O podziale klimatostratygraficznym kompleksu œrodkowopolskiego
w plejstocenie Polski
Leszek Lindner
1, Leszek Marks
1,2Climatostratigraphic subdivision of the Pleistocene Middle Polish Complex in Poland. Prz. Geol., 60: 36–45.
A b s t r a c t. The term Middle Polish Complex was introduced by the authors in 2007 as an infor-mal superstage of the younger Middle Pleistocene in Poland. It replaced a previous inconsistent term of Middle Polish Glaciations, composed both of glaciations and interglacials. The Middle Polish Complex comprises deposits of 3 glaciations (Liwiecian, Krznanian and Odranian) and 3 interglacials (Mazovian, Zbójnian and Lublinian). Glacial and lake-marshy deposits of the complex correspond with loess sequences and separating palaeosols. Their common superposi-tion in Poland and recorded palaeomagnetic episodes Emperor, Chegan, Jamaica and Blake of the Brunhes epoch verify a chronology of climatic changes and climatostratigraphic subdivision of the complex. Mutual relation of climate changes and their reference to glacial-interglacial and loessy-palaeosol cycles in neighbouring countries support usefulness to more specified correlations. Successive interglacials and glaciations of the Middle Polish Complex correspond to rhythmic global climate changes reflected by oxygen isotope stages in deep-sea boreholes (MIS11-6).
Keywords: Pleistocene, Middle Polish Complex, glaciations, interglacials, Poland
Przedstawiona przed laty koncepcja wyró¿niania w podziale stratygraficznym plejstocenu Polski czterech kompleksów: preglacjalnego, po³udniowopolskiego, œrod-kowopolskiego i pó³nocnopolskiego, z których trzy ostatnie grupuj¹ wszystkie zlodowacenia i interglacja³y (Ber i in., 2007), sk³ania autorów do bli¿szej charakterystyki kom-pleksu œrodkowopolskiego, którego osady glacjalne zaj-muj¹ blisko po³owê powierzchni naszego kraju (por. Marks i in., 2006).
Nazwa kompleksu œrodkowopolskiego nawi¹zuje do jednego z g³ównych zlodowaceñ plejstoceñskich – œrod-kowopolskiego, w czasie którego l¹dolód skandynawski kilkakrotnie zaj¹³ znaczn¹ czêœæ œrodkowej Polski, a jego rozprzestrzenienie wyznaczaj¹ wyraŸne moreny czo³owe (Sawicki, 1922). Kompleks ten obejmuje interglacja³ mazowsze oraz nastêpuj¹ce po nim zlodowacenia liwiec, krzna i odra, oddzielone interglacja³ami zbójno i lublin (Lindner & Marks, 1999, 2008). W³¹czenie do tego kom-pleksu interglacja³u mazowsze (Ber i in., 2007) wi¹¿e siê z faktem, ¿e przejœcie od warunków interglacjalnych do zlodowacenia zachodzi stopniowo, zarówno pod wzglê-dem klimatu, jak i ewolucji szaty roœlinnej oraz sedymen-tacji (Krupiñski, 2000; Nita, 2009).
Zró¿nicowanie wiekowe osadów kompleksu œrod-kowopolskiego zostanie przedstawione w nawi¹zaniu do wystêpowania na obszarze Polski osadów morza eem-skiego, g³ównych stanowisk osadów interglacjalnych i profilów lessowych oraz zasiêgów l¹dolodów w czasie zlodowaceñ (ryc. 1). Z uwagi na potrzebê maksymalnego ograniczenia objêtoœci tekstu oraz wiêksz¹ przejrzystoœæ ilustracji, przy podawaniu wyników datowania metod¹ termoluminescencji (TL) pominiêto wartoœæ b³êdu
labora-toryjnego wynosz¹cego ±15% wartoœci daty oraz skrócono bibliografiê.
Rozwój pogl¹dów
Kompleks œrodkowopolski obejmuje m³odsz¹ czêœæ œrod-kowego plejstocenu nastêpuj¹c¹ po zlodowaceniu san 2 (najm³odsze zlodowacenie kompleksu po³udniowopol-skiego) a przed interglacja³em eem (starsza czêœæ kom-pleksu pó³nocnopolskiego).
W ujêciu Ró¿yckiego (1961, 1967) interglacja³ mazow-sze (ryc. 2) odznacza³ siê czterema wyraŸnymi ociepleniami rozdzielonymi trzema och³odzeniami. Analiza intergla-cjalnych osadów jeziornych i kopalnych serii aluwialnych w dorzeczu œrodkowej Pilicy wskaza³a na ich ró¿nowie-kowoœæ i powi¹zanie z odrêbnymi cyklami klimatyczno--sedymentacyjnymi. Dwa m³odsze mia³y odpowiadaæ och³o-dzeniom rangi stadialnej, zwi¹zanym z rozwojem l¹dolodu zlodowacenia œrodkowopolskiego. W ujêciu Rühlego (1973) starsze z tych och³odzeñ (kader) odznacza³o siê mniejsz¹ rang¹ od m³odszego (krzna), bezpoœrednio po-przedzaj¹cego maksymalny rozwój ówczesnego l¹dolodu (ryc. 2) okreœlany przez Ró¿yckiego (1967) jako stadia³ radomka. Obaj autorzy stwierdzili, ¿e w rejonie doliny œrodkowej Wis³y wyraŸne ocieplenie po maksymalnym rozwoju l¹dolodu œrodkowopolskiego, które Ró¿ycki (1967) nazwa³ interstadia³em pilica, a Rühle (1973) – inter-stadia³em wylezin (ryc. 2). Poprzedza³y one rozwój l¹do-lodu œrodkowopolskiego w czasie stadia³ów warta, wkra i m³awa (Ró¿ycki, 1967); dwa starsze z nich Rühle (1973) okreœla³ odpowiednio jako mazowiecko-podlaski i kujaw-sko-pó³nocnomazowiecki (ryc. 2).
1
Instytut Geologii Podstawowej, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa. 2
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; leszek.marks@pgi.gov.pl. L. Lindner L. Marks
Na Wy¿ynie Ma³opolskiej pod œrodlessow¹ gleb¹ kopaln¹ typu Nietulisko I z interglacja³u eem i pocz¹tku zlodowacenia wis³a wystêpuje starsza, œródlessowa gleba kopalna typu Tomaszów o charakterze interglacjalnym (Jersak, 1973). W nawi¹zaniu do opinii Œrodonia (1969), ¿e w œrodkowej Polsce czêœæ stanowisk flory kopalnej starszej od eemu reprezentuje interglacja³ mazowsze, a czêœæ interglacja³ m³odszy (lublin), któremu odpowiada gleba typu Tomaszów, oddzielaj¹ca less och³odzenia odry od lessu och³odzenia warty (ryc. 2), Ró¿ycki (1980)
w pozycji stratygraficznej uprzednio wyró¿nionego inter-stadia³u pilica umieœci³ interglacja³ lublin (ryc. 2).
W Dolinie Dolnej Wis³y, w Grabówce, Makowska (1977) stwierdzi³a wystêpowanie interglacjalnych osadów jeziornych, rozdzielaj¹cych gliny zlodowacenia œrodkowo-polskiego, po³o¿one pod osadami morskimi interglacja³u eem (ryc. 1). Na tej podstawie wyró¿niono interglacja³ gra-bówka poprzedzaj¹cy eem (Lindner, 1984), a póŸniej za jego odpowiednik wiekowy uznano podglinowe osady jeziorne w stanowisku Losy ko³o Lubawy (Krupiñski
LT
RUS
PL
D
BY
CZ
SK
UA
LWÓW PRAGA WARSZAWA BERLIN WILNO Losy Konin-Marantów Ossów Podlesie Zbójno Branice Za³ubiñcze Nieledew Odonów BALTIC SEA MORZE BA£TYCKIE Odra W is³a Dniestr Prypeæ Niemenprofil osadów mórz sztumskiego i tychnowskiego section with Sztum and Tychnowy seas deposits g³ówne profile osadów jeziornych
main sections of lake deposits
profil osadów lodowcowych datowanych TL section with TL-dated glacial deposits g³ówne profile lessowe
main loess sections zasiêg morza sztumskiego extent of the Sztum sea zasiêg morza tychnowskiego extent of the Tychnowy sea
pokrywa lessowa loess cover
zasiêg l¹dolodu zlodowacenia san 1 ice sheet extent of Sanian 1 Glaciation zasiêg l¹dolodu zlodowacenia liwiec ice sheet extent of Liwiecian Glaciation zasiêg l¹dolodu zlodowacenia krzna ice sheet extent of Krznanian Glaciation zasiêg l¹dolodu zlodowacenia odra ice sheet extent of Odranian Glaciation zasiêg l¹dolodu zlodowacenia wis³a ice sheet extent of Vistulian Glaciation 200km
?
S1
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny g³ównych stanowisk osadów kompleksu œrodkowopolskiego w Polsce omawianych w tekœcie na tle zasiêgów zlodowaceñ skandynawskich w plejstocenie
Fig. 1. Location sketch of the main sites with sediments of the Middle Polish Complex in Poland cited in the text; indica-ted are limits of the Scandinavian ice sheets during Pleistocene
& Marks, 1986). Mimo podobieñstwa do interglacja³u eem w diagramie py³kowym osadów w Losach stwierdzono znacznie póŸniejsze pojawienie siê py³ku leszczyny ni¿ lipy, obecnoœæ Azolla oraz bardzo du¿y udzia³ py³ku modrzewia i jesiona. Ponadto odrêbnoœæ gatunkowa okrze-mek (Marciniak w: Lindner, 1992) oraz wiek TL w prze-dziale 273–230 ka BP (Krupiñski & Marks, 1986) sta³y siê podstaw¹ nazwania tego ocieplenia interglacja³em lubawa (Lindner, 1992; ryc. 2).
Interglacjalna sukcesja florystyczna, inna ni¿ pozo-sta³ych interglacja³ów, zosta³a stwierdzona w stanowisku osadów jeziornych w Zbójnie w zachodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich (Lindner & Brykczyñska, 1980). Optimum klimatyczne tego interglacja³u, nazwanego inter-glacja³em zbójno (ryc. 1, 2), wyra¿a³o siê dwoma kulmi-nacjami rozwoju graba i leszczyny, znaczn¹ obecnoœci¹ py³ku olszy oraz gwa³townym rozwojem lipy przy sta³ej obecnoœci dêbu.
Analiza rozprzestrzenienia glin lodowcowych zlodo-waceñ œrodkowopolskich oraz ich relacja do starszych osadów jeziorno-bagiennych, lessów i gleb kopalnych (Marks i in., 1995) umo¿liwi³y rewizjê wieku i zasiêgu l¹dolodu w tym czasie (Lindner & Marks, 1999). Okaza³o siê, ¿e warciañska glina lodowcowa stanowi bezpoœrednie pod³o¿e osadów organicznych i gleb kopalnych z intergla-cja³u eem a¿ do linii maksymalnego (odrzañskiego) zasiêgu zlodowaceñ œrodkowopolskich. Starsz¹ glinê, zidentyfi-kowan¹ na znacznym obszarze œrodkowej Polski i uto¿sa-mian¹ wczeœniej (Ró¿ycki, 1967) z m³odszym, przed-maksymalnym stadia³em zlodowacenia odra (ryc. 2) lub (Rühle, 1970) z przedmaksymalnym stadia³em krzna tego zlodowacenia, przypisano zlodowaceniu krzna (Lindner & Marks, 1999; ryc. 2). Z kolei Mojski (2005) w obrêbie
zlodowacenia odra wyró¿ni³ stadia³ odra s.s., oddzielony interstadia³em od stadia³u warta. Ostatnio wyodrêbniono (Ber i in., 2007) starsz¹ transgresjê l¹dolodu zlodowacenia krzna, poprzedzon¹ interglacja³em lublin, od m³odszego zlodowacenia odra wraz jego recesyjnym stadia³em warta (ryc. 2).
Stan obecny
Kompleks œrodkowopolski obejmuje interglacja³ mazow-sze, zlodowacenie liwiec, interglacja³ zbójno, zlodowace-nie krzna, interglacja³ lublin i zlodowacezlodowace-nie odra (Ber i in., 2007).
Interglacja³ mazowsze.
Nazwê interglacja³ mazowsze (mazowiecki, wielki) wprowadzi³ Szafer (1953) w miejsce wyró¿nianego przez niego wczeœniej interglacja³u Masovien I. Interglacjalne osady organiczne, z sukcesj¹ py³kow¹ rozpoznan¹ w Polsce w ponad 100 stanowiskach (Krupiñski, 2000; Nita, 2009), oddzielaj¹ utwory zlodowacenia san 2 od utworów zlodo-wacenia liwiec (por. Lindner, 1992). Jednym z klasycznych stanowisk tego interglacja³u jest profil w Goœciêcinie (Œrodoñ, 1957; ryc. 1), w którym interglacjalne osady jeziorno-bagienne wystêpuj¹ na glinie lodowcowej zlodo-wacenia san 2 i s¹ przykryte dwudzieln¹ glin¹ lodowcow¹ zlodowaceñ krzna i odra, z gleb¹ kopaln¹ i lessem zlodo-wacenia wis³a w stropie (ryc. 2).
Zbadane palinologicznie i diatomologicznie osady jeziorno-bagienne interglacja³u mazowsze wystêpuj¹ w sta-nowisku Folwark w Kopalni Wêgla Brunatnego Be³chatów (Balwierz i in., 2008) powy¿ej gliny lodowcowej, korelo-wanej uprzednio ze zlodowaceniem odra, a wiêc w
analo- mazowiecko-podlaski Mazovian--Podlasie wylezin Wylezin maksymalny Maximum kader Kader lublin Lublinian lublin Lublinian lublin Lublinian odra Odranian odra Odranian odra Odranian odra Odranian odra s.s. stadia³ Odranian s.s. stadial lubawa Lubawian lubawa Lubawian zbójno Zbójnian zbójno
Zbójnian Zbójnianzbójno
liwiec
Liwiecian liwiecLiwiecian stadia³Stadial liwiecLiwiecian
m³awa M³awa m³awa M³awa pilica Pilica wis³a Vistulian san Sanian ferdynandów Ferdynandovian ferdynandów
Ferdynandovian Ferdynandovianferdynandów
ba³tyckie Baltic ba³tyckie Baltic wis³a Vistulian wis³a Vistulian wis³a Vistulian wis³a
Vistulian Vistulianwis³a
eem
Eemian Eemianeem
eem Eemian eem Eemian eem Eemian eem Eemian eem Eemian eem Eemian wkra
Wkra wkraWkra
warta
Wartanian wartaWartanian
warta Wartanian warta Wartanian warta Wartanian warta Wartanian radomka Radomka krakowskie Cracovian krakowskie Cracovian mazowsze
Mazovian mazowszeMazovian
mazowsze
Mazovian mazowszeMazovian
mazowsze
Mazovian mazowsze
Mazovian mazowszeMazovian
mazowsze
Mazovian
san 1
Sanian 1
san 2
Sanian 2 Sanian 2san 2 Sanian 2san 2 Sanian 2san 2
san 1
Sanian 1 Sanian 1san 1
krzna
Krznanian
krzna
Krznanian Krznaniankrzna
kujawsko-p³n.-mazowiecki Kujavian-North Mazovian warta stadia³ Wartanian stadial interstadia³ Interstadial interstadia³ Interstadial kompl. pó³nocnopolski North Polish Complex kompleks œrodkowopolski Middle Polish Complex kompleks po³udniowopolski South Polish Complex odra Odranian czwartor zêd Quaternar y plejstocen Pleistocene œrodkowopolskie Middle Polish 2 1 5e 6 5d 7 8 9 10 11 12 13 15 14 16 Ró¿ycki (1967) Rühle (1973) Ró¿ycki (1980) Jersak (1973) Lindner (1992) Lindner, Marks (1999) Mojski (2005) Ber i in. (2007)
Ber et al. MIS Chrono- straty-grafia Chrono- strati-graphy holocen Holocene holocen Holo-cene
Ryc. 2. Rozwój pogl¹dów na stratygrafiê œrodkowego i m³odszego plejstocenu w Polsce w latach 1967–2007; krzywe odzwierciedlaj¹ zmiany temperatury (w lewo – cieplej, w prawo – ch³odniej); MIS – morskie stadia izotopowe
Fig. 2. Stratigraphy of Middle and Upper Pleistocene in Poland after different authors (1967–2007); curves reflect changing temperatures (left – warm, right – cool); MIS – marine isotope stages
gicznej sytuacji stratygraficznej do serii Chojny z inter-stadia³u przedwarciañskiego (Krzyszkowski, 1995; Bal-wierz & GoŸdzik, 2000).
Interglacja³ mazowsze wydzielono na podstawie kopal-nych serii aluwialkopal-nych z³o¿okopal-nych z kilku serii ¿wirowych facji korytowych, nadbudowanych piaskami i madami facji powodziowych w dorzeczu œrodkowej Wis³y (Ró¿ycki, 1964). Aluwia tego interglacja³u rozpoznano równie¿ w œrod-kowej Wielkopolsce (Lindner i in., 1982) oraz w œrodkowo--wschodniej Polsce i w zachodniej Bia³orusi (Marks & Pavlovskaya, 2003).
Interglacja³ mazowsze reprezentuj¹ osady krasowe w Drabach ko³o Dzia³oszyna (G³azek i in., 1976), gdzie koœci niedŸwiedzia jaskiniowego datowano metod¹ FCl/P i kolagenow¹ na 440–320 ka BP. Osady aluwialne tego interglacja³u datowano metod¹ TL na okres 379–369 ka BP w rejonie P³ocka i 440–400 ka BP w Sernikach na Wy¿ynie Lubelskiej. Podobnego wieku s¹ interglacjalne osady jeziorne w stanowisku Ossówka na po³udniowym Podlasiu (Lindner & Marciniak, 1998b; Krupiñski, 2000; Nitycho-ruk i in., 2005). W stanowiskach na po³udniowym Podlasiu
(m.in. Lindner i in., 1991) i w pó³nocnej czêœci Polesia Lubelskiego (m.in. Szymanek i in., 2005) stwierdzono liczne szcz¹tki œlimaków Lithoglyphus jahni i Viviparus
diluvianus, dziêki którym okreœlono wiek osadów jako nie
m³odsze od interglacja³u mazowsze. W profilach les-sowych interglacja³ mazowsze reprezentuj¹ gleby kopalne na Wy¿ynie Lubelskiej i w Kotlinie S¹deckiej (Butrym & Zuchiewicz, 1985; Maruszczak, 1991; Dolecki, 1995, 2002), m.in. gleba p³owa w Nieledwi (ryc. 1, 3). W profilu Za³ubiñcze (ryc. 1, 3) gleba jest rozwiniêta na lessie z okresu zlodowacenia san 2, z zachowanym epizodem paleo-magnetycznym Emperor (Nawrocki & Wójcik, 1995).
Na interglacja³ mazowsze, a zw³aszcza na ówczesne za³o¿enia dolinne, istotne wp³yw mia³y zjawiska neotekto-niczne i obecnoœæ morza holsztyñskiego. Pra-Warta wpa-da³a do zatoki tego morza na zachód od Berlina, natomiast pra-Wis³a p³ynê³a do zatoki morskiej w rejonie Gdañska i Kaliningradu (Lindner i in., 1982; Makowska, 1986).
Osady jeziorno-bagienne interglacja³u mazowsze
w Polsce (tab. 1) odpowiadaj¹ analogicznym osadom inter-glacja³u aleksandria na Bia³orusi i interinter-glacja³u lichwin
Profile
Sections
MIS Czas [ka] Time Stratygrafia Stratigraphy 115 130 195 251 297 347 367 440 2–5d 5e 6 7 8 9 10 11 12 zlodowacenie wis³a Vistulian Glaciation interglacja³ eem Eemian Interglacial interglacja³ lublin Lublinian Interglacial interglacja³ zbójno Zbójnian Interglacial interglacja³ mazowsze Mazovian Interglacial zlodowacenie odra Odranian Glaciation zlodowacenie krzna Krznanian Glaciation zlodowacenie liwiec Liwiecian Glaciation zlodowacenie san 2 Sanian 2 Glaciation kompleks œrodkowopolski Middle Polish Complex Paleomagnetyzm Palaeomagnetic record Bl Ja Ch Em less loess less loess less loess less loess less loess pedo-kompleks pedocomplex pedo-kompleks pedocomplex pedo-kompleks pedocomplex pedo-kompleks pedocomplex osady organogeniczneorganic deposits wiek TL [ka]age TL [ka] fragment profilu dokumentuj¹cy wyró¿nione zlodowacenia i interglacja³ysection fragment recording the distunguished glaciations and interglacials luka w profiluhiatus in the section
Nowiny Grabówka Konin-Marantów Losy 0ssów ¯yczyn Podlesie Zbójno Goœciêcin G³ogówek Branice Nieledew Odonów Za³ubiñcze
l¹dolód ice sheet l¹dolód ice sheet l¹dolód ice sheet l¹dolód ice sheet l¹dolód ice sheet morze sea morze sea N S 181 230 273 249 366 381 393 388 239 256 411 364 343 351 267 290 255 234 193179 158 192 149 243 121 93 84 117 4227 97 101 35
Ryc. 3. Profile g³ównych stanowisk osadów czwartorzêdowych omawiane w tekœcie; epizody paleomagnetyczne: Em – Emperor, Ch – Chegan, Ja – Jamaica, Bl – Blake; MIS – morskie stadia izotopowe3
Fig. 3. Sections of main Pleistocene sites cited in the text; palaeomagnetic episodes: Em – Emperor, Ch – Chegan, Ja – Jamaica, Bl – Blake; MIS – marine isotope stages3
3
Najnowsza wersja korelacji epizodów paleomagnetycznych i morskich stadiów izotopowych oraz ich kalibracja chrono-stratygraficzna s¹ dostêpne na stronie internetowej http://www.quaternary.stratigraphy.org.uk / Current version of correlation between palaeomagnetic episodes and marine isotope stages and their chronostratigraphic calibration are available at the web page http://www.quaternary.stratigraphy.org.uk.
w Rosji oraz na Ukrainie, w lessach zachodniej Ukrainy – sokalskiej glebie kopalnej (Lindner, 1992), a w Niem-czech – osadom morskim i jeziorno-bagiennym intergla-cja³u holsztyn (Cepek, 1986).
Zlodowacenie liwiec.
Nazwê tego zlodowacenia wprowadzi³ Lindner (1984) dla osadów, które wczeœniej Rühle (1955) uzna³ za poziom górny (Glütsch) w aluwiach interglacja³u mazowieckiego
sensu lato, a Ró¿ycki (1972) za dowód obecnoœci l¹dolodu
skandynawskiego w czasie starszego, przedmaksymalnego stadia³u zlodowacenia œrodkowopolskiego (ryc. 1, 2). Zlodo-wacenie to siêga³o (Lindner, 1984, 1992) a¿ po rejon ujœcia Wieprza do Wis³y, gdzie osady lodowcowe s¹ datowane metod¹ TL na okres 393–366 ka BP w profilu ¯yczyn (¯arski, 1994).
G³ównym argumentem na podniesienie rangi nasuniê-cia tego l¹dolodu by³a sytuacja geologiczna stanowiska flory interglacjalnej w Zbójnie ko³o Przedborza (Lindner & Brykczyñska, 1980) oraz gliny lodowcowej stadia³u przed-maksymalnego w rejonie Wyszkowa (por. Straszewska, 1968) i jej relacja do wyró¿nianych wówczas cykli sedy-mentacyjnych w aluwiach interglacja³u mazowieckiego
sensu lato na po³udnie od Warszawy (por. Ró¿ycki, 1972).
Glina ta zazêbia siê z i³ami warwowymi i mu³kami datowa-nymi metod¹ TL na 388 ka BP (ryc. 3; Prószyñski w:
Lind-ner & Brykczyñska, 1980), utworzonymi w tzw. zastoisku dolnej Pilicy, wi¹zanym (Ró¿ycki, 1967) z przedmaksy-malnym stadia³em zlodowacenia odra. Takie osady za-stoiskowe podœcielaj¹ osady organiczne w Zbójnie, a jed-noczeœnie przykrywaj¹ osady organiczne interglacja³u mazowsze w pobliskim Sewerynowie (por. Jurkiewiczowa & Mamakowa, 1960; Marks i in., 1995). Rozprzestrzenie-nie gliny zlodowacenia liwiec (por. Lisicki, 2003) wskazuje na l¹dolód z kilkoma rozleg³ymi lobami w pó³nocno--wschodniej Polsce (por. Lindner & Semil, 2007).
Ze zlodowaceniem liwiec wi¹¿e siê akumulacja tzw. najstarszych lessów nadmorenowych (LN w symbo-lice Maruszczaka, 1985), znanych z Wy¿yny Lubelskiej (Dolecki, 2002). W stratotypowym profilu Nieledew (ryc. 1, 3) datowano je metod¹ TL na 351 ka BP (Marusz-czak, 1991), a w profilu Za³ubiñcze w Kotlinie S¹deckiej na oko³o 364 ka BP (Butrym & Zuchiewicz, 1985). Stwier-dzono je tak¿e w s¹siedztwie niektórych podglinowych zbiorników zastoiskowych w zachodniej czêœci regionu œwiêtokrzyskiego (Lindner, 1992).
Odpowiednikami wiekowymi zlodowacenia liwiec jest och³odzenie fuhne w Niemczech, któremu odpowiadaj¹ zimnolubna flora w mu³kach profilu Pritzwalk ponad osadami morskimi holsztynu (Cepek, 1986), a tak¿e less oddzielaj¹cy sokalsk¹ i ³uck¹ glebê kopaln¹ w zachodniej Ukrainie (Lindner i in., 1998; tab. 1).
Czas Time [ka]
Paleomagnetyzm Palaeomagnetism
Stratygrafia Stratigraphy Kompleks Complex
Niemcy Germany Polska Poland Ukraina Ukraine Bia³oruœ Belarus MIS Brunhes plejstocen górny Upper Pleistocene pó³nocnopolski North Polish eem Eemian eem Eemian pri³uki Pryluky murawa Muravian 5 130 plejstocen œrodkowy Middle
Pleistocene œrodkowopolski Middle
Polish
drenthe (+warthe) Drenthe (+Warthe)
odra (odra + warta) Odranian (Odranian +
Wartanian)
tiasmin – dniepr 2 Tyasmin – Dnieperian 2
prypeæ (dniepr + so¿) Prypiat' (Dnieperian + Sozhian) 6 röpersdorf – schöningen Röpersdorf – Schöningen lublin Lublinian kajdaki Kaydaky 7 so³awa 1 Saale 1 krzna Krznanian dniepr 1 Dnieperian 1 8 dömnitz – reinsdorf Dömnitz – Reinsdorf zbójno Zbójnian ³uck – potagajlówka Lutsk – Potagylivka 9 fuhne Fuhne liwiec Liwiecian orel Orel 10 holsztyn Holsteinian mazowsze Mazovian sokal – lichwin Sokal – Likhvinian aleksandria Alexandrian 11 420 po³udniowopolski South Polish elstera Elsterian san 2 Sanian 2 krukienice – oka Krukienice – Okian berezyna Berezinian 12
MIS – morskie stadia izotopowe / marine isotope stages
Tab. 1. Korelacja zlodowaceñ i interglacja³ów kompleksu œrodkowopolskiego w Polsce z ich odpowiednikami w Niemczech oraz na Bia³orusi i Ukrainie
Table 1. Correlation of glaciation and interglacials of the Middle Polish Complex in Poland with their equivalents in Germany, Belarus and Ukraine
Interglacja³ zbójno.
Nazwê interglacja³ zbójno wprowadzi³ Lindner (1984) dla ocieplenia po zlodowaceniu liwiec, a jego osady udoku-mentowano w stanowisku Zbójno (ryc. 1, 3), 20 km na pó³nocny wschód od Przedborza w zachodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Osady jeziorno-bagienne o mi¹¿szo-œci 1,5 m w wierceniu Zbójno 7 (Jurkiewiczowa, 1968) s¹ przykryte cienk¹ (0,5 m) warstw¹ gliny lodowcowej zlodo-wacenia krzna, wy¿ej le¿¹cymi mu³kami i piaskami wod-nolodowcowymi (2 m) i glin¹ lodowcow¹ zlodowacenia odra w profilu Turowice.
Osady jeziorno-bagienne z profilu Zbójno opracowano palinologicznie i pocz¹tkowo zakwalifikowano je do inter-stadia³u zbójno, pomiêdzy stadia³em liwiec a stadia³em krzna w zlodowaceniu odra (Lindner & Brykczyñska, 1980). PóŸniejsza analiza sukcesji py³kowej umo¿liwi³a podnie-sienie rangi klimatostratygraficznej do interglacja³u. Tym samym stadia³ liwiec przemianowano na zlodowacenie liwiec (Lindner, 1984, 1988), natomiast stadia³ krzna uznano pocz¹tkowo za zlodowacenie odra (Lindner, 1984), a póŸniej za zlodowacenie krzna (Lindner & Marks, 1999; Lindner i in., 2004).
Sukcesja palinologiczna interglacja³u zbójno ró¿ni siê od obrazu florystycznego innych interglacja³ów w plejsto-cenie Polski (Lindner & Brykczyñska, 1980). Stwierdzono podobieñstwo do spektrum py³kowego osadów organicz-nych ze stanowiska Konin-Marantów, zaliczanego
wczeœ-niej do interstadia³u brørup (por. Borówko-D³u¿akowa,
1967). Do interglacja³u zbójno zaliczono tak¿e osady orga-nogeniczne w Raczkach Wielkich (WoŸniak, 1989) i Zby-czynie (Kuszell, 1998). Na podstawie datowania metod¹ TL osady organiczne ze Zbójna uznano za m³odsze ni¿ 388 ka BP (Lindner & Brykczyñska, 1980) i starsze ni¿ 256–236 ka BP (Lindner & Marciniak, 1998a). W 1993 roku w rejonie stanowiska Zbójno wykonano trzy otwory wiert-nicze o g³êbokoœci 5,5–6,5 m. W dwóch z nich natrafiono na osady jeziorno-bagienne, a wyniki analizy py³kowej tych osadów (K. Binka – materia³y niepublikowane) w du¿ym stopniu potwierdzi³y wczeœniej rozpoznany obraz flory-styczny, ponadto stwierdzono obecnoœæ Larix, Juglans i Artemisia w pooptymalnej czêœci interglacja³u. Na pod-stawie nowej interpretacji (Biñka, 2010) wczeœniej uzyska-nych wyników badañ palinologiczuzyska-nych wymieniouzyska-nych osadów jeziorno-bagiennych cytowany autor sk³onny jest uznaæ je za odpowiadaj¹ce interglacja³owi eem.
Z interglacja³em zbójno wi¹¿e siê rozwój sieci rzecznej w dorzeczu œrodkowej Wis³y, reprezentowanej przez alu-wia najm³odszego cyklu sedymentacyjnego interglacja³u wielkiego w rozumieniu Ró¿yckiego (1964). W prze³omie Wis³y przez wy¿yny po³udniowopolskie, w kopalnych dolinach Wieprza i Pilicy oraz ich dop³ywów aluwia te s¹ zbudowane z serii ¿wirowo-piaszczystej, nadbudowanej osadami powodziowymi lub zastoiskowymi bezpoœrednio podœcielaj¹cymi glinê lodowcow¹, dawniej uznawan¹ za odpowiednik zlodowacenia odra (Po¿aryski i in., 1994), a ostatnio za odpowiednik zlodowacenia krzna (Lindner, 2005). W profilu W¹chock nad Kamienn¹ osady rzeczne interglacja³u zbójno datowano metod¹ TL na 352 ka BP (Lindner & Prószyñski, 1979).
Na Wy¿ynie Lubelskiej (m.in. w Nieledwi) intergla-cja³owi zbójno odpowiada gleba pseudobielicowa (GJ3a) datowana metod¹ TL na 367 ka BP, przykryta lessem dato-wanym na 290–255 ka BP (ryc. 1, 3), wczeœniej zaliczana przez Maruszczaka (1985) do interglacja³u mazowsze. W Kolonii Zadêbce glebê tego wieku datowano na 327–
–312 ka BP (Dolecki, 2002), a w profilu Za³ubiñcze (ryc. 3) na 343 ka BP (Butrym & Zuchiewicz, 1985).
Porównanie sytuacji geologicznej wystêpowania osa-dów interglacja³u zbójno (tab. 1) z osadami m³odszych od interglacja³u holsztyn ociepleñ na obszarze Niemiec (Cepek, 1967; Erd, 1978; Urban, 1995) i Francji (de Beau-lieu & Reille, 1995) pozwala na korelacjê z ociepleniami wacken, dömnitz, reinsdorf i landos (Lindner & Marciniak, 1998a). Na Równinie Rosyjskiej w tej pozycji stratygraficz-nej znajduje siê interglacja³ czekaliñski (Bolikhovskaya & Molodkov, 2002). W profilach lessowych zachodniej Ukrainy jego odpowiednikiem jest gleba kopalna poziomu ³uck, a w œrodkowej i po³udniowej Ukrainie gleba kopalna poziomu potagajlówka (Lindner i in., 2004).
Zlodowacenie krzna.
We wczeœniejszych naszych pracach (Lindner, 1992; Marks, 2000) zlodowacenie to by³o nazywane zlodowa-ceniem odra, a jeszcze wczeœniej stadia³em odra (radomka, maksymalny) zlodowacenia œrodkowopolskiego (m.in. Ró¿ycki, 1967; Rühle, 1970, 1973; Lindner, 1971; Mojski, 1993, 2005). Nowe spojrzenie na chronostratygrafiê œrod-kowoplejstoceñskich osadów jeziorno-bagiennych, lessów i gleb kopalnych w Polsce (Marks i in., 1995) oraz na roz-przestrzenienie glin lodowcowych umo¿liwi³y uznanie m³od-szego, przedmaksymalnego stadia³u zlodowacenia œrodkowo-polskiego (krzna w rozumieniu Rühlego, 1970) za odrêbne zlodowacenie krzna (Lindner & Marks, 1999; Lindner, 2005), m³odsze od zlodowacenia liwiec i starsze od zlodo-wacenia odra z jego stadia³em recesyjnym warta (Ber i in., 2007).
W czasie zlodowacenia krzna l¹dolód dotar³ do pó³-nocnego przedpola Wy¿yny Ma³opolskiej i Wy¿yny Lubel-skiej oraz do przedpola Sudetów (ryc. 1). Pozostawi³ dwie gliny lodowcowe (por. Lisicki, 2003) – doln¹, wyznaczaj¹c¹ uprzednio zasiêg stadia³u przedmaksymalnego i ograni-czon¹ do pó³nocno-wschodniej Polski, oraz górn¹, stadia³u maksymalnego siêgaj¹cego po dolinê dolnej Kamiennej. W dorzeczu Odry l¹dolód dotar³ do Rowu Kleszczowa, gdzie pozostawi³ najni¿szy z trzech pok³adów glin lodow-cowych przykrywaj¹cych osady organiczne w rejonie Fol-warku, a tak¿e starsze gliny lodowcowe Wzgórz Ostrze-szowskich i Wzgórz Trzebnickich (Markiewicz & Win-nicki, 1997; WinWin-nicki, 1997). Lokalna dwudzielnoœæ glin lodowcowych na po³udniowy zachód od Wroc³awia (Krzyszkowski, 2001) oraz trzy prawdopodobne jednostki stadialne w kompleksie œrodkowopolskim dorzecza dolnej Warty (Koz³owska, 1982) sugeruj¹ odrêbnoœæ glin lodow-cowych zlodowacenia krzna równie¿ w dorzeczu œrodko-wej i dolnej Odry.
W profilach lessowych po³udniowej i zachodniej Pol-ski zlodowaceniu krzna odpowiadaj¹ powszechnie zacho-wane lessy starsze dolne (LSd) z wyraŸn¹ trójdzielnoœci¹ stadialn¹, dotychczas uto¿samiane ze zlodowaceniem odra. Wystêpuj¹ na Wy¿ynie Lubelskiej, m.in. w ods³oniêciach w Nieledwi, £opatkach i Orzechowcach (Maruszczak, 1991, 2001), na Wy¿ynie Miechowskiej (Jersak, 1973), m.in. w Odonowie (ryc. 1, 3). W Za³ubiñczu w Kotlinie S¹dec-kiej stwierdzono w nich epizod paleomagnetyczny Chegan = Biwa II (Nawrocki & Wójcik, 1995; Nawrocki & Sien-nicka-Chmielewska, 1996) i datowano je metod¹ TL na 267 ka BP (Butrym & Zuchiewicz, 1985). Lessy zlodowa-cenia krzna osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do kilkunastu metrów, szczególnie na pó³noc od Hrubieszowa (Dolecki, 2002).
W niektórych polskich stanowiskach lessowych (m.in. w Nieledwi) ze zlodowaceniem krzna zwi¹zane s¹ najstar-sze œródlessowe struktury peryglacjalne, wskazuj¹ce na kongeliflukcjê i przemarzanie gruntu. W Górach Œwiêto-krzyskich spowodowa³o to rozwój sp³ywów zwietrzelin gliniasto-gruzowych (Lindner & Bogucki, 2002).
Zlodowacenie krzna mo¿na korelowaæ (tab. 1) ze starsz¹ czêœci¹ zlodowacenia so³awa w Niemczech (por. Cepek, 1986) oraz ze starsz¹ czêœci¹ zlodowacenia dniepr (dniepr 1) na Ukrainie (por. Lindner i in., 2004; Lindner, 2005), gdzie w osadach lodowcowych i lessach jest zachowany epizod paleomagnetyczny Chegan.
Interglacja³ lublin (lubawa).
Interglacja³ ten zosta³ wprowadzony do literatury przez Jersaka (1973), choæ ju¿ wczeœniej nazwy interglacja³ lubelski u¿y³ Œrodoñ (1969) dla m³odszych flor tzw. inter-glacja³u wielkiego w rozumieniu Ró¿yckiego (1964). Zda-niem Jersaka (1973) podczas tego interglacja³u utworzy³ siê kompleks glebowy typu Tomaszów, oddzielaj¹cy na obszarze Polski lessy starsze dolne od lessów starszych górnych, lub gleba typu interglacjalnego GI2 z na³o¿on¹ na ni¹ gleb¹ interstadialn¹ Gi/GJ2 (Maruszczak, 1991). Czêœæ interglacjaln¹ tego kompleksu tworz¹ poziomy genetyczne A1, A3 i B gleby p³owej, powsta³ej pod zespo³em leœnym w d³ugim i ciep³ym okresie. M³odsza, interstadialna czêœæ kompleksu reprezentuje fazê leœno--stepow¹ (darniowo-czarnoziemn¹), która rozwija³a siê (Maruszczak, 1991) przez nak³adanie mi¹¿szych warstw humusowych w m³odszym zlodowaceniu, przy doœæ silnie rozwiniêtej zmarzlinie sezonowej.
Ten kompleks glebowy oddziela lessy starsze dolne od starszych górnych i wystêpuje na wy¿ynach Lubelskiej (Nieledew: ryc. 1, 3), Kielecko-Sandomierskiej i Miechow-skiej (Odonów: ryc. 1, 3). Datowania metod¹ TL wskazuj¹, ¿e jest on m³odszy ni¿ 246 ka BP i starszy ni¿ 210 ka BP (Dolecki, 2002). Na P³askowy¿u G³ubczyckim kompleks glebowy typu Tomaszów powsta³ na glinie lodowcowej zlodowacenia krzna (Branice: ryc. 1, 3) i jest przykryty les-sem m³odszym (Jersak, 1991; Jary & Kida, 1993). W utwo-rach lessowych Kotliny S¹deckiej (stanowisko Za³ubiñcze: ryc. 1, 3) odpowiada mu sedyment glebowy (Sg) datowany metod¹ TL na 267 ka BP i przykryty lessem z epizodem paleomagnetycznym Jamaica = Biwa I (Nawrocki & Wójcik, 1995).
Po odkryciu i opracowaniu palinologicznym intergla-cjalnych osadów jeziornych w Losach ko³o Lubawy (Kru-piñski & Marks, 1986) interglacja³ ten nazwano inter-glacja³em lubawa (Lindner, 1992) i ustanowiono go w miejsce interglacja³u grabówka (Lindner, 1984) wyró¿-nionego w Dolinie Dolnej Wis³y (por. Makowska, 1977). Interglacjalne osady jeziorne w Losach wystêpuj¹ w strefie deformacji glacitektonicznych na po³udniowo-zachodnim sk³onie garbu lubawskiego. Znajduj¹ siê one pomiêdzy piaskami datowanymi metod¹ TL na 273 ka i 230 ka BP i pod glin¹ lodowcow¹ datowan¹ na 181 ka BP (Krupiñski & Marks, 1986). W nowym opracowaniu palinologicznym tego stanowiska (Ga³¹zka i in., 2006) stwierdzono (Grano-szewski, 2006), ¿e rozwój flory odpowiada „stratotypowej dla interglacja³u losy (interglacja³ lubawski) sukcesji py³ko-wej pochodz¹cej z tego stanowiska, opracowanego szcze-gó³owo wczeœniej metod¹ analizy py³kowej przez Krupiñ-skiego” (Krupiñski & Marks, 1986). Tym samym nie ma obecnie wystarczaj¹cych argumentów za rezygnacj¹ ze sta-nowiska Losy jako wzorcowego dla interglacja³u lubawa,
mimo ¿e we wszystkich diagramach z tego stanowiska brak w stropie w pe³ni rozwiniêtego optimum interglacjalnego i „zamkniêcia” sukcesji florystycznej och³odzeniem odpo-wiadaj¹cym m³odszemu zlodowaceniu. Jest to spowodo-wane wystêpowaniem ponad seri¹ jeziorn¹ wyraŸnej przerwy sedymentacyjnej, wyra¿onej silnym zwietrzeniem stropu kredy jeziornej, a póŸniej jej erozj¹ przez wody roz-topowe podczas nastêpnego zlodowacenia.
Ostatnio problematyka wieku sukcesji florystycznej z Losów sta³a siê przedmiotem szerszej dyskusji naukowej (por. Lindner, 2008), równie¿ w œwietle wyników badañ palinologicznych Krupiñskiego (2010) dwóch serii osa-dów organicznych wystêpuj¹cych w superpozycji w profi-lu Ossów na wschód od Warszawy (ryc. 1, 3). Seria górna, po³o¿ona pod i³ami warwowymi tzw. zastoiska warszaw-skiego, reprezentuje osady interglacja³u eem (Borówko--D³u¿akowa w: Sarnacka, 1992), natomiast dolna, oddzie-lona od górnej glin¹ lodowcow¹, ma wed³ug Krupiñskiego (2010) „cechy charakteryzuj¹ce osady z Losów ko³o Luba-wy”. Fakt ten zdaje siê ostatecznie przes¹dzaæ przedeemski wiek osadów interglacjalnych z Losów i dolnej serii osa-dów z Ossowa, najprawdopodobniej w pozycji pomiêdzy glinami zlodowaceñ krzna i odra. W tym po³o¿eniu straty-graficznym winny znajdowaæ siê równie¿ osady orga-niczne z Podlesia (ryc. 1, 3) ko³o Wyœmierzyc nad Pilic¹ (Jurkiewiczowa i in., 1973; Lindner, 2008), a nie mo¿na wykluczyæ, ¿e równie¿ starsze od eemu osady tzw. morza sztumskiego (ryc. 1, 3) w Dolinie Dolnej Wis³y (Makow-ska, 2009), datowane metod¹ TL na 217 ka BP (Prószyñski w: Makowska, 1986).
Na marginesie dyskusji na temat wieku osadów z Losów i Ossowa nale¿y zaznaczyæ, ¿e podobn¹ sukcesjê py³kow¹ i podobne po³o¿enie stratygraficzne maj¹ tak¿e stanowiska osadów jeziornych w Röpersdorf i Schöningen w Niem-czech (Erd, 1987; Urban, 1995; tab. 1) oraz Snaigupëlë na Litwie (Kondratiene, 1996).
Zlodowacenie odra.
Jest ostatnim zlodowaceniem w kompleksie œrodkowo-polskim, z maksymalnym rozprzestrzenieniem w czasie stadia³u odra oraz ze stadia³ami recesyjnymi warta, wkra i m³awka (por. Lindner, 2005). W czasie tego zlodowace-nia, które Sawicki (1922) traktowa³ jako maksymalne roz-mieszczenie tzw. œrodkowopolskiej moreny czo³owej, l¹do-lód skandynawski dotar³ do Wy¿yny Lubelskiej i Wy¿yny Ma³opolskiej oraz do Sudetów (por. Marks i in., 2006). Nie wkroczy³ do Kotliny K³odzkiej, jak dawniej s¹dzono (por. Lindner & Marks, 1995), natomiast dotar³ do Gór Sowich, a jego loby wystêpowa³y w dolinach Kaczawy, Bobru i Nysy £u¿yckiej w Sudetach Zachodnich, z maksymal-nym zasiêgiem w Czechach.
Czo³o l¹dolodu w czasie maksymalnego zasiêgu, okre-œlanego jako stadia³ radomka (Ró¿ycki, 1972) lub stadia³ kamienna (Lindner, 1992), dotar³o w œrodkowej Polsce do wysokoœci 280–330 m n.p.m. (Lindner, 2005), a w Sude-tach do 300–500 m n.p.m. (Szponar, 1986). Liczba glin lodowcowych tego l¹dolodu roœnie ku pó³nocy i z regu³y przykrywaj¹ one utwory zastoiskowe z anaglacjalnej czêœci zlodowacenia oraz osady jeziorno-bagienne star-szych interglacja³ów. Wyniki datowania metod¹ TL osadów piaszczystych podœcielaj¹cych gliny lodowcowe tego zlo-dowacenia w rejonie Be³chatowa i pó³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich (Lindner & Fedorowicz, 1996) pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e maksymalny zasiêg ówczesnego l¹dolodu nast¹pi³ wczeœniej ni¿ 200–210 ka BP.
Z tym stadia³em zwi¹zane s¹ najni¿szy (LSg 4) i wy¿szy (LSg 3) poziom lessów starszych górnych na Wy¿ynie Lubelskiej (Maruszczak, 1991; Dolecki, 2002) oraz naj-starsze w tych lessach struktury kriogeniczne, a byæ mo¿e równie¿ pocz¹tkowa faza rozwoju gliniasto-gruzowych sp³ywów kongeliflukcyjnych w regionie œwiêtokrzyskim (Lindner & Bogucki, 2002).
Zanik l¹dolodu zlodowacenia odra mia³ charakter oscylacyjny. W dorzeczu Wis³y wyra¿a³ siê formowaniem moren czo³owych faz wieniawy i odrzywo³u w rozumieniu Ró¿yckiego (1972), a w dorzeczu Odry – faz nyskiej i o³awskiej (Szponar, 1986). Podczas pierwszego intersta-dia³u (kamienna/warta) tego zlodowacenia dosz³o do ods³o-niêcia spod lodu pó³nocnego przedpola Wy¿yny Lubelskiej i Wy¿yny Ma³opolskiej, a tak¿e strefy przedgórskiej Sude-tów oraz ca³ego dorzecza górnej Odry w pasie o szerokoœci 150–200 km. To ocieplenie jest wyra¿one w lessach Wy¿yny Lubelskiej i Wy¿yny Ma³opolskiej poziomem wietrzeniowo-glebowym (sg-Gi) i/lub inicjalnej pedoge-nezy (g-sg) w rozumieniu Maruszczaka (1991), datowanej odpowiednio na okresy 210–190 ka BP i 180–175 ka BP.
W czasie pierwszego stadia³u pomaksymalnego (warty, mazowiecko-podlaskiego), dawniej okreœlanego jako zlo-dowacenie warta (por. Lindner, 2005), l¹dolód dotar³ w dorzeczu Wis³y do strefy dzia³u wodnego miêdzy dorze-czami dolnego Bugu oraz Krzny i œrodkowego Wieprza, obejmuj¹c swym zasiêgiem jego ujœcie do Wis³y. Osi¹gn¹³ obecn¹ dolinê dolnej Pilicy i przekroczy³ j¹ nieznacznie w rejonie ujœcia do Wis³y. Dalej ku zachodowi utworzy³ lob w dorzeczu Widawki oraz strefê czo³owomorenow¹ wzgórz Ostrzeszowskich, Trzebnickich i Dalkowskich oraz £uku Mu¿akowa (Krygowski, 1972). Pozostawi³ odrêbny, miej-scami dwudzielny pok³ad gliny lodowcowej, a w strefie wspomnianych wzgórz wyraŸne deformacje glacitekto-niczne (m.in. Markiewicz & Winnicki, 1997; Winnicki, 1997).
W profilach lessowych stadia³ warta jest wyra¿ony odrêbnym poziomem lessowym (LSg 2) z zachowanymi strukturami kriogenicznymi, a w Górach Œwiêtokrzyskich – œrodkow¹ faz¹ gliniasto-gruzowych sp³ywów kongelifluk-cyjnych (Lindner & Bogucki, 2002). Z tym stadia³em wi¹¿e siê g³ówna sedymentacja lessowa, opisywana tak¿e z profili P³askowy¿u G³ubczyckiego (Jary, 1996; Badura i in., 2001). W Kotlinie S¹deckiej (Za³ubiñcze: ryc. 1, 3) nast¹pi³a aku-mulacja lessu datowanego metod¹ TL na 243 ka BP, a na Wy¿ynie Miechowskiej (Odonów: ryc. 1, 3) – lessu dato-wanego na 192 ka i 149 ka BP, w których zidentyfikowano epizod paleomagnetyczny Jamaica (Nawrocki & Wójcik, 1995; Nawrocki & Siennicka-Chmielewska, 1996).
Kolejne ocieplenie okreœlano jako interstadia³ bu¿añski (bugo-narwi wed³ug Ró¿yckiego, 1972), w którym spod lodu ods³oniêty by³ pas o szerokoœci 100–200 km, z równo-le¿nikowym odp³ywem dolinnym ku zachodowi, udoku-mentowanym przez kopalne aluwia w dolinie dolnego Bugu (Straszewska, 1968) i pó³nocnej czêœci Kotliny War-szawskiej (Baraniecka, 1974; Nowak, 1974). W profilach lessowych Wy¿yny Lubelskiej i Wy¿yny Ma³opolskiej oraz Pogórza Karpackiego i Kotliny S¹deckiej intersta-dia³owi odpowiada najm³odszy poziom inicjalnej pedoge-nezy (g-sg) w obrêbie tzw. lessów starszych górnych.
M³odsze och³odzenie zlodowacenia odra zwano sta-dia³em wkra (Ró¿ycki, 1972) lub pó³nocnomazowieckim, kiedy transgreduj¹cy l¹dolód mia³ zabarykadowaæ od pó³-nocy rzeki dorzecza œrodkowej Wis³y i utworzyæ w wid³ach Wis³y, Bugu, Wkry i Bzury zastoisko (by³ to starszy etap
formowania tzw. zastoiska warszawskiego). I³y warwowe tego zastoiska s¹ jedynie bardzo lokalnie i nieznacznie w pó³nocnej krawêdzi Kotliny Warszawskiej przykryte glin¹ lodowcow¹ stadia³u wkra. Na tarasie b³oñskim w doli-nie Wis³y le¿¹ na nich doli-niewielkie p³aty osadów lodowco-wych i wodnolodowcolodowco-wych tego stadia³u (Ró¿ycki, 1972). W tym czasie w obrêbie lessów starszych górnych Wy¿yny Lubelskiej i Wy¿yny Miechowskiej, P³askowy¿u G³ub-czyckiego i Pogórza Karpackiego nast¹pi³a akumulacja najm³odszych pok³adów lessu (LSg 1).
Kolejne ocieplenie to interstadia³ regimin w rozumie-niu Michalskiej (1961) i Ró¿yckiego (1972), kiedy na pó³nocnym Mazowszu powsta³ system dolinny, którego akumulacjê koñcz¹ serie sandrowa i zastoiskowa wskutek wkraczania l¹dolodu stadia³u m³awy (m³awki). Poza odrêbnym pok³adem gliny lodowcowej stadia³ ten wyró¿-nia siê w strefie maksymalnego zasiêgu l¹dolodu obec-noœci¹ szczególnie du¿ych nagromadzeñ piasków i ¿wirów z g³azami, buduj¹cych potê¿ne wzgórza moren czo³owych ko³o M³awy, na po³udnie od £om¿y oraz na pó³nocny wschód od Bia³egostoku (Lindner & Semil, 2007). W wielu przypadkach sprawiaj¹ one wra¿enie stosunkowo m³odych form glacjalnych, co prowokowa³o dyskusjê, czy przypad-kiem osady te nie powsta³y w czasie ostatniego zlodowace-nia (wis³a). Tê mo¿liwoœæ wykluczaj¹ jednak stanowiska osadów jeziorno-bagiennych interglacja³u eem zachowane na osadach tego stadia³u.
Zlodowacenie odra odpowiada na terenie Niemiec zlodowaceniu drenthe (ze stadia³em warthe) w obrêbie kompleksu saale (por. Cepek, 1986; Eissmann, 1990). Na obszarze Bia³orusi zlodowacenie to nale¿y korelowaæ ze zlodowaceniem prypeæ (Matveyev, 1995; Marks & Pav-lovskaya, 2006), na Ukrainie ze zlodowaceniem dniepr 2 (Gozhik, 1995), a na Równinie Rosyjskiej ze zlodowace-niem dnieprowskim (Wieliczko & Szyk, 2001).
Uwagi koñcowe
W szczegó³owej charakterystyce kompleksu œrod-kowopolskiego przedstawiono prawid³owoœci i zasady jego podzia³u na g³ówne jednostki glacjalne (zlodowacenia) i interglacjalne w Polsce. Jest to wynik wieloletnich prac badawczych prowadzonych przez autorów, dotycz¹cych rozprzestrzenienia l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (liwiec, krzna i odra), wieku osadów interglacjalnych (zbójno, lublin = lubawa) oddzielaj¹cych te zlodowacenia oraz interglacja³u mazow-sze stanowi¹cego najstarsz¹ jednostkê kompleksu œrodkowo-polskiego. Przedstawiona charakterystyka nawi¹zuje œciœle do wyników badañ lessów i rozdzielaj¹cych je gleb kopal-nych w Polsce, w których zapisany jest pe³ny rytm zmian klimatycznych, dziêki czemu mo¿liwa jest weryfikacja zmian glacjalno-interglacjalnych.
Mo¿liwoœæ wzajemnego powi¹zania zmian klimatycz-nych w odniesieniu do wczeœniejszej korelacji cykli gla-cjalno-interglacjalnych i lessowo-glebowych w Polsce i na Ukrainie (Lindner i in., 2002) pozwala uznaæ z du¿ym prawdopodobieñstwem, ¿e przedstawiona charakterystyka plejstoceñskiego kompleksu œrodkowopolskiego mo¿e pos³u-¿yæ do dalszych korelacji i nawi¹zañ. Nastêpstwo cykli glacjalno-interglacjalnych i lessowo-glebowych odpowiada globalnemu rytmowi zmian klimatycznych wyra¿onemu stadiami izotopów tlenu w osadach g³êbokomorskich (tab. 1, ryc. 2, 3). Stwierdzone w lessach polskich epizody paleomagnetyczne (Emperor, Chegan, Jamaica i Blake:
ryc. 3), zachowane w obrêbie chronu (epoki) Brunhes, w sposób komplementarny weryfikuj¹ (por. Lindner, 2009) przedstawiony podzia³ klimatostratygraficzny plej-stoceñskiego kompleksu œrodkowopolskiego.
Literatura
BADURA J., JARY Z. & PRZYBYLSKI B. 2001 – Budowa geologiczna po³udniowej czêœci P³askowy¿u G³ubczyckiego (profil lessowy, wiek gleb kopalnych i glin zwa³owych, preglacjalne ¿wiry rzeczne). [W:] Badura J. & Przybylski B. (red.) Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. VIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Jarno³tówek, 3–7 wrzeœnia 2001 r. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw: 121–126. BALWIERZ Z. & GODZIK J. 2000 – Jeziorno-bagienne osady orga-niczne interstadia³u prewarciañskiego w ods³oniêciach kopalni „Be³chatów”. Prz. Geol., 48: 320–324.
BALWIERZ Z., GODZIK J. & MARCINIAK B. 2008 – Geneza misy jeziornej i warunki œrodowiskowe akumulacji limniczno-bagiennej w interglacjale mazowieckim w rowie Kleszczowa (œrodkowa Polska). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 428: 3–21.
BARANIECKA M.D. 1974 – Plejstocen nad doln¹ Wkr¹. Biul. Inst. Geol., 268: 5–89.
BER A., LINDNER L. & MARKS L. 2007 – Propozycja podzia³u stratygraficznego czwartorzêdu Polski. Prz. Geol., 55: 115–118. BIÑKA K. 2010 – Reinvestigation of the interglacial pollen flora at Zbójno, Central Poland. Stud. Quatern., 27: 35–41.
BOLIKHOVSKAYA N.S. & MOLODKOV A.N. 2002 – Dynamic of Pleistocene paleoclimatic events: a reconstruction based on palyno-logical and electron spin resonance studies in North Eurasia. Archeo-logy, Ethnology and Anthropology of Eurasia, 2: 2–21.
BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1967 – Badania paleobotaniczne osadów m³odoplejstoceñskich (Brørup) w Koninie-Marantowie. Pr. Inst. Geol., 68: 81–136.
BUTRYM J. & ZUCHIEWICZ W. 1985 – Wyniki datowañ termolumi-nescencyjnych osadów czwartorzêdowych Kotliny S¹deckiej (Karpaty Zachodnie). Prz. Geol., 33: 126–136.
CEPEK A.G. 1967 – Stand und Probleme der Quartärstratigraphie im Nordteil der DDR. Berichte der Deutschen Gesellschaftfür geologische Wissenschaften. Serie A, Geol., Paläont., 12: 375–414.
CEPEK A.G. 1986 – Quaternary Stratigraphy of the German Democratic Republic. [W:] Šibrava V., Bowen D.Q. & Richmond G.M. (red.) Quaternary glaciations in the Northern Hemisphere. Quat. Sci. Rev., 5: 359–364.
DE BEAULIEU J.L. & REILLE M. 1995 – Pollen records from the Velay craters: a review and correlation of the Holsteinian Interglacial with isoto-pic stage 11. Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 52: 59–70. DOLECKI L. 1995 – Litologia i stratygrafia mezoplejstoceñskich utworów lessowych po³udniowo-wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Rozprawy Habilitacyjne, 51: 1–169.
DOLECKI L. 2002 – Podstawowe profile lessów neoplejstoceñskich Grzêdy Horodelskiej i ich interpretacja litologiczno-stratygraficzna, Wyd. UMCS, Lublin: 1–263.
EISSMANN L. 1990 – Das mitteleuropäische Umfeld der Eemvorkom-men des Saale-Elbe-Gebietes und Schlussfolgerungen zur Stratigraphie des jüngeren Quartärs. Altenburger Naturwiss. Forsch., 5: 11–48. ERD K. 1978 – Pollenstratigraphie im Gebiet der Scandinavischen Vereisungen. Schrif. Geol. Wiss., 9: 99–119.
ERD K. 1987 – Die Uecker-Warmzeit von Röpersdorf bei Prenzlau als neuer Interglazialtyp im Saale-Komplex der DDR. Z. Geol. Wiss., 15: 297–313.
GA£¥ZKA D., MARKS L. & MORAWSKI W. 2006 – Stratygrafia plejstocenu po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur. [W:] Morawski W. (red.) Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struk-tur pod³o¿a. XIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Maróz, 4–8 paŸdziernika 2006 r. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 12–13. G£AZEK J., SULIMSKI A., SZYNKIEWICZ A. & WYSOCZAÑSKI--MINKOWICZ T. 1976 – Middle Pleistocene karst deposits with Ursus spelaeus at Draby near Dzia³oszyn (Central Poland). Acta Geol. Pol., 26: 451–466.
GOZHIK P.F. 1995 – Glacial history of the Ukraine. [W:] Ehlers J., Gibbard Ph.L., Kozarski S. & Rose J. (red.) Glacial deposits in North--East Europe. Balkema, Rotterdam: 213–221.
GRANOSZEWSKI W. 2006 – Sukcesja interglacjalna w Losach w œwietle nowych badañ palinologicznych. [W:] Morawski W. (red.) Plej-stocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur. XIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Maróz, 4–8 wrzeœnia 2006 r. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 27–31.
JARY Z. 1996 – Chronostratygrafia oraz warunki sedymentacji lessów po³udniowo-zachodniej Polski na przyk³adzie P³askowy¿u
G³ubczyc-kiego i Wzgórz Trzebnickich. Acta Univ. Wratisl., 1766, Studia Geographica, 63: 1–103.
JARY Z. & KIDA J. 1993 – Prezentacja stanowisk lessowych: Branice, G³ogówek. [W:] Jary Z. & Kida J. (red.) Lessy P³askowy¿u G³ubczyc-kiego i Wzgórz Trzebnickich. Przewodnik II Seminarium Lessowego, Wroc³aw–Jakubowice, 21–23 wrzeœnia 1993 r. Inst. Geograf. Uniw. Wroc., Wroc³aw: 40–49, 58–64.
JERSAK J. 1973 – Litologia i stratygrafia lessu wy¿yn po³udniowej Polski. Acta Geogr. Lodz., 32: 1–139.
JERSAK J. 1991 – Lessy formacji umiarkowanie wilgotnej na P³askowy¿u G³ubczyckim. [W:] Jersak J. (red.) Less i osady dolinne. Pr. Nauk. Uniw. Œl¹skiego, 1107: 10–49.
JURKIEWICZOWA I. 1968 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Czermno. Wyd. Geol., Warszawa.
JURKIEWICZOWA I. & MAMAKOWA K. 1960 – Interglacja³ w Sewerynowie ko³o Przedborza. Biul. Inst. Geol., 150: 71–103. JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K. & RÜHLE E. 1973 – Utwory œrodkowego plejstocenu na po³udnie od Wyœmierzyc (obok Nowego Miasta nad Pilic¹). Folia Quatern., 43: 1–26.
KONDRATIENE O. 1996 – Stratigrafija i paleogeografija kwartera Litwy po paleobotaniczeskim dannym. Academija, Vilnius: 1–213. KOZ£OWSKA M. 1982 – Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia Pojezierza Myœliborskiego oraz Równiny i Kotliny Gorzowskiej. Biul. Inst. Geol., 337: 51–114.
KRUPIÑSKI K.M. 2000 – Korelacja palinostratygraficzna osadów interglacja³u mazowieckiego z obszaru Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 169: 1–61.
KRUPIÑSKI K.M. 2010 – Nowe przes³anki geologiczne i paleobota-niczne dowodz¹ce odrêbnoœci wiekowej lubawskiej sukcesji intergla-cjalnej. [W:] Marks L. & Pochocka-Szwarc K. (red.) Dynamika zaniku l¹dolodu podczas fazy pomorskiej w pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego. XVII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Jeziorowskie, 6–10 wrzeœnia 2010 r. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 70–71.
KRUPIÑSKI K.M. & MARKS L. 1986 – Interglacial sediments at Losy, Mazury Lakeland. Bull. Pol. Acad. Sci., Earth Sci., 34: 375–386.
KRYGOWSKI B. 1972 – Nizina Wielkopolska. [W:] Galon R. (red.) Geomorfologia Polski, Tom 2, Ni¿ Polski. PWN, Warszawa: 186–223. KRZYSZKOWSKI D. 1995 – An outline of the Pleistocene stratigraphy of the Kleszczów Graben, Be³chatów Outcrop, Central Poland. Quatern. Sci. Rev., 14: 61–83.
KRZYSZKOWSKI D. (red.) 2001 – Late Cenozoic stratigraphy and palaeogeography of the Sudetic Foreland. WIND, Wroc³aw: 1–195. KUSZELL T. 1998 – Nowe stanowiska osadów interglacjalnych w po³udniowo-zachodniej Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 127–141.
LINDNER L. 1971 – Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia pó³nocno-zachodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Stud. Geol. Pol., 35: 1–113.
LINDNER L. 1984 – An outline of Pleistocene chronostratigraphy in Poland. Acta Geol. Pol., 32 (3–4): 29–49.
LINDNER L. 1988 – Stratigraphy and extents of Pleistocene continental glaciations in Europe. Acta Geol. Pol., 38: 63–83.
LINDNER L. 1992 – Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] Lindner L. (red.) Czwartorzêd: osady, metody badañ, stratygrafia. PAE, Warszawa: 441–633.
LINDNER L. 2005 – Nowe spojrzenie na liczbê, wiek i zasiêgi zlodo-waceñ œrodkowopolskich w po³udniowej czêœci œrodkowo-wschodniej Polski. Prz. Geol., 53: 145–150.
LINDNER L. 2008 – Czy i gdzie mamy w Polsce œlady przedostatniego interglacja³u (lubawskiego, lubelskiego)? Prz. Geol., 56: 398–403. LINDNER L. 2009 – Granica Brunhes-Matuyama a liczba i wiek zlodo-waceñ skandynawskich w czwartorzêdzie Polski. [W:] Boguckij A., Gozik P., £anczot M., Madeyska T., Je³owiczowa J. & Krawczuk J. (red.) Lessy najstarsze Podola i Pokucia: problemy genezy, stratygrafii i paleo-geografii. Monografia naukowa (XVI Ukraiñsko-Polskie Seminarium, Ska³a Podolska, 13–16 wrzeœnia 2009 r.). Wyd. LUN im. I. Franko, Lwów: 194–207.
LINDNER L. & BOGUCKI A. 2002 – Pozycja wiekowa œrodkowo-i póŸnoplejstoceñskœrodkowo-ich zjawœrodkowo-isk peryglacjalnych w œrodkowo-wschodnœrodkowo-iej Europie. [W:] Jaœkowski B. (red.) Zagadnienia peryglacja³u Polski i obszarów s¹siednich. Pr. Inst. Geogr. Akad. Œwiêtokrzyskiej w Kielcach, 8: 81–106.
LINDNER L., BOGUTSKY A., GOZHIK P., MARCINIAK B., MARKS L., £ANCZONT M. & WOJTANOWICZ J. 2002 – Correla-tion of main climatic glacial-interglacial and loess-palaeosol cycles in the Pleistocene of Poland and Ukraine. Acta Geol. Pol., 52: 459–469.
LINDNER L. & BRYKCZYÑSKA E. 1980 – Organogenic deposits at Zbójno by Przedbórz, western slopes of the Holy Cross Mts. and the-ir bearing on stratigraphy of the Pleistocene of Poland. Acta Geol. Pol., 30: 153–163.
LINDNER L. & FEDOROWICZ S. 1996 – Wiek TL osadów plejstoceñ-skich w Janowie nad Radomk¹ i problem zasiêgu l¹dolodów w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (odry, warty) w strefie NW obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 44: 935–937.
LINDNER L., GOZHIK P., MARCINIAK B., MARKS L. & YELOVICHEVA Y. 2004 – Main climatic changes in the Quaternary of Poland, Belarus and Ukraine. Geol. Quart., 48: 97–114.
LINDNER L., KRUPIÑSKI K.M., MARCINIAK B., NITYCHORUK J. & SKOMPSKI S. 1991 – Plejstoceñskie osady jeziorne w stanowisku Hrud I k. Bia³ej Podlaskiej. Kwart. Geol., 35: 337–362.
LINDNER L., LAMPARSKI Z. & D¥BROWSKI S. 1982 – River valleys of the Mazovian Interglacial in the eastern Central Europe. Acta Geol. Pol., 32: 179–190.
LINDNER L. & MARCINIAK B. 1998a – The occurrence of four interglacials younger than the Sanian 2 (Elsterian 2) Glaciation in the Pleistocene of Europe. Acta Geol. Pol., 48: 247–263.
LINDNER L. & MARCINIAK B. 1998b – Middle Pleistocene lake deposits in southern Podlasie (eastern Poland). Stud. Geol. Pol., 113: 65–83.
LINDNER L. & MARKS L. 1995 – Zarys paleogeomorfologii obszaru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol., 43: 591–594. LINDNER L. & MARKS L. 1999 – New approach to stratigraphy of palaeolake and glacial sediments of the younger Middle Pleistocene in mid-eastern Poland. Geol. Quart., 43: 1–8.
LINDNER L. & MARKS L. 2008 – Pleistocene stratigraphy of Poland and its correlation with stratotype sections in the Volhynian Upland (Ukraine). Geochronometria, 31: 31–37.
LINDNER L. & PRÓSZYÑSKI M. 1979 – Geochronology of the Pleistocene deposits at W¹chock, northern part of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: 121–131.
LINDNER L. & SEMIL J. 2007 – Plejstocen w dolinie Supraœli miêdzy Fastami i Wasilkowem na pó³noc od Bia³egostoku. [W:] So³tysik R. (red.) Systemy dolinne i ich funkcjonowanie. Pr. Inst. Geogr. Akad. Œwiêtokrzyskiej w Kielcach, 16: 43–58.
LINDNER L., WOJTANOWICZ J. and BOGUTSKY A.B. 1998 – Main stratigraphical units of the Pleistocene in southeastern Poland and the northwestern Ukraine, and their correlation in western and mid-eastern Europe. Geol. Quart., 42: 73–86.
LISICKI S. 2003 – Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plej-stocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 1–105. MAKOWSKA A. 1977 – Poziom interglacjalny wœród osadów zlodo-wacenia œrodkowopolskiego w Dolinie Dolnej Wis³y. Kwart. Geol., 21: 769–787.
MAKOWSKA A. 1986 – Morza plejstoceñskie w Polsce – osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 70: 1–74.
MAKOWSKA A. 2009 – Miêdzymorenowa formacja dolnopowiœlañska na tle budowy osadów plejstoceñskich Pomorza Nadwiœlañskiego i jej rozwój w m³odszym plejstocenie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 437: 59–124.
MARKIEWICZ A. & WINNICKI J. 1997 – On geological structure of the Ostrzeszów Hills. Geol. Quart., 41: 347–361.
MARKS L. 2000 – Outline of most questionable items at the Quaternary stratigraphy in Poland. Lithosphere, 12: 28–36.
MARKS L., BER A., GOGO£EK W. & PIOTROWSKA K. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., LINDNER L. & NITYCHORUK J. 1995 – New approach to a stratigraphic position of the Warta Stage in Poland. Acta Geogr. Lodz., 68: 135–147.
MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E. 2003 – The Holsteinian Interglacial river network of mid-eastern Poland and western Belarus. Boreas, 32: 337–346.
MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E. 2006 – Correlation of the Saalian glacial limits in eastern Poland and western Belarus. Quatern. Int., 149: 87–93.
MARUSZCZAK H. 1985 – Problems of stratigraphy loesses in Poland. [W:] Maruszczak H. (red.) Problems of the stratigraphy and paleogeo-graphy of loesses. Guide-book of the Intern. Symp., 6–10 september 1985. Wyd. UMCS, Lublin: 63–80.
MARUSZCZAK H. 1991 – Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów polskich. [W:] Maruszczak H. (red.) Podstawowe profile lessów w Polsce I. Wyd. UMCS, Lublin: 13–35.
MARUSZCZAK H. 2001 – Schemat stratygrafii lessów i gleb œródles-sowych w Polsce. [W:] Maruszczak H. (red.) Podstawowe profile lessów w Polsce II. Wyd. UMCS, Lublin: 17–29.
MATVEYEV A.V. 1995 – Glacial history of Belarus. [W:] Ehlers J., Gibbard Ph.L., Kozarski S. & Rose J. (red.) Glacial deposits in North--East Europe. Balkema, Rotterdam: 267–276.
MICHALSKA Z. 1961 – Stratygrafia plejstocenu i paleomorfologia pó³nocno-wschodniego Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 7: 1–105. MOJSKI J.E. 1993 – Europa w plejstocenie. Ewolucja œrodowiska przyrodniczego. PAE, Warszawa: 1–335.
MOJSKI J.E. 2005 – Ziemie polskie w czwartorzêdzie. Zarys morfoge-nezy. Pañstw. Inst.Geol., Warszawa: 1–404.
NAWROCKI J. & SIENNICKA-CHMIELEWSKA A. 1996 – Loess magnetism in the Odonów section (S Poland). Geol. Quart., 40: 231–244.
NAWROCKI J. & WÓJCIK A. 1995 – Lithology and stratigraphy of Pleistocene loess-like deposits in the Za³ubiñcze section (Nowy S¹cz Basin – Outer Carpathians). Geol. Quart., 39: 121–144.
NITA M. 2009 – Stratygrafia py³kowa i historia roœlinnoœci interglacja³u mazowieckiego i starszej czêœci zlodowacenia liwca w zachodniej i œrodkowej czêœci Wy¿yn Polskich. Pr. Nauk. Uniw. Œl¹skiego w Kato-wicach, 2658: 1–158.
NITYCHORUK J., BIÑKA K., HOEFS J., RUPPERT H. & SCHNEIDER J. 2005 – Climate reconstruction for the Holsteinian Interglacial in eastern Poland and its comparison with isotopic data from Marine Isotope Stage 11. Quatern. Sci. Rev., 24: 631–644. NOWAK J. 1974 – Stratygrafia plejstocenu pó³nocnej czêœci Kotliny Warszawskiej. Biul. Inst. Geol., 268: 91–164.
PO¯ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L. 1994 – Chro-nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój Doliny Wis³y Œrodko-wej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowopolskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147: 1–58.
RÓ¯YCKI S.Z. 1961 – Guide-book of excursion from the Baltic to the Tatras 2: Middle Poland. Pañstw. Wyd. Nauk., Warszawa: 1–116. RÓ¯YCKI S.Z. 1964 – Les oscillations climatiques pendant le „Grand Interglaciaire”. Report of the VIth INQUA Congress 2: 211–225. RÓ¯YCKI S.Z. 1967 – Plejstocen Polski Œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. I. PWN, Warszawa: 1–251.
RÓ¯YCKI S.Z. 1972 – Plejstocen Polski Œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. II. PWN, Warszawa: 1–315.
RÓ¯YCKI S.Z. 1980 – Principles of stratigraphic subdivisions of Quaternary of Poland. Quatern. Stud. Pol., 2: 99–106.
RÜHLE E. 1955 – Stratygrafia czwartorzêdu Polski w œwietle publikacji w latach 1945–1953. Biul. Inst. Geol., 70: 13–53.
RÜHLE E. 1970 – Nowe jednostki stratygraficzne zlodowacenia œrod-kowopolskiego na obszarze miêdzy œrodkow¹ Wis³¹ a dolnym Bugiem. Acta Geogr. Lodz., 24: 399–412.
RÜHLE E. 1973 – Stratygrafia czwartorzêdu Polski. [W:] Rühle E. (red.) Metodyka badañ osadów czwartorzêdowych. Wyd. Geol., Warszawa: 31–78.
SARNACKA Z. 1992 – Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Warszawy i okolic. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 138: 1–36.
SAWICKI L. 1922 – Wiadomoœæ o œrodkowopolskiej morenie czo³owej. Rozpr. Wydz. Mat. Przyr., III, 21, A: 26–35.
STRASZEWSKA K. 1968 – Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfo-logia rejonu dolnego Bugu. Stud. Geol. Pol., 23: 1–149.
SZAFER W. 1953 – Stratygrafia plejstocenu w Polsce na podstawie florystycznej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 22: 1–99.
SZPONAR A. 1986 – Chronostratygrafia i etapy deglacjacji strefy przedgórskiej Sudetów w okresie zlodowacenia œrodkowopolskiego. Acta Univ. Wratisl., 963, Stud. Geogr., 45: 1–202.
SZYMANEK M., NITYCHORUK J., TRAMMER J. & BIÑKA K. 2005 – Influence of climate on the variability of snails of the genus Viviparus in deposits at the Holsteinian (Mazovian) Interglacial from Ortel Królewski, eastern Poland. Boreas, 34: 335–344.
ŒRODOÑ A. 1957 – Flora interglacjalna z Goœciêcina ko³o KoŸla. Biul. Inst. Geol., 118: 7–60.
ŒRODOÑ A. 1969 – Pozycja stratygraficzna flor kopalnych Lubelsz-czyzny zaliczanych do interglacja³u mazowieckiego. Biul. Inst. Geol., 220: 5–12.
URBAN B. 1995 – Palynological evidence of younger Middle Pleistocene Interglacials (Holsteinian, Reinsdorf, Schöningen) in the Schöningen open cast lignite mine (eastern Lower Saxony, Germany). Mededelin-gen Rijks Geologische Dienst, 52: 175–186.
WIELICZKO A.A. & SZYK S.M. (red.) 2001 – Oledienienija sriedniego plejstocena Wostocznoj Jewropy. GEOS, Moskwa. WINNICKI J. 1997 – Geological structure of the Trzebnica Hills in the light of new investigation. Geol. Quart., 41: 387–392. WONIAK P. 1989 – Interglacja³ zbójna na SuwalszczyŸnie. Kwart. Geol., 33: 561–572.
¯ARSKI M. 1994 – Zasiêg zlodowacenia liwca (wieprza) w œwietle wyników badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL w dolinie œrodkowej Wis³y. Prz. Geol., 42: 285–286.
Praca wp³ynê³a do redakcji 9.02.2011 r. Po recenzji akceptowano do druku 19.04.2011 r.
