A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 8, 1981
J e rz y N ácew ski *
PO LIT Y K A HANDLOW A W GOSPODARCE K A PIT A L IST Y C Z N E J
Recesja gospodarcza zapoczątkow ana w łatach 1974— 1975, n ajp o -w ażniejsza -w okresie po-w ojennym -w gospodarce kap italisty czn ej, spow odospow ała m. in. pospow rót do p o lity k i protekcjonizm u spow głóspow nych p a ń -stw ach kapitalistycznych. Było to o ty le zaskakujące, że stało w sprzecz-ności z dotychczasow ą długookresow ą ten d en cją do liberalizacji h andlu św iatow ego, ja k a m iała m iejsce w okresie pow ojennym . P o lity k a libe-ralizacji h an d lu prow adzona była z dużym pow odzeniem przy pomocy tak ich organizacji m iędzynarodow ych, jak GATT i UNCTAD К
Patrząc na to zagadnienie w ujęciu historycznym, znajdziemy liczne przykłady przechodzenia od polityki protekcjonizm u do polityki wol-nego handlu i od w ro tn ie.'W yd aje się celowym w tej sytuacji przy-pomnienie odwiecznego sporu między zwolennikami protekcjonizmu i wolnego handlu i skonfrontow anie tych stanowisk z obeGną sytuacją gospodarczą świata kapitalistycznego.
1. KONCEPCJE WOLNEGO HANDLU I PROTEKCJONIZMU
Stosow anie środków polityki handlow ej i ich nasilenie w pew nych okresach je s t zw iązane z obow iązującą w danym p aństw ie d o k try n ą h a n d lu zagranicznego. M am y na m yśli d o k try n ę w olnego h a n d lu bądź d o k try n ę protekcjonizm u. O czywiście nie m usi to oznaczać, że d o k try n y te w y stęp u ją w postaci czystej. Z re g u ły m am y do czynienia z p rze-w agą elem entórze-w p rzynależnych do jed n ej lub drugiej d oktryny.
,,W krańcow ym przy p ad k u polityka w olnohandlow a zakłada zniesie-nie w szelkich ograniczeń i przeszkód dla rozw oju h a n d lu (jak np. cła,
* Dr, ad iu n k t w Z akładzie Ekonom iki H an d lu Z agranicznego In sty tu tu O brotu T ow arow ego UL.
1 N iezależnie od korzyści, ja k ie niosła ze sobą lib eralizacja h an d lu św iatow ego, przyczyniła się ona rów nież do sy n ch ro n izacji cyklu k o n iu n k tu raln eg o , pogłęb iając ty m sam ym recesję la t siedem dziesiątych.
ograniczenia ilościowe i dewizowe, a także różne sztuczne środki popie-ran ia ek sp o rtu w form ie prem ii i subw encji dla pro d u k cji lub eksportu) w szelkim i rodzajam i produktów podlegających w ym ianie m iędzynaro-d o w e j” 2.
Oczywiście w olny han d el w takiej postaci nie w ystępow ał nigdzie, n aw et w A nglii, k tó ra przez długi ok res czasu stosow ała u siebie zasady polityki w olnego handlu.
P o dstaw dla koncepcji w olnego h a n d lu dostarczyła ekonom ia klasycz-na, a zwłaszcza prace A. S m ith a i D. R ic a rd o 3.
W d ru g iej połow ie X V III w. o b serw u jem y rozw ój m asow ej p rodukcji przem ysłow ej w rozw iniętych k ra ja c h k ap italisty czn y ch (takich ja k A n-glia i F rancja). Do głosu zaczyna dochodzić tw orząca się m łoda b u rżu a - zja przem ysłow a, k tó ra staje się prom otorem zm ian polegających na odejściu od założeń m e rk a n ty liz m u i zm ierzających do liberalizm u. P rzejaw em d o k try n y liberalizm u je s t tzw. polityka w olnego handlu, k tó rej szczególne nasilenie w ystąpiło w lata ch 1765— 1885 4.
G łów ne tezy liberalizm u m ożna przedstaw ić w k ilk u p u n k ta c h s: 1. O ptim um narodow e jest to tak a sy tu acja, w k tó rej dany naród d y sp o n u je dobram i o m ożliw ie najw iększej w artości.
2. Rodzaj i c h a ra k te r specjalizacji p ro d u k cji poszczególnych k rajów są zdeterm inow ane w okresie k ró tk im przez zasadę korzyści k o m para- tyw nych.
3. W okresie długim specjalizacja w inna być rów nież zgodna z za-sadą korzyści ko m p araty w n y ch , gdyż zapew nia ona m aksym alizację oszczędności i rentow ność inw estycji. Jednocześnie w y stęp u je zjaw isko autom atycznego p rzepływ u kap itałó w do k rajó w o najw yższej re n to w -ności (k raje m niej rozw inięte m ogą korzystać z oszczęd-ności nag ro m a-dzonych w k ra ja c h b ardziej rozw iniętych).
4. Istn ieją m echanizm y, k tó re w okresie k ró tk im au tom atycznie za-p ew n iają rów now agę obrotów zagranicznych, za-produkcji, za tru d n ie n ia i w yn ag rad zan ia poszczególnych czynników produkcji.
5. M ożliwe je s t odejście z różnych w zględów od tych założeń, ale teo ria ekonom ii w in n a w ykazać, jak im odbyw a się to kosztem .
J a k w idzim y, d o k try n a neoliberalizm u je st o p a rta na zasadzie istn ie-2 Z. K a m e c k i , J. S o ł d a c z u k , W. S i e r p i ń s k i , M iędzynarodow e sto-su n k i ekonom iczne, W arszaw a 1971, s. 461—462.
8 A. S m i t h , B ogactw o narbdów , W arszaw a 1954; D. R i c a r d o , Z asady eko-n o m ii p o lityc zeko-n ej i opodatkow aeko-nia, W arszaw a 1957. Szkoła klasyczeko-na p o w sta ła eko-n a g ru n cie k ry ty k i k o ncepcji m erk an ty listy czn y ch .
4 A. C z e p u r k o , Cło w h a n d lu m ięd zyn a ro d o w ym , W arszaw a 1972, s. 14. 5 Na p o dstaw ie: M. B y é, M iędzynarodow a p o lityk a handlow a, je j s k u tk i i zna-czenie, [w:] Teoria i p o lityk a h a n d lu m iędzynarodow ego w ka p ita lizm ie, W arszaw a 1960, s. 430.
nia kosztów k o m p aratyw nych, k tó ra to zasada w ym aga sp ełnienia ca-łego szeregu dość rygo ry sty czn y ch założeń e.
G łów ne założenia dotyczą w ystępow ania tak ich w arunków , jak: dskonała k o n k u ren cja na ry n k u k rajo w y m i zagranicznym , sw obodna m o-bilność czynników produkcji, dany k raj nie m a w pływ u na poziom ceny św iatow ej, ceny odzw ierciedlają rzadkość zasobów itd. Państw o kapitalisty czn e ogranicza sw oją in g eren cję w sp raw y gospodarcze do niezbędnego m inim um , ta k w ięc istn ieje swoboda działania dla pro -ducentów i swoboda przepływ u tow arów i czynników produkcji.
Je d n ą z przyczyn odejścia od koncepcji w olnego h a n d lu był n ie-ró w nom ierny rozw ój poszczególnych k rajó w w ram ach system u k ap i-talistycznego. S tosow anie zasad liberalizm u, zwłaszcza w k raja c h słabiej rozw iniętych, u tru d n ia ło b y rozw ój gospodarczy i zw iększało d y sp ro -porcje. E w olucja system u kapitalistycznego spow odow ała, że zasady w olnego h an d lu , k tó re od sam ego początku w niew ielkim stopniu odpo-w iadały realiom życia gospodarczego, coraz bardziej o d d alały się od p rak ty k i.
Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą system u k ap italistycznego je s t w ystępow anie sprzeczności anie tylko w e w n ątrz p o sz c z e g ó ln y ^ gospodarek n a ro -dow ych, ale rów nież w m iędzynaro-dow ych stosunkach gospodarczych. P ow oduje to, że sw obodne działanie żyw iołow ych sił ekonom icznych nie zawsze zapew nia korzyści w szystkim krajom .
W k ra ja c h stosunkow o m niej ro zw iniętych w p orów naniu z A nglią, k tó re w chodziły na drogę rozw oju przem ysłow ego (USA, Niem cy), b u r- żuazja przem ysłow a była przeciw na polityce wolnego h a n d lu i opow ia-d ała się za polityką protekcjonizm u.
Zdaniem W. C ordena p ro tek cja w nau k ach ekonom icznych zazw y-czaj odnosi się do ty ch aktów polityki rządow ej, k tó re ch ro n ią przem ysł k rajo w y przed zagraniczną k o n k u ren c ją i w te n sposób um ożliw iają m u o trzy m an ie w iększych w pływ ów niż m iałoby to m iejsce w innym p rzy -padku 7.
Pow yższa definicja p ro te k cji zbliżona je s t do definicji J. G ó rsk ie g o 8, k tó ry określa protekcjonizm jak o politykę m ającą na celu ochronę p ro -d ukcji k rajo w ej prze-d k o n k u ren cją zagranicy.
W edług W. C ordena istn ieją cztery głów ne środki polityki protekcji, 0 Na temat teorii kosztów komparatywnych patrz: J. S o ł d a c z u k , H andel m ięd zyn a ro d o w y a rozw ój gospodarczy w socjalizm ie, aneks: E w olucja teorii ko -sztów k o m p a ra ty w n y c h w litera tu rze eko n o m iczn ej kra jó w ka p ita listy c zn y c h , War-szawa 1970.
7 W. M. C o r d e n , Tari f f s and P rotectionism (maszynopis powielany), s. 1. 8 J. G ó r s k i , P rotekcjonizm , [w:] M ala en cyklopedia ekonom iczna, Warszawa 1974, s. 656.
a m ianow icie: subsydia dla producentów k rajow ych, podatki na im port, ograniczenia ilościowe oraz han d el państw ow y 9.
B ardziej w ąsko p o jm uje p ro tek cję H. G. J o h n s o n 10. P ro te k cja dla niego je st synonim em te rm in u ta ry fa (cła, podatki na im port). Przez p ro tek cję rozum ie on taką politykę państw a, k tó ra prow adzi do w zrostu cen k rajo w y ch zarów no dla producenta, jak i konsu m en ta powyżej po-ziom u cen św iatow ych. W yłącza tym sam ym z rozw ażań subw encjono-w anie produkcji.
O ile teoria w olnego h a n d lu ro zw ijała się w w a ru n k a ch istn ien ia dość rozpow szechnionego kosm opolitycznego p u n k tu w idzenia, o ty le p ro te k -cjonizm w y ra sta w w a ru n k a c h rodzącego się nacjonalizm u i um acnia go. P ierw szym a rg u m e n te m m o dyfikującym politykę w olnego h a n d lu był a rg u m e n t m łodego przem ysłu (infant industry) sform ułow any przez A. H am iltona w 1791 r. w USA, a n astęp n ie ro zw inięty w Niem czech w X IX w. przez F. L ista n .
A utorzy ci podw ażyli klasyczną teorię korzyści płynących z m ię-dzynarodow ego podziału pracy i h a n d lu zagranicznego, a przy n ajm n iej w skazali na jej względność. H andel zagraniczny w pew nych sy tu a cjac h może ham ow ać rozwój gospodarczy k ra ju 12. A uto rzy ci byli zw olennikam i tzw. „protekcjonizm u w ychow aw czego” 13, k tó ry m ożna sc h ara k -teryzow ać w k ilk u p u nktach. P rzed e w szystkim tw ierd zili oni, że należy faw oryzow ać w pew nym stopniu „przem ysły dopiero się tw o rzące”, udzielając im czasu ochrony na pew ien okres, poniew aż w początkow ym stad iu m ich rozw oju nie są one w stanie w spółzaw odniczyć skutecznie z d o jrzałym i kon k u ren tam i. O chrona ta pow inna być jed n a k o g ran i-czona w zasięgu i tym czasow a, aby przem ysły te czyniły w ysiłki dla osiągnięcia spraw ności gospodarczej.
N ajw ażniejsze przeszkody na drodze rozw oju m łodych przem ysłów to b ra k w ykw alifikow anej k a d ry siły roboczej, p rzy z w y cz aje n ie , konsu-m entów do w yrobów ikonsu-m portow anych, b rak „oszczędności w ew n ętrz-n y c h ” i „oszczędętrz-ności zew ętrz-n ę trz ętrz-n y ch ”.
R. N urk se uw aża, że a rg u m e n t tego ty p u je st jed y n y m a rg u m en tem , k tó ry da się obronić n aw et z kosm opolitycznego p u n k tu w idzenia, na płaszczyźnie korzyści ogólnośw iatow ej u . U w aża on, że jeżeli przejściow e
* C o r d e n , op. cit., s. 1.
10 H. G. J o h n s o n , Tari f f s and E conom ic D evelo p m en t: Som e T heoretical Issues, [in:] A sp ec ts o f th e T h eo ry of Tari f f s, Londyn 1971, s. 84—114.
11 I n d u s tr y and T rade in Som e D eveloping C ountries, Londyn 1971, s. 118. 1! K a r a e c k i , S o l d a c z u k , S i e r p i ň ' s k i , op. cit., з. 29.
18 Patrz: B y é, op. cit., s. 446.
14 R. N u r k s e , P roblem y tw o rzen ia k a p ita łu w kra ja ch slabo ro zw in ię ty c h , Warszawa 1962, s. 162.
ograniczenia wolności h a n d lu m ają doprow adzić do rozw oju now ych k w alifik acji i zdolności i zaktyw izow ać drzem iące zasoby prow adząc do rozszerzania produkcji, to istn ieje m ożliwość zapew niania ostatecznej korzyści w szystkim k rajo m 15.
In n y arg u m en t, k tó ry stosunkow o w cześnie zm odyfikow ał teorię w ol-nego han d lu , to a rg u m e n t term s of trade za protekcją.
K raj, k tó ry ogranicza swój han d el zagraniczny bądź to przez n a k ła -dan ie ta ry f celnych na im port, bądź przez opodatkow anie eksportu, praw dopodobnie w rezultacie polepsza sw oje term s of trade 1(i. Z je d -nej stro n y ograniczenie popytu może przyczynić się do obniżenia ceny oferow anej przez zagranicznych dostaw ców , a ograniczenie podaży na ek sp o rt może podnieść cenę eksportu. W obec powyższego korzyści z ty tu łu popraw y term s of trade mogą przew yższać s tra ty w ynik ające z o g ra -niczenia udziału danego k ra ju w m iędzynarodow ym podziale pracy. Tego typu stanow isko doprow adziło na g runcie teorii do w ypracow ania koncepcji tzw. „optym alnej ta r y f y ” — optym alnej dla danego k raju , a nie dla św iata ja k o całości (nacjonalistyczny p u n k t w id z e n ia )17. Oczy-w iście istn ieje groźba, że Oczy-w szystkie k ra je uczestniczące Oczy-w Oczy-w ym ianie m ogą stw orzyć „optym alną ta ry fę c e ln ą ”, co w sum ie może zniw elow ać korzyści, a pozostaw ić s tra ty z ty tu łu ograniczenia w ym iany. Tego typu rozw ażania teoretyczne nie m iały większego znaczenia praktycznego. N atom iast arg u m e n t ten tra fił na podatny g ru n t w procesie rozw oju gospodarczego w ielu k rajó w i był stosow any w tzw. polityce su b sty tu cji im portu, k tó ra oceniana była z reg u ły bardzo k ry ty czn ie i nie przyniosła spodziew anych rezultatów .
W ażnych arg u m en tó w na rzecz protekcjonizm u dostarczył J. M. K ey-nes, k tó ry badał czynniki określające ro zm iary dochodu narodow ego i z a tru d n ie n ia i z tego p u n k tu w idzenia ro zp atry w ał rów nież zagadnie-nie w ym iany m iędzynarodow ej 18. Pow rócił on częściowo do koncepcji m erk a n ty listy c zn y c h nie n egując słuszności korzyści płynących z w y-m ia n y y-m iędzynarodow ej. U w ażał on, że koncepcja wolnego h a n d lu je s t
słuszna, ale w sy tu acji gdy w gospodarce istn ieje sta n pełnego z a tru d -nienia. W sy tu a cji gdy pojaw ia się bezrobocie, isto tn ą rolę m a do speł-n iespeł-n ia polityka protekcjospeł-nizm u, k tó rej celem je s t „eksport
bezrobo-lJ Ib id em , s. 163. Na ogół polityka protek cjo n izm u nie odniosła w iększych sukcesów w k ra ja c h słabo rozw iniętych, co R. N urkse tłu m aczy przed e w szystkim n ie d o sta tk iem k a p ita łu w tych k raja c h .
10 C o r d e n, op. cii., s. 12.
17 Na te m a t „optym alnej ta ry fy ” p a trz H. G. J o h n s o n , O ptim al T rade In te r -ve n tio n in th e Presence o f D om estic D istortions, [in:] A sp ec ts of th e Theory..., s. 124-125.
c ia ” 19. S ta n tak i m ożna osiągnąć przy pom ocy p o lity k i celnej. N ałoże-nie ta ry fy celnej na im p o rt ogranicza im port, a tym sam ym część k on-sum pcji zostanie dodatkow o zaspokojona przez ry n e k krajow y. D odatkow y popyt w yw oła zw iększenie pro d u k cji i tym sam ym w zrost z a tru d -nienia.
Z daniem M. Byé tego ty p u a rg u m e n t je s t tru d n y do porów nania z teo rią korzyści ko m p araty w n y ch , poniew aż ro zp a tru je się sy tu ację niepełnego zatru d n ien ia, a teo ria korzyści k o m p ara ty w n y ch je s t słuszna przy istn ien iu pełnego z a tru d n ie n ia 20. A le stw ierdza on z kolei, że ko-rzyści danego k ra ju oznaczają jednocześnie s tra tę dla zagranicy, co pow oduje w konsekw encji w łaśnie ek sp o rt bezrobocia. W rez u lta c ie za g ranicą spadną dochody, co m oże m ieć w pływ na w ielkość ek sp o rtu d a-nego k ra ju i ew e n tu aln ie zm niejszyć osiągniętą korzyść. Z d ru g iej stro n y zagranica m oże zastosow ać środki odw etow e. W reszcie sta n pełnego za-tru d n ie n ia m ożna osiągnąć in n y m i m etodam i, np. przez zw iększenie in w estycji krajow ych. Z daniem M. Byé arg u m e n t tego ty p u nie da się -obronić z p u n k tu w idzenia nie ty lk o korzyści ogólnośw iatow ych, ale i krajow ych. Jego zdaniem podjęcie „zharm onizow anej e k sp an sji” b ę -dzie zawsze bar-dziej k o rzy stn e od usiłow ania ograniczenia im p o rtu 21.
K o lejn y arg u m e n t za p ro te k cją dotyczy bilan su płatniczego. Do roz-w inięcia tego a rg u m e n tu d uży roz-w kład roz-w niósł róroz-w nież J. M ., K eynes, k tó ry uw ażał, że dodatni bilans h an d lo w y może działać w k ie ru n k u oży-w ien ia k o n iu n k tu ry , a u jem n y m oże być czynnikiem pogłębiającym s ta n d ep resji gospodarczej 22. J e s t to też a rg u m e n t o p a rty na koncep-cjach m erk an ty listó w . Słabością tej a rg u m e h ta c ji je s t fakt, że osiągnię-cie rów now agi bilan su płatniczego, czy ty m bardziej jego dodatniego salda przy pom ocy polityki protekcjonizm u, prow adzi do w zrostu pro d ukcji m niej opłacalnej, co oznacza ograniczenie w ym iany i o g ra n ic z e -nie korzyści, jak ie k ra j odnosi z w ym iany zagranicznej.
W iele k o n tro w ersji w yw ołał a rg u m e n t zm ierzający do w yrów nania kosztów lub ochrony „poziom u życiow ego”. W 1890 r. a m ery k ań sk i eko-nom ista P a tte n przed staw ił propozycję tzw. „ceł w yrów naw czych” op ar-tą n a w zm iankow anym argum encie. Z asada ta została z a w arta w am e-ry k ań sk iej ustaw ie celnej z 1922 r.23 W m yśl tej u staw y o p łaty c e ln e w in n y być tak ustalane, by „w yrów nać w a ru n k i pro d u k cji w k ra ju i za g ra n ic ą ”. P rzede w szystkim zasada ta m iała c h a ra k te r d y sk ry m in acy jn y , gdyż w y m ag ałab y różnicow ania w ysokości ceł w zależności od k ra ju
10 Ibidem .
20 B y é , op. cit., s. 443. 21 Ib id em , s. 444.
22 J. S o l d a c z u k , Teoria ekonom iczna K eyn esa , W arszaw a 1959, s. 217—230. 28 B y é , op. cit., s. 438.
producenta. Po drugie, w zasadzie tej kryło się niebezpieczeństwo dla handlu zagranicznego w ogóle, który istnieje dzięki temu, że istnieją różnice w kosztach produkcji w różnych krajach.
Podobnie argum ent za protekcją m ający na celu ochronę istnieją-cego „standardu robotników ” jest narażony na krytykę, wskazującą, że kraj posiadający drogą siłę roboczą winien specjalizować się w produkcji zużywającej mało siły roboczej. Jeżeli natom iast konkurencja zagrani-czna spowodowana jest faktem istnienia szczególnie niskich płac w sek-torze eksportowym w w yniku sztucznego obniżania płac — wówczas kraj im portujący może przesunąć siłę roboczą z zagrożonych przem y-słów do innych, a ew entualne zmniejszenie korzyści kom paratyw nych wyrównać „tanim im portem ”. K rytyka ta jest niew ątpliw ie słuszna, gdy w rozważaniach pomijam y czynnik czasu. Uwzględniając czynnik czasu należałoby jednak stwierdzić, że pewnych specyficznych czynników produkcji (np. wykwalifikowana siła robocza) nie można przesunąć do in -nych działalności, a po drugie konkurencja, która jest w ynikiem niskich płac, może być ograniczona w czasie, co powoduje duże niebezpieczeń-stwo i ryzyko związane z próbą powrotu do pierw otnej stru k tu ry za-trudnienia czynników produkcji, gdy początkowe „korzyści im portu” znikną 24.
Z przedstawionym powyżej argum entem wiąże się tzw. koncepcja tary fy naukowej, tj. takiej taryfy celnej, która zrów nuje koszty pro-dukcji między krajow ym i i zagranicznym i źródłami p o d aży 25.
Z przedstawionej k ryty ki argum entów popierających politykę pro-tekcji tylko argum ent protekcjonizm u „wychowawczego” jest przeko-nujący naw et z punktu widzenia interesów ogólnoświatowych. Pozostałe argum enty mogą być słuszne z punktu widzenia interesów poszczegól-nych krajów stosujących politykę protekcji i to tylko w pewposzczegól-nych oko-licznościach 2e.
II. NEOLIBERALIZM
D oktryny liberalne i protekcjonistyczne konkurujące ze sobą od wielu lat zyskiwały na przem ian uznanie w poszczególnych krajach w
zależ-24 I b i d e m , s. 439.
28 Na temat koncepcji taryfy naukowej patrz: H. G. J o h n s o n , T h e C o st of P r o te c t io n and th e S c ie n t if ic T a riff, [in:] A s p e c t s of th e Theory..., s. 2 09- 218.
28 Przez sprzyjające okoliczności m ożemy rozumieć np. odpowiednie relacje elastyczności popytu na import w danym kraju i elastyczność podaży na eksport zagranicy. Patrz na ten temat: H. G. J o h n s o n , T h e G ain f r o m E x p lo itin g M on o-p o l y or M on oo-ps on y P o w e r in I n te rn a tio n a l T r a d e , „Econom ics” 1968, n r 138, s.
ności od sy tu a cji gospodarczej. N a ogół państw o, k tó re w d anym okresie zdobyw ało przew agę gospodarczą nad swoim i konkurentam i, staw ało się rzecznikiem d o k try n y lib eraln ej. T ak było w przy p ad k u A nglii w X IX i na początku X X w.
Po II w ojnie św iatow ej m am y do czynienia ze zm odyfikow aną dok-try n ą w olnego h a n d lu zw aną neoliberalizm em . W ojna ta spow odow ała isto tn e zm iany w układzie sił w śród głów nych pań stw kapitalistycznych. W zasadzie ty lk o USA w yszły z niej w yraźnie wzm ocnione. B yły one w pierw szych latach pow ojennych nie kw estionow anym m ocarstw em gospodarczym , m ilita rn y m i politycznym . N atom iast E uropa Zachodnia i Jap o n ia w yszły z w ojny m ocno zniszczone. Nie dziw i wobec tego fakt, że USA sta ją się gorącym zw olennikiem polityki liberalizm u, k tó ra m ogłaby im u łatw ić ekspansję gospodarczą, głów nie na ry n k ac h E uropy Z achodniej. Nie są to w praw dzie koncepcje czysto w olnohandlow e, lecz m am y tu do czynienia ze zm odyfikow anym liberalizm em , którego głów -ne założenia p rzedstaw im y poniżej.
Co ciekawsze, ten d en cjam i lib e raln y m i były zainteresow ane rów nież k ra je E uropy Zachodniej, choć przew idyw ały one konieczność istn ien ia pew nej zwłoki przed zastosow aniem tej d o k tr y n y 'w prak ty ce, p o trzeb
-nej na odbudow ę gospodarki ze zniszczeń w ojennych.
Rów nież tzw. k ra je słabo rozw inięte gospodarczo, k tó re zaczynają w ystępow ać prak ty czn ie jako g ru p a pań stw o w spólnych cechach go-spodarczych i społecznych, w y kazują zainteresow anie koncepcjam i neo-lib eraln y m i, przy pom ocy k tó ry c h m ają nadzieję pom yślniej rozw iązy-w ać siązy-w oje problem y, głóiązy-w nie n a tu ry g o sp o d a rc z e j27.
Ideologiczne uzasadnienie d o k try n y neoliberalizm u znaleźć m ożna w poglądach J. M. K eynesa oraz jego następców . O pow iadał on się za stosow aniem zm odyfikow anej koncepcji w olnego h a n d lu i sform ułow ał tezę tzw. m iędzynarodow ej gospodarki kap italisty czn ej, k ierow anej przez m iędzynarodow e o rganizacje g o sp o d a rc z e 28. Teza ta została ro zw in ięta przez jego następców , k tórzy szczególnie ostro w ystępow ali przeciw po-lity ce protekcjonizm u, o k reślając ją jako popo-litykę „ek sp o rtu bezrobo-c ia ” lub politykę „zubożania sąsiad a”. U w ażali oni jed n ak , że osiągnię-cie rów now agi ekonom icznej poszczególnych państw i w y k o rzy stan ie korzyści płynących z m iędzynarodow ego podziału pracy nie może od-byw ać się autom atycznie i sam oczynnie, lecz konieczna je s t św iadom a 27 Zwłaszcza w latach sześćdziesiątych pojaw iły się tendencje wśród krajów słabo rozwiniętych gospodarczo do występowania łącznie, czego wyrazem było zw ołanie w 1964 r. K onferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Roz-woju (UNCTAD), jak też powstanie tzw. Grupy 77 zrzeszającej kraje rozw ija-jące się.
i skoordynow ana działalność poszczególnych państw . N ajlepszym prze-jaw em tej działalności pow inien być system um ów gospodarczych oraz system organizacji m iędzynarodow ych, k tó ry c h zadaniem byłoby u su -w anie różnego ro d zaju zakłóceń.
P oniew aż d o k try n a neoliberalizm u w pew nej zm odyfikow anej postaci znalazła zastosow anie w p rak ty c e przy pow oływ aniu do życia U kładu Ogólnego w S p raw ie Ceł i H an d lu (GATT), om aw iając założenia i dzia-łalność tej o rganizacji z ap rezen tu jem y jednocześnie głów ne cechy zmo-dyfikow anej koncepcji polityki w olnego handlu.
III. GATT
G enezy GATT m ożna doszukać się w próbach pow ołania do życia M iędzynarodow ej O rganizacji H andlu (IT O )2#, k tórej zadaniem m iało być przyczynienie się do lib eralizacji h a n d lu św iatow ego, zgodnie z ży-czeniam i głów nie USA. W ynikiem prac m iędzynarodow ej ko n feren cji w H aw anie w 1946 r. było opracow anie s ta tu tu ITO zw anego K a rtą H aw ańską. Z aw ierała o n a głów ne zasady m iędzynarodow ej polityki h a n -dlow ej, nie została jed n a k raty fik o w an a i nie w eszła w życie. P rzyczyn tego fa k tu należy doszukiw ać się w ów czesnej sy tu acji gospodarczej i po-litycznej św iata.
N iejako p ro d u k tem ubocznym prac przygotow aw czych było utw o-rzenie GATT. W tra k c ie prac przygotow aw czych w G enew ie w 1947 r. 23 pań stw a przeprow adziły negocjacje na tem a t red u k cji ta ry f celnych. N egocjacje m iały c h a ra k te r c o la te r a ln y 30, tzn. toczyły się m iędzy po-szczególnym i param i k rajó w odnośnie poszczególnych pozycji tow aro-w ych, aro-w stosunku do k tó ry ch te k ra je b y ły aro-w zględem siebie głóaro-w nym i dostaw cam i.
P ie rw o tn y te k st U kładu Ogólnego został o statecznie ustalony 30 X 1947 r. i o tw a rty do podpisania przez uczestników prow adzonych nego-cjacji. D okum ent m iał nab rać m ocy obow iązującej w chw ili podpisania go przez k ra je re p re z e n tu ją c e 85% globalnych obrotów handlow ych w szystkich jego uczestników . W aru n ek ten został spełniony 1 I 1948 r.
GATT o p a rł sw ą działalność na k ilk u fu n d am e n ta ln y ch zasadach c h a ra k te ry sty c z n y c h dla d o k try n y neoliberalizm u 31.
20 Projekt statutu Międzynarodowej Organizacji Handlu, która nigdy nie pow-stała, może być uważany za zbiór poglądów doktryny neoliberalnej.
30 Na tem at negocjacji colateralnych patrz: W o ź n o w s k i , op. cit., s. 32. 81 Na temat GATT patrz: J. D z i k o w s k a , J. N a c e w s k i , P r o b l e m a t y k a k r a j ó w slabo r o z w i n i ę t y c h w dzia ła ln o ści G A T T , „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1968.
P rz ed e w szystkim obow iązyw ała zasada n ied y sk ry m in a cji i rów ne-go tra k to w a n ia w szystkich uczestników U kładu. P ra k ty c z n y m w yrazem funkcjo n o w an ia te j zasady m iała być k lau zu la najw iększego u p rzy w i-lejo w a n ia (KNU) stosow ana m iędzy u m aw iającym i się stronam i.
Z asada o p ierała się na p rzy jęciu założenia rów ności k rajó w pod w zględem stopnia rozw oju gospodarczego i ich m ożliw ości udziału w h a n d lu m iędzynarodow ym , co je s t tezą dysk u sy jn ą. Sam o stosow anie KN U nie m usi prow adzić do zm niejszania nierów ności gospodarczej p a rtn e ró w .
In n a isto tn a zasada GATT mówi, że cła w inny być jed y n y m dozwolonym środkiem p o lity k i handlow ej, broniącym dostępu do ry n k u w ew -n ętrz-nego da-nego k raju . Dzięki tak ie m u rozw iąza-niu m ożliw e byłoby w y ra ź n e o k reślenie stopnia protekcji, jak im cieszy się p ro d u cen t k ra jow y. N atom iast konty n g en to w an ie im portu, którego celem je s t zapew -nien ie o c h ro n y p ro te k c y jn ej dla p ro d u k cji k rajo w ej, je s t zabronione (kon ty n g en to w an ie ta k ie je s t dozw olone w p rzy p a d k u konieczności przy -w rócenia ró-w no-w agi b ilan su płatniczego).
K o lejn a isto tn a zasada to tzw. zasada rzeczyw istej w zajem ności, zw ana inaczej zasadą rów ności korzyści i ustępstw . N ik t z członków ■ G A TT nie je s t zobow iązany do udzielania jak ich k o lw iek koncesji ta r y -fow ych, jeśli nie o trzym a w zam ian koncesji rów norzędnych. M ożliwość dom agania się tak ich koncesji m iała być reg u łą przy prow adzeniu n e -gocjacji taryfow ych.
T ak więc p o stu la t zniesienia w szelkich b a rie r w h a n d lu św iatow ym głoszony przez zw olenników d o k try n y wolnego h a n d lu został w GATT zastąpiony p o stu latem dążenia do istotnego zredukow ania b a rie r ta r y -fow ych.
K ie ru ją c się pow yższym i zasadam i GATT przyczynił się w znacz-nym sto p n iu do zliberalizow ania b a rie r h a n d lu św iatow ego w ok resie pow ojennym . W sum ie przeprow adzono do tej pory sześć ru n d negocja c y jn y c h w spraw ie red u k cji ta ry f celnych i in n y ch ograniczeń h a n -dlow ych S2.
R okow ania w lata ch 1947 i 1949 m iały c h a ra k te r b ila te ra ln y , co pow odow ało cały szereg tru d n o ści n a tu ry technicznej w osiąganiu po-stęp u w zakresie liberalizacji. Idea w ielostronnych, pow szechnych ob-niżek zyskała na popularności dopiero po utw o rzen iu EW G i EFTA. P ow stał wówczas pogląd, że pow szechna obniżka ta ry f celnych pow inna przyczynić się do popraw y sy tu a cji tzw. k rajó w trzecich w stosunku
*2 Negocjacje taryfow e zw ane rundami b yły przeprowadzane w następujących latach i m iejscach: I — 1947, Genewa; II — 1949, A nnency; III — 1951, Torquay; IV — 1956, Genewa; V — 1962, Genewa; VI — 1964r—1967, Genewa.
do pow stałych ugrupow ań. P ra k ty c z n ie idea ta znalazła sw oje ucieleś-nienie dopiero w o statniej ru n d zie zw anej R undą K e n n e d y ’ego.
J a k w ynika z tab. 1, R unda K e n n e d y ’ego może poszczycić się n a j-w iększym i sukcesam i na polu lib eralizacji h a n d lu śj-w iatoj-w ego. Idea negocjacji tary fo w y ch w ram a ch tej ru n d y w yszła ze stro n y USA, k tó re zaproponow ały przeprow adzenie pow szechnej red u k cji ceł im portow ych n a zasadzie liniow ej.
T a b e l a 1 Porównanie wyników sześciu rund negocjacyjnych w ramach
GATT
Rok Odsetek towarów objętych obniżką Wysokość obniżek celnych USA (w %) 1947 44 35 1949 3 35 1951 9 27 1956 11 15 1962 14 20 1967 64 35
Ż r ó d ł o : US Ta riff Commission; US Departamaent o f Commerce; Office
o f the Special Representative fo r Trade Negotiations.
W ro k u 1962 rząd p rezy d en ta J. K e n n e d y ’ego przygotow ał p ro je k t now ej u staw y handlow ej (Trade E xpansion Act) w m iejsce w y g a sają cej u staw y handlow ej z 1934 r. P ro je k t przew idyw ał zw iększenie u p ra w n ień p rez y d e n ta w dziedzinie negocjacji taryfow ych. U p raw n ien ia p re -zy d en ta z a w arte były w pięciu podstaw ow ych p u n k ta c h 33:
1. D okonać m ógł on 50% obniżki ceł na im p o rt tow arów p rzem y-słow ych, ja k i rolno-spożyw czych w obrotach z każdym krajem .
2. R edukcji w iększej niż 50% (a n a w e t w yelim inow anie cła w ogó-le) m ógł on dokonać w sto su n k u do EW G pod w aru n k iem , że dotyczy ona arty k u łó w , k tó ry c h w zajem ne obroty USA i EW G p rzek raczały 80% obrotów św iatow ych.
3. M ógł on dokonać obniżki na drodze liniow ej.
4. R ez u lta ty negocjacji m ogły być dzięki KNU rozciągnięte na pozo-sta ły c h p a rtn e ró w h andlow ych USA.
5. USA m ogły także obniżyć jed n o stro n n ie lub znieść w ogóle cła n a a rty k u ły ro ln e im portow ane z k rajó w słabo ro zw iniętych gospodar-czo, o ile EW G i W ielka B ry tan ia dokonają takiego sam ego ustępstw a.
»» P a trz n a te n te m a t: Z. K a p i e c k i , T. R a d ż y m i ń s k a , R u n d a K e n n d y ’ego, „Nowe D rogi” 1967, n r 8; J. D z i k o w s k a , J. N a c e w s k i , R u n d a K e-n e-n e d y ’ego, „S p raw y M iędzye-narodow e” 1968, e-n r 5.
M ając tak ie u p raw n ien ia rząd am e ry k ań sk i w y stąp ił ż in icja ty w ą podjęcia pow szechnych negocjacji w spraw ie red u k cji ceł im portow ych.
R okow ania w ram a ch R undy K e n n e d y ’ego trw a ły praw ie cztery lata i uw idoczniły szereg sprzeczności w y stęp u ją c y ch w św iecie k ap ita listy c z
-nym . P rzebieg negocjacji p rzy b ie ra ł często d ram a ty c z n y c h a ra k te r i za-chodziła obaw a zerw an ia rokow ań. N ajbardziej sporne kw estie doty-czyły: rozpiętości taryfow ych, w y ją tk ó w od zasad liniow ej red u k cji oraz b a rie r pdzataryfow ych.
P ow szechnie uw aża się, że najw iększym sukcesem zakończyły się ne-gocjacje dotyczące re d u k c ji ceł n a a rty k u ły przem ysłow e. G en eralnym założeniem b yła obniżka liniow a ceł o 50%. W p ra k ty c e okazało się, że nie w szystkie zainteresow ane stro n y godzą się na tak ą obniżkę. P ow -sta ł problem tzw . list w yjątków . N ajdłuższą listę w y jątk ó w przedłożyła EWG, do czego przyczyniła się F ran cja.
Szczególnie tru d n e rokow ania toczyły się w sp raw ie red u k cji ceł na stal i w y ro b y h u tnicze oraz na a rty k u ły p rzem ysłu w łókienniczego. W ty m zakresie obniżki ceł były stosunkow o niew ielkie.
W przeciw ieństw ie do negocjacji w spraw ie red u k cji ceł na a rty k u ły przem ysłow e negocjacje dotyczące ceł na a rty k u ły rolno-spożyw cze nie zakończyły się oczekiw anym pow odzeniem . G łów ne sprzeczności u ja w -n iły się m iędzy USA i EWG. D y re k to r g e -n e ra l-n y GATT E. W. W hite oceniając c h a ra k te r negocjacji rolno-spożyw czych użył sform ułow ania, że „głów ne trudności, jak ie n ap o tk ały rokow ania, posiadały raczej cha-ra k te r polityczny, a nie tec h n icz n y ” 34.
T a b e l a 2 Procentowa redukcja cen na artykuły przemysłowe w ramach
Rundy Kennedy’ego
Krąj
Pozycje, w których uprzemy-słowione kraje dominują
w handlu światowym Inne produkty EWG 41 33 USA 49 33 W. Brytania 46 32 Japonia 42 39
Ż r ó d ł o : UNCT AD, TD/t t Supp. 2.
W k o n k lu zji m ożna stw ierdzić, że uzyskano zadow alające w yniki w zakresie obniżek ceł na a rty k u ły przem ysłow e, czego nie m ożna pow ie-dzieć o red u k cji ceł na a rty k u ły rolno-spożyw cze.
W krótce po zakończeniu rokow ań w ram ach R u n d y K e n n e d y ’ego 84 E. W. W h i t e , O utlook fo r W orld T rade Policy, Z u ry c h 1968, s. 7.
rozpoczęły się przygotow ania do kolejnej ru n d y negocjacyjnej. Z m ie-rzano przede w szystkim do tego, aby negocjacje dotyczyły w pow ażniej-szym niż dotychczas stopniu ograniczeń pozataryfow ych w h a n d lu m ię-dzynarodow ym .
F o rm aln e o tw arcie rokow ań w spraw ie dalszej liberalizacji h an d lu nastąpiło 12 IX 1973 r. w Tokio, kied y to p rzy jęto w spólną d ek larację 3S. D ek laracja stw ierdza, że celem kolejnej ru n d y negocjacyjnej GATT jest:
— rozszerzenie i dalsza lib eralizacja h a n d lu św iatow ego przez znie-sienie przeszkód w h an d lu ,
— zagw arantow anie dodatkow ych korzyści dla h a n d lu m iędzynaro-dowego k rajó w rozw ijających się poprzez zw iększenie ich dochodów z w ym iany zagranicznej, dyw ersy fik ację ich eksportu, popraw ę w a ru n -ków dostępu do ryn-ków zagranicznych i uzyskanie stały ch i sp raw ie-dliw ych cen na ich p ro d u k ty pry m arn e.
N egocjacje m iały być prow adzone zgodnie z zasadam i GATT, choć w y stąp iły ten d en cje do odchodzenia od ty ch zasad. P rzy k ład em je s t s ta -now isko EW G p o p arte przez USA, że „u stęp stw a w zakresie b a rie r poza-celnych pow inny być w arunkow e, tj. przy użyciu w aru n k o w ej klauzuli najw iększego u p rzy w ilejo w an ia” 3e. W yklucza to autom atyzm przeno-szenia ustępstw , co podw aża jed n ą z fu n d am e n ta ln y ch zasad G A TT-u. D elegacja Jap o n ii z kolei uw ażała, że art. X IX GATT nie je s t od-pow iedni i zbyt często nadu ży w an y przy każdej tru d n o ści bilansu p ła t-niczego k ra ju im portującego, zwłaszcza w sto su n k u do Japonii.
N egocjacje ja k do tej pory nie przyniosły zadow alających re z u lta -tów. T rudno ich było oczekiw ać w sy tu acji, gdy głów ne p ań stw a k apitalistyczne podjęły cały szereg posunięć zw iększających ochronę pro -te k c y jn ą sw ojej gospodarki.
P o w staje pytanie, czy ten d en cja zm ierzająca w k ieru n k u p ro tek cjo -nizm u jest trw a ła i czym została spow odow ana. W ydaje się, że posiada ona typow o k o n iu n k tu ra ln y c h a ra k te r, a m otyw y k tó ry m i się kierow ano w yw odziły się z potrzeby chw ili. N ie w y d aje się, aby podstaw ow e zało-żenia polityki liberalizacji h a n d lu św iatow ego zostały podważone.
Oczywiście trzeb a się zgodzić z arg u m en tam i, że lib eralizacja h a n -dlu może powodow ać ujem n e sk u tk i dla pew nych g ru p zarów no w łaś-cicieli k ap itału , ja k i siły roboczej, k tó re zostają w ystaw ione na silną k o n k u ren cję z zagranicy, niem niej korzyści przew ażają nad stratam i.
55 A. M u ń k o , W. R y b o w s к i, S i ó d m a ru n da G A T T , cz. ł i 2, „Handel Za-graniczny” 1976, nr 7 i 8.
38 Na temat warunkowej klauzuli największego uprzyw ilejowania patrz: S. W e i n t r a u b , T r a d e P r e fe r e n c e s for L ess D e v e l o p e d C o u n tries, N ow y Jork 1967, s. 2.
J e rzy N a cew ski
TRADE POLICY IN CAPITALIST ECONOMY
The article discusses the evolution of trade policy in the capitalist economy of the post-w ar period. The presentation of this evolution in preceded by presenta-tion of the m ain arguments of supporters of free trade and protecpresenta-tionism . Liberal and protectionist doctrines have been com peting for a long tim e and they were w inning recognition in turn in different countries depending upon the econom ic situation. In the post-w ar period w e have been w itnessing, as a rule, a strong trend towards liberalization of the world trade promoted by efforts of such organizations as GATT and the UNCTAD. Among others, as a result of endeavours of these organizations there appeared a modified doctrine of free trade called neoliberalism . Econom ic recession of 1974—1975 stopped this trend and today w e can observe a return to protectionist policy.
