem religijnym.
Znam ienne zatem , że kolejnym utopistą pozostającym w kręgu zaintere sowań R. Luźnego był rów ieśnik Lwa Tołstoja - Nikołaj Fiodorow (1828- -1903), który był przede w szystkim m yślicielem religijnym . Zdaniem A. W a
14 T e n ż e , Lew Tołstoj - ..pisarz ludowy", „Slavia Orientalis”, 27(1978), nr 1, s. 17-32.
lickiego: „Światopogląd Fiodorowa był osobliw ym połączeniem wątków reli- gijno-m istycznych ze zdrow orozsądkowym utylitaryzm em i praktycyzm em , ostrej krytyki kapitalizm u i industrializm u z kultem techniki i nauk przyrodni czych” 15. Celowe i planowe przekształcanie świata m iało być - w edług nie go - podporządkow ane utopii „zbiorowego czynu” - polegającego na skupie niu sił w pracy nad przezw yciężeniem śmierci i w skrzeszaniem zm arłych. Ideę postępu uważał Fiodorow za niem oralną, bo zw iązaną ze śm iercią „oj ców”. Chciał ustanow ienia ustroju społecznego opartego na w spólnocie w łas ności i usunięciu tego wszystkiego, co dzieli ludzi. Propagow ał zatem ideały równościow ego komunizmu.
Jego postawa posiadała analogie [...] w tradycjach chłopskiej ideologii spo łecznej, w nurtach duchowo-religijnych wsi rosyjskiej [...] jego wizja świata i sys tem wskazań praktycznych mają charakter niezwykły, wyraźnie kreacyjny: Fiodo row i jako teoretyk, i jako praktyk zajmuje postawę utopisty... 16
Profesor Łużny zwrócił szczególną uw agę na religijne źródła filozofii Fiodorowa, podkreślając w niej rolę chrześcijańskiej praw dy o śm ierci i zm ar twychwstaniu oraz wskrzeszaniu ciał, rów nocześnie zw racając uwagę na ory ginalny sposób przezw yciężania śmierci u Fiodorow a - poprzez tzw. „regula cję przyrody”, m ożliw ą dzięki rozwojowi nauki i techniki, opanow aniu m ate rii i kosm osu przez człowieka.
Tekst o N. Fiodorowie prezentuje najbardziej „panoram iczne” spojrzenie na myśl i literaturę rosyjską w jej rozw oju historycznym oraz na wzajem ne zależności pom iędzy różnymi i nieraz bardzo odległym i w czasie zjaw iskam i kultury. Dwie początkowe strony artykułu to „w pigułce” historia m yśli i lite ratury rosyjskiej oraz dzieje ich w spółzależności.
R. Łużny odnajduje wpływy m yśli N. Fiodorow a na F. D ostojew skiego. Uważna lektura jego Listów pozw oliła Profesorow i na sprostow anie nieścis łości w datach w książce A. W alickiego. Chodzi tu o pierw szy kontakt W. Sołowjowa z N. Fiodorowem, który, jak się okazuje z cytow anego w ar tykule Profesora listu, m iał m iejsce w roku 1878, a nie, ja k podaje A. W alic ki, w 1872 rok u17. R. Łużny odnajduje wpływy N. Fiodorow a w system ie
15 Rosyjska filozofia i myśl społeczna, s. 561.
16 R. Ł u ż n y, M yśl filozoficzna M ikołaja F iodorow a w kręgu p is a rzy rosyjskich XIX і X X wieku, „Przegląd Humanistyczny”, 26(1982), nr 1-2, s. 102-103.
teokra'tycznej utopii W. Sołowjowa, w twórczości sym bolisty W alerego Briu- sowa, ale także - co ju ż m oże nieco dziwić - w pracach ojca astronautyki, uczonego polskiego pochodzenia - K onstantego Ciołkowskiego, w artykułach M aksym a G orkiego i w tw órczości tak różnych rosyjskich poetów aw angardo w ych, ja k W ładim ir M ajakowski, W ielem ir Chlebnikow, Siergiej Jesienin, Nikołaj K lujew czy Nikołaj Zabołocki.
W e w szystkich czterech artykułach w yraźnie widać, ja k doniosłą inspiracją stała się dla R. Luźnego książka A. W alickiego Rosyjska filozo fia..., do której Profesor chętnie się odwoływał. Odw oływ ał się zresztą do przeróżnych źródeł i prac, od m yślicieli religijnych do filozofów m arksistow skich, od najstar szych encyklopedii i słow ników poczynając do „jeszcze ciepłych” książek i rozpraw sw oich w spółczesnych, zarówno na W schodzie, ja k i na Zachodzie, jeśli tylko znalazł w ich pracach inspirujące idee. A trzeba podkreślić, że R. Łużny był bardzo uw ażnym obserw atorem życia naukowego, na bieżąco czytał i bardzo często recenzow ał najnow sze pozycje z dziedziny m yśli spo łecznej i literaturoznaw stw a. Inspiracje wyniesione z ich lektury w ykorzysty w ał potem chętnie w sposób twórczy i oryginalny w tekstach własnych. Szczególnie bogate instrum entarium naukowe znajdziem y w łaśnie w artykule o N. Fiodorow ie. Spotkam y w nim również pewne sugestie o potrzebie dal szej penetracji podjętego tem atu, wskazówki, która z dróg może i powinna się okazać najbardziej płodna. W skazaniem perspektyw dalszych badań koń czyły się zresztą w szystkie w ystąpienia i artykuły R. Luźnego. Z tych sugestii bardzo często korzystali czytelnicy Jego prac, by niem al zawsze przekonać się, że intuicja m istrza w skazała im w łaściw ą drogę.
ПРО Ф ЕССО РА РЫ III А Р Д А ЛУ Ж Н О ГО ТРУДЫ ОБ УТОПИИ Р е з ю м е В р а зн о о б р а зн о м , насчиты ваю щ ем 560 текстов, научном насл еди и проф . Р. Л у ж н ого, только 4 статьи посвящ ены тем е утопии. В н аст оящ ей статье п о д р о б н о анализи рую тся эт и работы , разрабаты ваю щ ие в х р о н о л о ги ч еск о м поря дк е утоп и ч еск и е мотивы и сю ж еты н ар одн ого творчества в д р ев н ер усск ой л итературе, худ ож еств ен н ы е о со б ен н о ст и Путешествия в З е м л ю
О ф и р ск ую князя М ихаила Щ ербатова, т.н. толстовство и, н ак он ец , влияние Ф и л осо ф и и о б щ е го д е л а Н. Ф едорова на пи сател ей XIX и XX века. Работы Р. Л уж н ого об утопии рассм атриваю тся в ш и р ок ом к он тек сте Его н ауч ного наследия, для которого в ц ел ом характерен п ост еп ен н ы й у х о д от „ч и стой ” ф илологии к ф и л ософ и и и культурологии. П одчеркивается п остоя н н ое о с о б о е вним ание Р. Л уж н ого для св я зей о б щ е с т в е н но-культурной п роблем атики с воп росам и религии. Р е зю м е автора
