9 788379 698509
ISBN 978-83-7969-850-9
Anna Rakowska-Trela – Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji Centrum Studiów Wyborczych, 90-232 Łódź, ul. Kopcińskiego 8/12
RECENZENT Piotr Uziębło OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Ewa Siwińska SKŁAD I ŁAMANIE Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI Stämpfli Polska Sp. z o.o.
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Shutterstock.com
© Copyright by Anna Rakowska-Trela, Łódź 2015 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2015
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.07035.15.0.M
Ark. wyd. 30,5; ark. druk. 28,875 ISBN 978-83-7969-850-9 e-ISBN 978-83-7969-851-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
Spis treści
Wykaz skrótów
9
Wstęp 11
I. Kampania wyborcza – zagadnienia wprowadzające
19
1. Pojęcie kampanii wyborczej 19 2. Funkcje wyborów a kampania wyborcza 31 3. Kampania wyborcza w konstytucjach i dokumentach międzynarodowych 40 4. Geneza regulacji prawnej kampanii wyborczej w Polsce 53 5. Konstytucyjne ramy kampanii wyborczej w Polsce 62 6. Zasady prawa wyborczego a kampania wyborcza 75
II. Czas trwania kampanii wyborczej
85
1. Determinanty i znaczenie czasu trwania kampanii wyborczej 85 2. Początek i długość kampanii wyborczych w Polsce 92 2.1. Ewolucja rozwiązań dotyczących czasu trwania kampanii wyborczych 92 2.2. Początek i czas trwania kampanii wyborczych w praktyce 97 2.3. Znaczenie prawne rozpoczęcia kampanii wyborczej 105 3. Zakończenie kampanii wyborczej. Cisza wyborcza 116
III. Uczestnicy kampanii wyborczej
141
1. Uczestnicy kampanii wyborczej – możliwe rozwiązania prawne 141 2. Ratio legis istnienia komitetów wyborczych w polskim prawie wyborczym 144 3. Pojęcie i charakter prawny komitetu wyborczego 148 4. Rodzaje komitetów wyborczych 157 5. Uprawnienia komitetów wyborczych w kampanii wyborczej 164
IV. Agitacja wyborcza i jej formy
177
1. Pojęcie agitacji wyborczej. Agitacja wyborcza a kampania wyborcza 177 2. Formy prowadzenia agitacji wyborczej 193 2.1. Zbieranie podpisów popierających zgłoszenia kandydatów 195 2.2. Zgromadzenia, pochody i manifestacje 197
2.3. Przemówienia 199
2.4. Loterie fantowe, innego rodzaju gry losowe i konkursy 200 2.5. Agitacja wyborcza w Internecie 202
8
V. Zasady prowadzenia agitacji wyborczej
211
1. Zgoda pełnomocnika wyborczego 211 2. Zbieranie podpisów popierających kandydatów 221 3. Pozakodeksowe ograniczenia agitacji wyborczej 229 4. Kodeksowe ograniczenia agitacji wyborczej 240 4.1. Ograniczenia co do miejsca prowadzenia agitacji wyborczej 240 4.2. Pozostałe kodeksowe ograniczenia agitacji wyborczej 254 5. Problem prowadzenia agitacji wyborczej za pośrednictwem Internetu 260
VI. Materiały wyborcze i ich rozpowszechnianie
267
1. Pojęcie i ochrona materiałów wyborczych 267 2. Zasady rozpowszechniania materiałów wyborczych… 274
VII. Sondaże wyborcze
299
1. Sondaże w kampanii wyborczej 299 2. Zakaz publikacji wyników sondaży w czasie ciszy wyborczej 312
VIII. Kampania wyborcza w radiu i telewizji
323
1. Znaczenie i specyfika kampanii wyborczej w radiu i telewizji 323 2. Pojęcie audycji wyborczej 333 3. Nieodpłatne rozpowszechnianie audycji wyborczych 339 4. Płatne rozpowszechnianie audycji wyborczych 354
5. Debaty wyborcze 365
IX. Postępowanie w trybie wyborczym jako element kampanii
wyborczej 375
1. Procedury sądowo-wyborcze 375 2. Cel i przedmiot ochrony postępowania w trybie wyborczym 385 3. Ochrona prawdziwości informacji zawartych w materiałach wyborczych
a prawo cywilne i prawo prasowe 398 4. Przebieg postępowania w trybie wyborczym 402
Zakończenie 427
Bibliografia 437
Od Redakcji
461
Wykaz skrótów
BIP
– „Biuletyn Informacji Publicznej”
EKPC – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.,
zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz
uzupeł-niona Protokołem nr 2, Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284
ETPC
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
k.c.
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U.
1964, nr 16, poz. 93 ze zm.
k.k.
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U.
1997, nr 88, poz. 553 ze zm.
k.p.c.
– ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania
cywilnego, Dz.U. 1964, nr 43, poz. 296 ze zm.
KRRiT
– Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
k.w.
– ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy, Dz.U.
2011, nr 21, poz. 112 ze zm.
k.wyk. – ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, Dz.U.
1971, nr 12, poz. 114, ze zm.
MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycz-nych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia
1966 r., Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167
Wstęp
Kampania wyborcza jest jednym z tych etapów procedury wyborczej,
które mają istotne znaczenie dla funkcjonowania współczesnych
spo-łeczeństw demokratycznych. Jest jednocześnie zjawiskiem stosunkowo
nowym, które wykształciło się w praktyce, następnie zaś zostało objęte
regulacją prawną. Regulacji kampanii wyborczej stawiane są dwa,
niekie-dy nie tylko pozornie wykluczające się cele: z jednej strony zapewnienia
wolności rywalizacji politycznej w okresie bezpośrednio poprzedzającym
wybory, z drugiej – zagwarantowania jej uczciwości i równości jej
uczest-ników, nie tylko w wymiarze formalnym, ale obejmującym i faktyczne
wyrównywanie szans.
Prawna regulacja kampanii wyborczej w różnych państwach
kształto-wała się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. W Polsce proces ten
rozpoczął się dopiero po 1989 r., przy czym początkowo przyjmowane
unormowania były ubogie, a nawet – można ocenić – niekiedy jedynie
fasadowe. Z uwagi na niezwykle dynamiczny – w porównaniu z innymi
dziedzinami życia publicznego – rozwój kampanii wyborczej jako zjawiska
politycznego, także jej prawne uregulowanie podlegało intensywnej
ewo-lucji zarówno w zakresie objętości i szczegółowości, jak i obejmując coraz
szerszy zakres zachowań składających się na kampanię wyborczą. Mimo
to obecnie formułowane są wobec prawnej regulacji kampanii wyborczej
uwagi krytyczne, sprowadzające się do oceny, że w wielu aspektach nie
od-powiada ona współczesnym wyzwaniom, nie nadążając za rozwojem
prak-tyki politycznej, w tym przede wszystkim co do form i sposobów
komu-nikowania się kandydujących z wyborcami. Nie sposób wielu z tych uwag
nie podzielić, a brak na nie właściwej reakcji ze strony ustawodawcy może
mieć negatywne skutki. Dlatego tak ważne jest sformułowanie wobec
regu-lacji kampanii wyborczej przyjętej w kodeksie wyborczym postulatów de
lege ferenda, opartych na analizie standardów międzynarodowych,
a tak-że wynikających z doświadczeń innych państw oraz z praktyki stosowania
obowiązujących przepisów i poddanie ich pod rozwagę prawodawcy.
12
Wstęp
Kampania wyborcza cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem
w na-ukach politycznych
1. Analizując jej prawną regulację, nie można
oczywi-ście pominąć opracowań politologicznych, jako że kampania wyborcza
jest niewątpliwie zjawiskiem o charakterze politycznym, tak więc, aby
prawidłowo konstruować i interpretować regulujące ją przepisy i normy,
trzeba brać pod uwagę jej istotę i cechy opisywane przez politologów.
Brakuje natomiast całościowego opracowania dotyczącego kampanii
wyborczej o charakterze prawniczym. Pewnymi jej aspektami zajęli się
w swoich pracach Grzegorz Kryszeń
2i Piotr Uziębło
3. Materiału do
anali-zy dostarczają także dostępne komentarze do k.w. oraz ustaw wyborcanali-zych
obowiązujących przed jego wejściem w życie, w tym autorstwa
Bogusła-wa Banaszaka
4, a przede wszystkim Kazimierza Wojciecha Czaplickiego,
Bogusława Dautera, Stefana Jana Jaworskiego, Andrzeja Kisielewicza
i Fryderyka Rymarza
5. Rozważania wymienionych Autorów, członków
Państwowej Komisji Wyborczej i pracowników Krajowego Biura
Wybor-czego, dostarczają wiedzy na temat praktyki kampanii wyborczej
i pro-blemów, jakie wynikają z obecnie obowiązującej jej regulacji prawnej.
Dla rozważań na temat poszczególnych wątków podejmowanych w pracy
pomocne okazały się także prace Stanisława Gebethnera, Andrzeja
Soka-li, Krzysztofa Skotnickiego, Marka Chmaja, Jarosława Zbieranka, Anny
Frydrych-Depki, Jacka Sobczaka, Jarosława Szymanka. Analizie
podda-ne są także dokumenty Państwowej Komisji Wyborczej, która nierzadko
przedmiotem swoich wyjaśnień, stanowisk, komunikatów, apeli i pism
czyni zagadnienia związane z kampanią wyborczą. Źródła te mają o tyle
1 Można tu m.in. wymienić dysertacje Bogusławy Dobek–Ostrowskiej, Roberta Wisz-niowskiego czy Alicji Jaskierni na temat kampanii wyborczej w mediach elektro-nicznych.
2 Zob. przede wszystkim: Standardy prawne wolnych wyborów parlamentarnych, Białystok 2007, ale także: Ramy czasowe kampanii wyborczej do parlamentu, „Ad-ministracja Publiczna. Studia Krajowe i Międzynarodowe” 2006, nr 1; Standardy rywalizacji wyborczej w wyborach parlamentarnych, „Przegląd Sejmowy” 2007, z. 2; Selekcja i zgłaszanie kandydatów w wyborach parlamentarnych w świetle standar-dów wyborów demokratycznych, „Studia Wyborcze” 2006, t. II.
3 Zob. Zasada równości wyborów parlamentarnych w państwach europejskich i połu-dniowoamerykańskich, Warszawa 2013, gdzie Autor wiele miejsca poświęca zasa-dzie równości w kampanii wyborczej.
4 Kodeks wyborczy. Komentarz, Warszawa 2014.
5 K.W. Czaplicki, B. Dauter, S.J. Jaworski, A. Kisielewicz, F. Rymarz, Kodeks wybor-czy. Komentarz, Warszawa 2014, ale także: K.W. Czaplicki, B. Dauter, A. Kisiele-wicz, F. Rymarz, Samorządowe prawo wyborcze. Komentarz, Warszawa 2010 czy K.W. Czaplicki, Rola i zadania PKW w medialnej kampanii wyborczej, [w:] B. Krauz- -Mozer, K. Sobolewska-Myślik (red.), Oblicza polskiego systemu politycznego, To-ruń 2007.
Wstęp
13
istotne znaczenie, że uwypuklają i opisują problemy, jakie wyłaniają się
w związku ze stosowaniem przepisów dotyczących kampanii wyborczej.
Uzasadniając wybór tematu dysertacji rolą, jaką kampania wyborcza
pełni we współczesnych społeczeństwach demokratycznych, oraz
bra-kiem całościowego opracowania tego zagadnienia pod kątem
prawni-czym, należy nadto wyjaśnić przyczyny, dla których w prowadzonych
rozważaniach odwołuję się do unormowań przyjmowanych w innych
państwach oraz do standardów formułowanych w dokumentach
mię-dzynarodowych. Pragnę przy tym wyraźnie podkreślić, że moim celem
było przedstawienie rozwiązań polskich na tle rozwiązań obcych, nie zaś
prowadzenie szczegółowej analizy o charakterze porównawczym, dlatego
przykłady tych regulacji są przywoływane w odniesieniu do tych
zagad-nień i w takim zakresie, w jakim może to wzbogacić analizę
i pozwo-lić lepiej sformułować ocenę rodzimych rozwiązań, w tym
w szczegól-ności postulaty ich zmiany. Prawna regulacja kampanii wyborczej jest
obecnie przyjmowana powszechnie przez ustawodawców. Można też
ocenić, że w poszczególnych państwach ma ona chronić podobne
war-tości: prawidłowość tego etapu procesu wyborczego, uczciwość i wolność
rywalizacji, równość podmiotów biorących w niej udział, a także prawa
wyborców. Choć ogólne ramy regulacji w różnych ustawodawstwach są
w związku z tym zbliżone, to w zakresie szczegółowych rozwiązań często
różnią się. Bywa, że różnice te wynikają ze specyfiki ustrojowej państw
i ich systemu wyborczego, nierzadko mogą jednak także służyć jako
su-gestie dla ustawodawcy polskiego, poszukującego najlepszych rozwiązań.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że przywoływane w pracy regulacje
przyjmowane w innych ustawodawstwach stanowią jedynie materiał
po-równawczy i inspirację co do formułowanych w pracy ocen i postulatów
i w takim charakterze i zakresie są one przedstawiane, celem nie jest
na-tomiast szczegółowe ich omawianie.
W prowadzonej analizie nie sposób także nie odwołać się do
standar-dów międzynarodowych zarówno ogólnych, wyznaczających kierunek
regulacji rywalizacji politycznej i wyborczej, formułowanych w
wiążą-cych Polskę umowach międzynarodowych, jak i szczegółowych,
odno-szących się bezpośrednio do poszczególnych zagadnień kampanii
wy-borczej, wyrażanych przede wszystkim we wzorcowych zbiorach reguł
dotyczących procedury wyborczej, powstających w ramach współpracy
międzynarodowej. Dokumenty te formułują na tyle istotne standardy, by
apelować do ustawodawcy polskiego o ich rozważenie przy uchwalaniu
przepisów regulujących kampanię wyborczą, jak i do pozostałych
orga-nów publicznych o ich przestrzeganie w procesie stosowania.
Odnośnie do wyboru państw, których rozwiązania są przywoływane
w dysertacji, to przede wszystkim są to państwa europejskie, co jest
uza-14
Wstęp
sadnione perspektywą badawczą, oraz państwa Ameryki Południowej.
Rację ma bowiem Piotr Uziębło, gdy wskazuje, że zdecydowaną
więk-szość państw obu kontynentów można uznać za spełniające standardy
demokratyczne
6. Uzasadniając odwołania do rozwiązań obowiązujących
w państwach południowoamerykańskich, nie sposób jednak pominąć
także okoliczności, że przyjęte w nich regulacje są często interesujące
i nowatorskie, a prawo wyborcze, także dotyczące kampanii wyborczej,
cieszy się dużym zainteresowaniem przedstawicieli doktryny, którzy
for-mułują ciekawe prawidłowości i wnioski, w tym mające charakter
uni-wersalny, które z powodzeniem mogą być jeśli nie wzorem, to
z pewno-ścią przedmiotem inspirującej analizy dla ustawodawcy polskiego.
Dysertacja podzielona jest na dziewięć rozdziałów, z których każdy
dotyczy innego zagadnienia szczegółowego, związanego z kampanią
wy-borczą. Każdy z nich podzielony jest na podrozdziały odnoszące się do
poszczególnych grup zagadnień związanych z tematem danego
rozdzia-łu. Dodatkowo, podrozdziały w rozdziałach II, IV i V, dla
przejrzysto-ści prowadzonej analizy, podzielone są na punkty. Wprowadzanie tego
typu systematyki w pozostałych rozdziałach jest niepotrzebne i byłoby
sztuczne. Całość rozważań prowadzonych w opracowaniu wyczerpuje
natomiast prawną regulację kampanii w obowiązującym kodeksie
wy-borczym, z koniecznym uwzględnieniem przepisów innych ustaw. Choć
poszczególnym ich fragmentom, jak chociażby zagadnieniu komitetów
wyborczych czy kampanii wyborczej w radiu i telewizji, można by
po-święcić osobne monografie, to dla zupełności analizy podjętego
zagad-nienia zasadne było omówienie ich w niniejszej pracy zasadniczo w takim
zakresie, w jakim ujmuje je k.w. i jaki jest konieczny dla przedstawienia
całokształtu norm regulujących kampanię wyborczą w Polsce.
Rozdział I ma charakter wstępny i wyjaśniający, ale zarazem jest
nie-zwykle istotny, gdyż formułuję w nim teoretyczne podstawy dla dalszych
rozważań. Podejmuję bowiem próbę przybliżenia, czym jest
współcze-śnie kampania wyborcza i jak należy ją rozumieć. Przedstawiam także
genezę i ewolucję jej regulacji, co wydaje się niezbędne dla zrozumienia
jej współczesnych uwarunkowań konstytucyjnych, które przedstawiam
w dalszej części rozdziału. Omawiając kampanię wyborczą w
konsty-tucjach innych państw i dokumentach międzynarodowych, znaczenie
funkcji wyborów, a także konstytucyjnych wolności i praw oraz zasad
prawa wyborczego dla prawnej regulacji kampanii wyborczej, mam na
celu zarysowanie granic i wytycznych, które powinien uwzględniać
pra-wodawca, normując tę sferę aktywności. Co znamienne, w czasie
kampa-nii wyborczej wymienione zagadnienia i wartości nabierają szczególnego
Wstęp
15
znaczenia, jako że jej okres jest jednym z tych, który powinien w pełni
odpowiadać wymogom demokratycznego ustroju i wolnych,
sprawiedli-wych wyborów oraz – co więcej – je współkształtować.
Rozdział II dotyczy zagadnienia, które nie cieszy się dużym
zain-teresowaniem w polskiej doktrynie, jakim jest kwestia czasu trwania
kampanii wyborczych. Podejmuję w nim także próbę przedstawienia
skutków, jakie wiążą się z rozpoczęciem oraz zakończeniem kampanii.
Zagadnienie okresu bezpośrednio poprzedzającego początek kampanii
wyborczej, w tym przede wszystkim aktywności w tym czasie
podmio-tów zamierzających podjąć rywalizację w zbliżających się wyborach,
a także kwestia ciszy wyborczej, następującej po zakończeniu kampanii
i trwającej do czasu zakończenia głosowania, są przedmiotem
zaintere-sowania nie tylko przedstawicieli nauk prawnych czy politycznych, ale
także administracji wyborczej, publicystów oraz polityków. Choć
w mo-jej ocenie rozwiązania obowiązujące w tym zakresie obecnie w Polsce
nie są optymalne, to postulaty co do nich, formułowane w dyskursie
pu-blicznym, również często trudno uznać za trafione. Dlatego konieczna
jest ich szczegółowa analiza.
Rozważania prowadzone w kolejnym rozdziale III mają na celu
przy-bliżenie okoliczności pojawienia się i utrzymywania w polskim prawie
wyborczym komitetów wyborczych, a więc podmiotów, które są
upraw-nione do podejmowania rywalizacji wyborczej i na rzecz których
ustawo-dawca przewidział prawo wyłączności prowadzenia agitacji wyborczej,
a także ich konstrukcji i prawnego charakteru. Podejmuję także próbę
przedstawienia roli i zadań, jakie w czasie kampanii ciążą na komitetach
wyborczych i jakie w tym okresie przysługują im uprawnienia, Jak już
wskazałam wcześniej, rozważania te nie wyczerpują całości zagadnień
dotyczących komitetów, a koncentrują się na przybliżeniu dotyczącej ich
problematyki w takim zakresie, w jakim jest to istotne dla rozważań na
temat kampanii wyborczej. Podejmuję więc próbę określenia ratio legis
utrzymywania instytucji komitetów wyborczych w polskim prawie
wy-borczym, w tym na tle rozwiązań przyjmowanych w innych państwach,
wyjaśnienia ich charakteru prawnego i przybliżenia rodzajów komitetów
wyborczych, ale przede wszystkim koncentruję na omówieniu ich
atry-butów, roli i uprawnień w kampanii wyborczej. Pozostałe kwestie, w tym
np. szczegóły dotyczące tworzenia komitetów wyborczych, tryb
odwo-ławczy przy odmowie przyjęcia zawiadomienia o utworzeniu komitetu,
tryb zgłaszania kandydatów czy gospodarka finansowa komitetów, są
zagadnieniami drugorzędnymi z punktu widzenia przedmiotu
zaintere-sowania niniejszego opracowania i dlatego są w nim pominięte.
Tematy-ka komitetów wyborczych, z uwagi na swoją obszerność i wyjątkowość
regulacji, zasługuje z pewnością na odrębne i całościowe opracowanie.
16
Wstęp
Rozdział IV dotyczy już bezpośrednio rywalizacji w czasie kampanii
wyborczej i ma na celu przybliżenie pojęcia agitacji wyborczej,
wyjaśnie-nia relacji, jakie zachodzą między agitacją wyborczą a kampanią
wybor-czą, a także omówienie znaczenia i charakteru poszczególnych sposobów
prowadzenia agitacji wyborczej. Formułując katalog form prowadzenia
agitacji, opisywanych w tym rozdziale, uwzględniam przede wszystkim
te, które wymienia polski ustawodawca w k.w. Uzupełniam go jednak
o agitację wyborczą w Internecie, jako ten sposób jej prowadzenia,
któ-ry dotychczas nie doczekał się regulacji przez ustawodawcę polskiego,
a który w praktyce rozwija się niezwykle dynamicznie i takiej regulacji
wymaga. Co ważne, w rozdziale tym staram się zarysować ramy, jakie
musi uwzględniać prawodawca, ustanawiając w prawie wyborczym
regu-ły prowadzenia agitacji wyborczej.
Rozważania prowadzone w rozdziale IV stanowią więc podstawę do
analizy zasad prowadzenia agitacji uregulowanych w k.w., którą
przepro-wadzam w kolejnym, V rozdziale. Omawiam w nim bowiem szczegółowo
ramy prawne, jakie polski ustawodawca wprowadził dla poszczególnych
sposobów prowadzenia agitacji wyborczej. Zajmuję się więc m.in.
ko-niecznością uzyskania zgody pełnomocnika wyborczego na prowadzenie
agitacji, regulacją zbierania podpisów popierających kandydatów
7czy
ograniczeniami agitacji wyborczej co do miejsca jej prowadzenia.
Podej-muję także próbę odpowiedzi na pytanie, czy w Polsce obowiązują inne,
poza wymienionymi w k.w., ograniczenia dotyczące prowadzenia
agita-cji. Jeden z podrozdziałów w tym rozdziale dotyczy problemu
prowadze-nia agitacji wyborczej za pośrednictwem Internetu i postulatów de lege
ferenda w tym zakresie.
Kolejny, VI rozdział poświęcony jest materiałom wyborczym:
anali-zie ich kodeksowej definicji oraz ustanowionym regułom ich
wykorzy-stywania w kampanii wyborczej. Choć rozpowszechnianie materiałów
wyborczych stanowi oczywiście formę prowadzenia agitacji wyborczej,
to jednak z uwagi na doniosłość – także praktyczną – tego zagadnienia
oraz uwagę, jaką poświęca mu polski ustawodawca, zasadne jest odrębne,
a jednocześnie całościowe jej omówienie.
W rozdziale VII podejmuję próbę ustalenia roli, jaką dla kampanii
wyborczej mają sondaże – badania opinii publicznej związane
z wy-borami. Choć sondaże wyborcze są w Polsce kategorią prawną,
uję-tą w art. 115 k.w., a więc w przepisie znajdującym się w rozdziale
doty-7 Z punktu widzenia precyzji i poprawności językowej powinno się mówić o zbiera-niu podpisów wyborców popierających zgłoszenia kandydatów lub list kandyda-tów, w pracy posługuję się jednak sformułowaniem użytym przez ustawodawcę, tj. „zbieranie podpisów popierających” kandydatów.
Wstęp
17
czącym kampanii wyborczej, to w mojej ocenie nie stanowią one formy
prowadzenia agitacji wyborczej sensu stricto. Niezwykle często jednak
publikowanie wyników sondaży wpływa – w sposób mniej lub bardziej
zamierzony – na postawy wyborców. Dlatego też konieczne jest
omówie-nie znaczenia i roli sondaży w kampanii wyborczej, a także – wobec
ubó-stwa regulacji zawartej w k.w. – sformułowanie postulatów de lege ferenda
co do ich regulacji.
W rozdziale VIII niniejszego opracowania opisuję reguły prowadzenia
kampanii i agitacji wyborczej w programach nadawców radiowych
i te-lewizyjnych. Jak już wspomniałam, zagadnienie to jest na tyle obszerne
i wielowątkowe, że zasługuje na odrębną monografię. Obejmuje bowiem
nie tylko normy zawarte k.w., ale także wynikające z aktów prawnych
bezpośrednio odnoszących się do mediów elektronicznych kwestie ich
wolności i niezależności dziennikarskiej, relacjonowania za ich
pośred-nictwem przebiegu kampanii wyborczej w programach informacyjnych
i publicystycznych, funkcjonowania nadawców publicznych oraz
nie-publicznych w czasie kampanii wyborczej. Jednocześnie nie sposób
po-minąć okoliczności, że regulacja kampanii wyborczej w radiu i telewizji
przeszła istotną ewolucję, którą należy potraktować jako wytyczną do
wykładni obecnie obowiązujących przepisów i jako przyczynek do
for-mułowania postulatów de lege ferenda.
Ostatni, IX rozdział poświęcony jest tzw. postępowaniu w trybie
wy-borczym, którym to określeniem, zgodnie z powszechnie przyjętą
prak-tyką, obejmuję uregulowaną w art. 111 k.w. procedurę ochrony
prawdzi-wości informacji zawartych w materiałach wyborczych. Postępowanie
to ma dla kampanii wyborczej dwojakie znaczenie: po pierwsze, chroni
uczciwość kampanii wyborczej, rozumianą jako umożliwienie
obywate-lom dostępu do zgodnych z prawdą informacji o sprawach publicznych
i o kandydatach
8. Po drugie, może ono być przez uczestników rywalizacji
wyborczej wykorzystywane jako okazja do prowadzenia agitacji
wybor-czej. Konieczne jest więc dokonanie analizy omawianego postępowania
z punktu widzenia dwóch wymienionych aspektów. Po pierwsze, należy
ocenić, czy postępowanie w trybie wyborczym jest tak ukształtowane,
by najlepiej chronić wartości, na straży których stoi. Po drugie, warto
spojrzeć na omawianą w tym rozdziale regulację jako na jedną z metod
kontaktu z wyborcami, noszącego cechy agitacji wyborczej i poddać
art. 111 k.w. wykładni z tego punktu widzenia.
Aby osiągniąć założony cel, a więc dokonać oceny rozwiązań
dotyczą-cych kampanii wyborczej, przyjętych w k.w., i sformułować w tym
za-kresie postulaty de lege ferenda, konieczne jest także odwołanie się do
18
Wstęp
wykładni historycznej, poprzez przywołanie wcześniej obowiązujących
regulacji i przedstawienie ich genezy i ewolucji oraz – przede wszystkim
– do wykładni funkcjonalnej, opierającej się na ocenie praktyki
stoso-wania przepisów regulujących kampanię wyborczą. Wydaje się, że takie
ujęcie pozwala możliwie najbardziej wszechstronnie przeprowadzić
ana-lizę, a nadto zaproponować takie zmiany w obowiązującej regulacji, które
usuną istniejące niejasności i będą odpowiadały współczesnym
wyzwa-niom.
Chciałabym w tym miejscu serdecznie podziękować kierownikowi
Centrum Studiów Wyborczych Wydziału Prawa i Administracji
Uniwer-sytetu Łódzkiego prof. dr. hab. Krzysztofowi Skotnickiemu za życzliwość
i wyrozumiałość, które pomogły w pracach nad powstaniem niniejszej
monografii. Pragnę także złożyć szczególne podziękowania prof. dr. hab.
Piotrowi Uzięble z Katedry Prawa Konstytucyjnego i Instytucji
Politycz-nych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego –
recen-zentowi wydawniczemu niniejszej książki – którego interesujące,
a jed-nocześnie niejednokrotnie polemiczne i inspirujące uwagi pozwoliły na
nadanie jej obecnego kształtu.
Bibliografia
Polskie akty
normatywne
Dekret o ordynacji wyborczej 22 listopada 1918 r., „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1918, nr 18, poz. 46
Dekret z 8 stycznia 1919 r. o postanowieniach karnych za przeciwdziałanie wyborom do Sejmu i wykonywaniu obowiązków posel-skich, Dz.U. 1919, nr 5, poz. 96
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospoli-tej z dnia 12 września 1930 r. o karach dla ochrony swobody wyborów, Dz.U. 1930, nr 64, poz. 509
Rozporządzenie Prezydenta z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, Dz.U. 1932, nr 60, poz. 571
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Przepisy wprowa-dzające kodeks karny i prawo o wykrocze-niach, Dz.U. 1932, nr 60, poz. 573
Rozporządzenie z 6 lipca 2011 r. Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji w sprawie szczegóło-wych zasad i trybu przeprowadzania de-bat przez Telewizję Polską Spółkę Akcyjną, Dz.U. 2011, nr 146, poz. 878
Rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Te-lewizji z dnia 12 lipca 2011 r. w sprawie cza-su oraz ramowego podziału czacza-su przezna-czonego na rozpowszechnianie nieodpłat-nie audycji wyborczych, trybu
postępowa-nia dotyczącego podziału czasu, zakresu rejestracji oraz sposobu przygotowania i emisji audycji wyborczych w programach publicznej radiofonii i telewizji; Dz.U. 2011, nr 154, poz. 915 ze zm.
Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą a wykonawczą w Rzeczypo-spolitej Polskiej, Dz.U., nr 84, poz. 426 Ustawa z 28 lipca 1922 r. – Ordynacja wyborcza
do Sejmu, Dz.U. 1922, nr 66, poz. 590 Ustawa z 28 lipca 1922 – Ordynacja wyborcza
do Senatu, Dz.U. 1922, nr 66, poz. 591 Ustawa z dnia 5 sierpnia 1922 r. w sprawie
wol-ności zgromadzeń przedwyborczych, Dz.U. 1922, nr 66, poz. 594
Ustawa z 12 lutego 1930 r. o ochronie swobody wyborów przed nadużyciem władzy urzęd-ników, Dz.U. 1930, nr 17, poz. 123
Ustawa z 11 marca 1932 r. o zgromadzeniach, Dz.U. 1932, nr 48, poz. 450
Ustawa z dnia 8 lipca 1935 – Ordynacja wybor-cza do Sejmu, Dz.U. 1935, nr 47, poz. 319 Ustawa z dnia 8 lipca 1935 – Ordynacja
wybor-cza do Senatu, Dz.U. 1935, nr 47, poz. 320 Ustawa z dnia 8 lipca 1935 o wyborcze
Prezy-denta Rzeczypospolitej, Dz.U. 1935, nr 47, poz. 321
438
Bibliografia
Ustawa z 22 września 1946 r. – Ordynacja wy-borcza do Sejmu Ustawodawczego, Dz.U. 1946, nr 48, poz. 274
Ustawa z 1 sierpnia 1952 r. – Ordynacja wybor-cza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Lu-dowej, Dz.U. 1952, nr 35, poz. 246
Ustawa z 24 października 1956 r. – Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospo-litej Ludowej, Dz.U. 1956, nr 47, poz. 210; t.j. Dz.U. 1960, nr 58, poz. 325
Ustawa z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, t.j. Dz.U. 2001, nr 86, poz. 953 z późn. zm.
Ustawa z 26 października 1982 r. o wycho-waniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, t.j. Dz.U. 2012, poz. 1356 z późn. zm.
Ustawa z 28 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe, Dz.U. 1984, nr 5, poz. 24 z późn. zm. Ustawa z 29 maja 1985 r. – Ordynacja wyborcza
do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz.U. 1985, nr 26, poz. 112
Ustawa z 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze, t.j. Dz.U. 2011, nr 270, poz. 1599 z późn. zm. Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. – Ordynacja
wybor-cza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Lu-dowej X kadencji, na lata 1989–1993, Dz.U. 1989, nr 19, poz. 102
Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. – Ordynacja wy-borcza do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz.U. 1989, nr 19, poz. 103 Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, t.j. Dz.U.
2011, nr 287, poz. 1687
Ustawa z 27 września 1990 r. o wyborze Prezy-denta Rzeczypospolitej Polskiej, t.j., Dz.U. 2010, nr 72, poz. 467
Ustawa z 10 maja 1991 r. – Ordynacja wybor-czej do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1991, nr 58, poz. 246
Ustawa z 28 czerwca 1991 r. – Ordynacja wy-borcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1991, nr 59, poz. 252
Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświa-ty, t.j. Dz.U. 2004, nr 256, poz. 2572 Ustawa z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii
i te-lewizji, t.j. Dz.U. 2011, nr 43, poz. 226, z późn. zm.
Ustawa z dnia 28 maja 1993 r.– Ordynacja wy-borcza do Sejmu, Dz.U. 1993, nr 45, poz. 205 z późn. zm.
Ustawa z 20 lutego 1997 r. o fundacji – Cen-trum Badania Opinii Społecznej, Dz.U. 1997, nr 30, poz. 163 z późn. zm.
Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o partiach poli-tycznych, Dz.U. 2011, nr 155, poz. 924 Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. – Ordynacja
wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sej-mików województw, t.j. Dz.U. 2010, nr 176, poz. 1190
Ustawa z 28 kwietnia 2000 r. o zmianie usta-wy o usta-wyborze Prezydenta Rzeczypospoli-tej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2000, nr 43, poz. 488
Ustawa z 12 kwietnia 2001 r. – Ordynacja wy-borcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 2007, nr 190, poz. 1360, z późn. zm. Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do
in-formacji publicznej, Dz.U. 2001, nr 112, poz. 1198
Ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeń-stwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, t.j. Dz.U. 2010, nr 29, poz. 154
Ustawa z 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta, t.j. Dz.U. 2010, nr 176, poz. 1191, Ustawa z 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy
– Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad po-wiatów i sejmików województw oraz o zmia-nie o zmia-niektórych innych ustaw, Dz.U. 2002, nr 127, poz. 1089
Ustawa z 11 września 2003 r. o służbie wojsko-wej żołnierzy zawodowych, tj. Dz.U. 2010, nr 90, poz. 593
Bibliografia
439
Ustawa z 23 stycznia 2004 r. – Ordynacja wy-borcza do Parlamentu Europejskiego, Dz.U. 2004, nr 25, poz. 219, z późn. zm.
Ustawa z 7 lipca 2004 r. – Prawo budowlane, t.j. Dz.U. 2013, poz. 1409 z późn. zm. Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym
Biu-rze Antykorupcyjnym, Dz.U. 2006, nr 104, poz. 708
Ustawa z 21 listopada 2008 r. o służbie cywil-nej, Dz.U. 2008, nr 227, poz. 1505
Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracowni-kach samorządowych, Dz.U. 2008, nr 223, poz. 1458 z późn. zm.
Ustawa z 19 listopada 2009 r. o grach hazar-dowych, Dz.U. 2009, nr 201, poz. 1540, z późn. zm.
Ustawa z 5 stycznia 2011 – Kodeks wyborczy, Dz.U. 2011, nr 21, poz. 112 z późn. zm Ustawa z 3 lutego 2011 r. o zmianie ustawy
– Ko-deks wyborczy, Dz.U. 2011, nr 26, poz. 134 Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy
– Kodeks wyborczy oraz ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę – Kodeks wyborczy, Dz.U., nr 102, poz. 588
Zarządzenie nr 10 Prezesa Rady Ministrów z 2 lutego 1976 r. w sprawie przyjmowania, ewidencji oraz realizacji postulatów i wnio-sków wyborców, M.P. 1976, nr 5, poz. 23
Umowy
międzynarodowe
Konwencja o ochronie praw człowieka i pod-stawowych wolności, sporządzona w Rzy-mie dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.
Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolno-ści z 20 marca 1952 r., Dz.U. 1995, nr 36, poz. 175
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w No-wym Jorku 16 grudnia 1966 r., Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167
Akty normatywne
innych państw
Code electoral. Version consolidée du code au 22 mars 2015; http://codes.droit.org/cod/ electoral.pdf (Francja)
Codul electoral al Republicii Moldova, Mo-nitorul Oficial al R. Moldova No 81/667, 08.12.1997 (Mołdawia)
Código Electoral, Ley No 8765, publicada en el Alcance 37 a La Gaceta n.° 171 de 02 de setiembre de 2009 (Kostaryka)
Codigo Electoral National Argentino, Decreto 1138/93, http://infoleg.mecon.gov.ar (Ar-gentyna)
Código Electoral de Panamá, texto ùnico, http://www.tribunal-electoral.gob.pa (Pa-nama)
Electoral Code; OSCE Unofficial Translation of the Electoral Code published in the Official Gazette 40/2006; Amendments published in the Official Gazette 136/2008, 44/2011 and 51/2011; Corrigenda published in the Official Gazette 148/2008, 155/2008 and 163/2008, http://www.legislationline.org/ download/action/download/id/3444 (Ma-cedonia)
Legge 4 aprile 1956, nr 212 – Norme per la dis-ciplina della propaganda elettorale, ze zm, GU n.87 del 11-4-1956, (Włochy)
Lei Eleitoral para a Assembleia da República Lei n.º 14/79, de 16 Maio, [w:] Eleição da As-sembleia da República 5 de junho de 2011 Lei Eleitoral e legislação complementar, Li-zbona 2011 (Portugalia)
440
Bibliografia
Ley Electoral de la República Dominikana, ley Electoral No. 275–97, http://ojd.org.do/Nor-mativas/ELECTORAL/Leyes (Dominikana) Ley Orgánica 5/1985, de 19 de junio, del
Régi-men Electoral General, «BOE» núm. 147, de 20/06/1985 (Hiszpania)
Ley Orgánica 2/1984, de 26 de marzo, regula-dora del derecho de rectificación, «BOE» núm. 74, de 27 de marzo de 1984
Ley Orgánica de Control de Gasto Electoral y de la Propaganda Electoral de 2002, http:// pdba.georgetown.edu/Parties/Ecuador/ Leyes/LeyGastos.pdf (Ekwador)
Ley No. 331, Ley Electoral, La Gaceta, Dario Oficial, 2012, No 168, Pág 6972 (Nikaragua) Ley General de Instituciones y Procedimientos
Electorales. Texto Vigente. Nueva Ley Pu-blicada en el Diario Oficial de la Federación el 23 De Mayo De 2014 (Meksyk)
Ley del Régimen Electoral, Ley Nº 026, Ley De 30 de Junio de 2010; http://www.consumi-dor.gob.bo (Boliwia)
Ley del Régimen Electoral, Ley Nº 026, Ley De 30 de Junio de 2010; http://wwwCódigo Electoral, Decreto No. 413, http://www.tse. gob.sv/documentos (Salwador)
290 Ley No. 834. que establece el Código Elec-toral Paraguayo, http://tsje.gov.py/e2013/ codigo-electoral.html,
Ley Orgánica de Elecciones, Ley N.° 26859, http://www2.congreso.gob.pe (Peru) 2013. évi XXXVI. törvény a választási eljárásról),
http://www.valasztas.hu (Węgry)
Ley n°130 del 23/3/1994, Diario Oficial No. 41280, del 23 de marzo de 1994, Kolumbia Ley Orgánica Constitucional sobre votaciones
populares y escrutinios n°18700 de octubre de 1989, http://www.leychile.cl (Chile) Ley N° 834 que establece el Codigo Electoral
Paraguayo, http://paraguay.justia.com/, (Paragwaj)
Ley Orgánica del Sufragio y Participación Po-litica, publicada en la Gaceta Oficial Nº
5200 del 30 de diciembre de 1997 (Wene-zuela)
Loi n° 77-808 du 19 juillet 1977 relative à la pu-blication et à la diffusion de certains son-dages d’opinion; version consolidée au 20 mai 2015, http://www.legifrance.gouv.fr (Francja)
Representation of the People Act 1983, http:// www.legislation.gov.uk (Wielka Brytania) Zakon o izboru zastupnika u Hrvatski sabor,
http://www.sabor.hr/Default.aspx?art=1876 (Chorwacja)
Orzecznictwo
SN
Orzeczenie z 9 listopada 1968 r., I CR 252/68, OSN 1969, poz. 200
Postanowienie z 2 czerwca 1965 r., II CZ 51/65 Postanowienie z 10 kwietnia 2001 r., I CZ 25/01 Postanowienie z 16 sierpnia 2005 r., III SW
12/05
Postanowienie z 9 listopada 2011 r.; III SW 169/11
Uchwała 7 sędziów z dnia 18 lutego 2005 r., III CZP 53/04, OSP 2005, z. 9, poz. 110
Uchwała z 30 grudnia 1971 r., III CZP 87/71, OSNCP 1972, nr 6, poz. 104
Uchwała z dnia 20 września 1973 r.– VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132 Uchwała z dnia 30 stycznia 1980 r., sygn. akt
VII KZP 41/78
Wyrok z dnia 18 lutego 1947 r. – K 2251/46, PiP 1948, nr 2
Wyrok z dnia 16 stycznia 1950 r. – K 157/49, PiP 1950, nr 5–6
Wyrok z dnia 3 lutego 1970 r. – V KRN 469/69, NP. 1970, nr 5–6
Wyrok z dnia 30 kwietnia 1970 r. – V KRN 53/70, OSNPG 1970, nr 9–10
Bibliografia
441
Wyrok z dnia 16 listopada 1972 r. – I KR 274/72, PiP 1973, nr 12
Wyrok z dnia 26 marca 1973 r. – Rw 279/73, OSNKW 1973, nr 7–8, poz. 101
Wyrok z 19 stycznia 1985, IV CR 500/81, OSNC 1982, nr 8/9, poz. 123
Wyrok z dnia 30 maja 1988 r., I CR 124/88 Wyrok z 8 lutego 1990 r., sygn. akt II CR 1303/89,
OSNC 1991, nr 8–9, poz. 108
Wyrok z 22 grudnia 1997, II CKN 546/97, OSNC 1998, nr 7–8, poz. 119
Wyrok z 7 listopada 2002 r., II CKN 1293/00, OSNC 2004, nr 2, poz. 27
Wyrok z 16 listopada 2007, sygn. akt V KK 31/07 Wyrok z 11 lutego 2010 r., sygn. I CSK 286/09
TK
Orzeczenie z 20 listopada 1994, K 8/94 Wyrok z 10 listopada 1998 r., K 39/97 Wyrok z 10 kwietnia 2002 r., sygn. K 26/00 Wyrok z 13 maja 2002 r., SK 32/01 Wyrok z 20 listopada 2002, K 41/02 Wyrok z 10 listopada 2004 r., Kp 1/04 Wyrok z 18 stycznia 2006, K 21/05 Wyrok z 20 lutego 2006 r., sygn. akt K 9/05 Wyrok z 12 maja 2008 r., SK 43/05 Wyrok z 10 lipca 2008 r., P 15/08 Wyrok z 24 listopada 2008 r., K 66/07 Wyrok z 21 lipca 2009 r., sygn. K 7/09
Wyrok z 20 stycznia 2010 r., sygn. Kp 6/09, M.P. 2010, nr 4, poz. 46
Wyrok z 20 lipca 2011, K 9/11
Wyrok z 20 lipca 2011 r., sygn. K 9/11, wraz ze stanowiskiem Sejmu oraz wnioskiem grupy posłów
ETPC
Wyrok z 26 kwietnia 1979 r. w sprawie Sun-day Times v. Wielkiej Brytanii, skarga nr 6538/74
Wyrok z 8 lipca 1986 r. w sprawie Lingens v. Au-tria, skarga nr 9815/82
Wyrok z 24 lutego 1997 r. w sprawie De Haes i Gijsels v. Belgia, skarga nr 19983/92; Wyrok z 19 lutego 1998 r. w sprawie Bowman
przeciw Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 24839/94,
Wyrok z 28 czerwca 2001 r. w sprawie Verein gegen Tierfabriken przeciw Szwajcarii, skar-ga 24699/94
Wyrok z 12 lipca 2001 r. w sprawie Feldek v. Słowacja, skarga nr 29032/95
Wyrok z 18 czerwca 2002 w sprawie Wierzbicki v. Polska, skarga nr 24541/94
Wyrok z 6 października 2005 r. w sprawie Hi-rst p. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 74025/01
Wyrok z 6 lipca 2006 r. w sprawie Malisiewicz--Gąsior przeciw Polsce, , skarga nr 43797/98 Wyrok z 9 stycznia 2007 r. w sprawie Kwiecień
v. Polska, skarga nr 51744/99
Wyrok z 22 kwietnia 2013 r. w sprawie Animal Defenders International przeciw Wielkiej Brytanii, skarga nr 48876/08
Inne sądy
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowi-cach z 30 sierpnia 1993 r., I ACz 590/93 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z 1 września 1993, I ACz 669/93
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krako-wie z 16 września 1993 r., I ACz 406/93 Postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Katowi-cach z 18 września 1993 r., I ACz 660/93 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z 24 września 1993 r., sygn. akt I ACz 898/93 Postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Warsza-wie z 24 września 1997, I ACz 1143/97 Postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Katowi-cach z 1 października 1998 r., sygn. akt I ACz 972/98
442
Bibliografia
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Kato-wicach z 13 października 1998 r., I ACz 1026/98
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowi-cach z 7 listopada 2002 r., sygn. akt I ACz 1956/02
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 14 października 2014 r., sygn. I Acz 862/14 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w
Krako-wie z 20 października 2014 r., sygn. akt IX GNs 1/14
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krako-wie z 14 listopada 2014 r., sygn. akt I ACz 2271/14
Postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z 19 sierpnia 1993, ACz 632/93
Postanowienie Sądu Okręgowego w Kielcach z 11 września 1993 r., I Ns 60/93
Postanowienie Sądu Okręgowego w Warsza-wie z 24 sierpnia 2011 r., VII Ns 9/11 Postanowienie Sądu Okręgowego w
Warsza-wie z 6 października 2011, II Ns 43/11 Postanowienie Sądu Okręgowego w Lublinie
z 13 października 2014 r., sygn. I Ns 300/14 Postanowienie Sądu Wojewódzkiego w
Po-znaniu – Ośrodek Zamiejscowy w Pile z 26 sierpnia 1993 r., sygn. akt Z Nc 43/93
Dokumenty PKW
(dostępne na www.pkw.gov.pl)
Apel z dnia 4 lipca 2005 r.Informacja z 18 lutego 2008 r. o realizacji przepisów ustawy z dnia 12 kwietnia 2001 r. – Ordynacja wyborcza do Sejmu pospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczy-pospolitej Polskiej w wyborach przepro-wadzonych w dniu 21 października 2007 r. wraz z propozycjami ich zmian, ZPOW-500-2/08
Komunikat z dnia 23 marca 2005 r. dla Polskiej Agencji Prasowej
Komunikat z dnia 3 września 2007 r. o sposo-bie, miejscu i czasie prowadzenia kampanii wyborczej w wyborach do Sejmu RP i do Senatu RP
Odpowiedź z dnia 8 czerwca 2004 r. na pismo Komitetu Wyborczego Samoobrona Rzecz-pospolitej Polskiej w sprawie prowadzenia agitacji we wszystkich formach w lokalu wyborczym w dniu głosowania,
ZPOW-903-88/04
Pismo z 12 września 2005 r., ZPOW-557-26/05 Pismo z 25 września 2005 r., ZPOW-603-25/05 Pismo z 17 sierpnia 2011 r. do
Przewodniczą-cych Rad Gmin i Rad Miejskich oraz Wój-tów, Burmistrzów i Prezydentów Miast w sprawie obowiązków związanych z or-ganizacją wyborów zarządzonych na dzień 9 października 2011 r. (ZPOW-503-69/11) Sprawozdanie z wyborów do Sejmu
Rzeczy-pospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypo-spolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r.
Sprawozdanie z wyborów do Sejmu Rzeczy-pospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypo-spolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 9 października 2011 r.
Stanowisko z 15 kwietnia 2004 r., ZPOW-9414-4/04
Stanowisko z 1 czerwca 2009 r. w sprawie kam-panii wyborczej prowadzonej w wyborach do Parlamentu Europejskiego, zarządzo-nych na dzień 7 czerwca 2009
Stanowisko z 22 marca 2010 r. w związku ze zbliżającymi się wyborami Prezydenta Rze-czypospolitej polskiej, ZPOW-603-4/10 Stanowisko z 18 lipca 2011 r. w sprawie tzw.
kampanii informacyjnej prowadzonej przez partie polityczne i osoby pełniące funkcje publiczne (ZPOW-557-1/11)
Stanowisko z 26 stycznia 2015 r. w związku ze zbliżającymi się wyborami Prezydenta RP; ZPOW-603-7/15
Bibliografia
443
Wyjaśnienia, ZPOW-703-116/10
Wyjaśnienia dotyczące prowadzenia kampa-nii wyborczej w okresie między pierwszym a ponownym głosowaniem i gospodarki finansowej komitetów wyborczych, któ-rych kandydaci uczestniczą w ponownym głosowaniu w wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta, ZKF-703-35/10 Wyjaśnienia dotyczące zakazu prowadzenia
kampanii wyborczej na terenie urzędów administracji rządowej i administracji sa-morządu terytorialnego z 28 października 2010 r., ZPOW-703-116/10
Wyjaśnienia w sprawie kampanii wyborczej prowadzonej w związku z wyborami do organów jednostek samorządu terytorial-nego zarządzonymi na dzień 21 listopada 2010 r. z 18 października 2010 r.
Wyjaśnienia z dnia 17 października 2005 r. w sprawie stosowania art. 79 ust. 7 ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dotyczącego usuwania plakatów wyborczych
Wyjaśnienia z dnia 14 listopada 2006 r. doty-czące prowadzenia kampanii wyborczej w okresie między pierwszym a ponownym głosowaniem, ZPOW-703-324/06
Wyjaśnienia z dnia 27 września 2007 r. w spra-wie przeprowadzenia w mediach społecz-nej kampanii na rzecz frekwencji wyborczej w wyborach, ZPOW-557-8/07
Wyjaśnienia z dnia 2 października 2007 r. w sprawie kampanii wyborczej prowadzo-nej na pojazdach
Wyjaśnienia z 18 czerwca 2010 r. w sprawie tzw. ciszy wyborczej, ZPOW-603-125/10 Wyjaśnienia z 18 października 2010 r.
w spra-wie kampanii wyborczej prowadzonej w związku z wyborami do organów jedno-stek samorządu terytorialnego zarządzony-mi na dzień 21 listopada 2010 r.
Wyjaśnienia z 17 listopada 2010 r. dotyczące prowadzenia kampanii wyborczej, ZPOW-703-273/10
Wyjaśnienia z 26 listopada 2010 r. w sprawie tzw. ciszy wyborczej w ponownym głoso-waniu wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, ZPOW-703-335/10
Wyjaśnienia z 18 sierpnia 2011 r. dotyczące sposobu prowadzenia i finansowania stron internetowych komitetów wyborczych uczestniczących w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rze-czypospolitej Polskiej, zarządzonych na dzień 9 października 2011 r. (ZKF-503-6/11) Wyjaśnienia z 18 sierpnia 2011 r. w sprawie
zbierania podpisów poparcia dla list kan-dydatów na posłów, ZPOW-503-83/11 Wyjaśnienia z 20 marca 2014 r. dotyczące
udziału w pracach obwodowych komisji wyborczych; ZPOW-903-55/14
Wyjaśnienia z 17 listopada 2014 r., dotyczące prowadzenia kampanii wyborczej w okre-sie między pierwszym a ponownym gło-sowaniem i gospodarki finansowej ko-mitetów wyborczych, których kandydaci uczestniczą w ponownym głosowaniu w wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta, ZKF-703-181/14
Wyjaśnienie z 04 września 2001 Wyjaśnienie z 10 września 2001 Wyjaśnienie z 18 września 2001 Wyjaśnienie ZPOW-703-387/02
Wyjaśnienie z dnia 3 czerwca 2004 r. w spra-wie noszenia przez członków komisji wy-borczych w czasie wykonywania czynności w dniu głosowania elementów ubioru na-wiązujących do symboli organizacyjnych reprezentowanej przez partii polityczne Wyjaśnienie z dnia 19 października 2007 r.
w sprawie ankieterów ośrodków badań opinii społecznej, ZPOW-503-84/07
444
Bibliografia
Dokumenty związane
z procesem legislacyjnym
(dostępne na www. sejm.gov.pl)
Biuletyn Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrze-nia poselskiego projektu ustawy – Kodeks wyborczy, poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o partiach politycznych, ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypo-spolitej Polskiej, ustawy – Ordynacja wy-borcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz komisyjnego projektu ustawy o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypo-spolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (nr 7), zob. Biuletyn Nr 2742/VI kad., 23.09.2009Biuletyn z posiedzenia Komisji Finansów Pu-blicznych (Nr 1450), 2113/VI kad., 03.04. 2009 Biuletyny Komisji Nadzwyczajnej do rozpa-trzenia niektórych projektów ustaw z za-kresu prawa wyborczego: nr 17, nr 3513/VI kad., nr 32, nr 4351/VI kad., nr 33, nr 4352/VI kad., nr 35, nr 4451/VI kad., nr 36, nr 4533/ VI kad., nr 45, nr 4451/VI kad.
Biuletyn z posiedzenia Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia poselskiego projektu usta-wy – Kodeks usta-wyborczy, poselskiego projek-tu ustawy o zmianie ustawy o partiach po-litycznych, ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy – Ordy-nacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad
gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz komisyjnego projektu ustawy o zmia-nie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz innych ustaw (nr 1), Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmo-wych, Biuletyn 2108/VI kad.
Biuletyny z posiedzenia Komisji Nadzwyczaj-nej do spraw Kodeksu wyborczego i ordy-nacji wyborczej: nr 2560/VI kad., nr 2678/VI kad., nr 2742/VI kad., nr 3513/VI kad. Biuletyn z posiedzenia: Komisji do Spraw Unii
Europejskiej (nr 91) i Komisji Ustawodaw-czej (nr 60), nr 1821/VI kad. z 10.02.2009 r. Opinia do ustawy o zmianie ustawy o partiach
politycznych, ustawy o wyborze Prezyden-ta Rzeczypospolitej Polskiej, usPrezyden-tawy – Ordy-nacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (druk nr 532/VI kad.)
Projekt ustawy – Kodeks wyborczy, druk nr 1568 z 24 czerwca 2008 r.
Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz zmianie ustawy przepisy wprowadzające ustawę – Kodeks wyborczy z 14 stycznia 2011 r., Druk nr 3818/VI kad. Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks
wy-borczy, druk nr 1885/VII kad.
Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks wy-borczy, druk nr 2019/VII kad.
Projekt ustawy o zmianie ustawy o partiach politycznych, ustawy o wyborze Prezy-denta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy – Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypo-spolitej Polskiej i Senatu RzeczypoRzeczypo-spolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików woje-wództw, druk nr 1863/VI kad
Sprawozdanie stenograficzne z 18 posiedzenia Sejmu RP w dniach 19 i 20 czerwca 1992 r. – I Kadencja, Warszawa 1992
Sprawozdanie stenograficzne z 40 posiedze-nia Sejmu RP w dposiedze-niach 18, 19, 20 i 31 marca 1993 r. – I kadencja
Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do roz-patrzenia projektów ordynacji wyborczych do Sejmu i do Senatu oraz o zmianie
usta-Bibliografia
445
wy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Druk nr 2599 z 9 lutego 2001 r. Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do
rozpatrzenia niektórych projektów ustaw z zakresu prawa wyborczego o poselskim projekcie ustawy Kodeks Wyborczy, Druk nr 3578 z 22 listopada 2010 r.
Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do roz-patrzenia poselskiego projektu ustawy – Kodeks wyborczy, poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o partiach poli-tycznych, ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy – Ordy-nacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz komisyjnego projektu ustawy o zmia-nie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw nr 2560/VI kad. z 16 lipca 2009 r. Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do
roz-patrzenia poselskiego projektu ustawy – Kodeks wyborczy, poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o partiach poli-tycznych, ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy – Ordy-nacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz komisyjnego projektu ustawy o zmia-nie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw nr 2742/VI kad. z 23 września 2009 r., Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do
rozpatrzenia niektórych projektów ustaw z zakresu prawa wyborczego z 15 listopada 2010 r., druk nr 3578
Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do Spraw Zmian w Kodyfikacjach z 23 kwiet-nia 2014 r., druk nr 2334
Uchwała Senatu w sprawie ustawy – Ko-deks wyborczy, Druk nr 3730 z 22 gru - dnia 2010 r.
Inne dokumenty
23rd EPRA Meeting, Elsinore, Denmark, 17–19 May 2006/ Background Paper – Plenary „Po-litical Advertising: case studiem and monito-ring”. EPRA Sekretariat. EPRA/2006/02 Code of Conduct for Political Parties.
Cam-paigning in Democratic Election, Szto- kholm 1999
Comparative Study of Laws and Regulations Restricting the Publication of Electoral Opi-nion Polls by Article 19, Global Campaign for Free Expression, London 2003
Decision of the United State District Court for the District of Columbia In Shays v. Fede-ral Commision, 337 F. Supp. 2d 28 (D.D.C. 2004) (“Shays District”), aff’’d, 414 F.3d 76 (D.C. Cir. 2005) (“Shays Appeal”)
Declaration on Criteria for Free and Fair Elec-tions Unanimously Adopted by the Inter--Parliamentary Council at its 154th Session (Paris, 26 March 1994), http://www.ipu.org/ cnl-e/154-free.htm
Document of the Copenhagen Meeting of the Conference on the Human Dimension of the CSCE (29 June 1990), http://www. oscepa.org/publications/reports/special--reports/election-observation-reports/ documents/1344-osce-copenhagen-docu-ment-1990-eng/file
Draft of Convention On Election Standards, Elec-toral Rights, And Freedoms, http://www. cartercenter.org/resources/pdfs/peace/de-mocracy/des/counsel_europe_draft_conv_ election_standards_electoral_rights.pdf Esomar/Wapor Guideline on Opinion Polls and
446
Bibliografia
Existing Commitments For Democratic Elec-tions In OSCE Participating States, Warsza-wa 2003
Federal Register, vol. 71, No. 70 z 12 kwiet- nia 2006
Good Commonwealth Electoral Practice. A Wor-king Document, London 1997
Guidelines for Exit Polls and Election Forecast, Ethical Principles, http://wapor.org/wp--content/uploads
Indywidualna interpretacja podatkowa Dy-rektora Izby Skarbowej w Warszawie z 9 lutego 2012 r., sygn. sprawy IPPB5/423-1147/11-3/AM
Informacja o wydatkach i wykorzystaniu czasu antenowego w radiu i telewizji na emisję płatnych materiałów wyborczych zleco-nych przez komitety wyborcze w trakcie kampanii wyborczej do Parlamentu Euro-pejskiego w 2014 r., http://www.krrit.gov. pl/Data/Files/_public/Portals/0/kontrola/ wybory/eurowybory_-2014_2.pdf
Joint statement on the media and elections by the UN Special Rapporteur on Free-dom of Opinion and Expression, the OSCE Media Freedom Representative, the OAS Special Rapporteur on Freedom of Expres-sion and the ACHPR Special Rapporteur on Freedom of Expression and Access to Information, przyjęta 15 maja 2009 r., http://www.osce.org/fom/37188?down-load=true
Kodeks Dobrej Praktyki w Sprawach Wybor-czych, przyjęty przez Komisję Wenecką na 52. sesji, 18–19 października 2002 r., tłuma-czenie robocze Krajowego Biura Wyborcze-go, http://pkw.gov.pl/dokumenty-i-akty--miedzynarodowe-zwiazane-z-wyborami/ kodeks-dobrej-praktyki-w-sprawach-wy-borczych.html
Komunikat z badań CBOS, Internauci 2014, Warszawa 2014, nr 82
Konwencja o standardach wyborów demo-kratycznych, praw i wolności wyborczych w państwach członkowskich Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Compendium of international Standard for Election, Brus-sels 2008
Misión de Observación Electoral UE, Honduras 2013, Informe Final sobre las Elecciones Ge-nerale
Ocena metodologii i rezultatów badań poprze-dzających pierwszą i drugą turę wyborów prezydenckich w 2010 roku. Raport Komisji prof. dr hab. Henryka Domańskiego, War-szawa 2010
Raport KRRiT Monitoring wyborczy telewizyj-nych serwisów informacyjtelewizyj-nych. Wybory sa-morządowe 2014. Raport podsumowujący. TV ogólnopolskie, Warszawa 2014
Raport KRRiT Widownia nieodpłatnych au-dycji komitetów wyborczych oraz audy-cji własnych TVP SA nadanych w okresie kampanii wyborczej na urząd Prezydenta RP, s. 1, http://www.krrit.gov.pl/Data/Fi-les/_public/Portals/0/komunikaty/wyb_ prez_2010/widownia_wybory_prezydenc-kie_2010.pdf
Recommendation No. R (99) 15 of the Com-mittee of Ministers to Member States on Measures Concerning Media Coverage of Election Campaigns wraz z Explanatory Memorandum
Recommendation CM/Rec(2007)15 of the Committee of Ministers to member states on measures concerning media coverage of election campaigns, https://wcd.coe.int/ ViewDoc.jsp?id=1207243
Report on Media Monitoring During Election Observation Missions, European Commis-sion For Democracy Through Law (Venice Commission) 2004
Republic of Lithuania. Presidential Election 11 May 2014. OSCE/ODIHR Needs
Assess-Bibliografia
447
ment Mission Report, Warszawa 2014Spo-łeczeństwo informacyjne w Polsce. Infor-macja sygnalna. Wyniki badań GUS, War- szawa 2014
Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2006–2010, War-szawa 2010
Statut Platformy Obywatelskiej Rzeczypo-spolitej Polskiej, http://www.platforma. org /media/dokumenty/statut_po_fi-nal__-_tekst_jednolity.pdf
Statut Polskiego Stronnictwa Ludowego, http://www.psl.org.pl/upload/pdf/doku- menty/Dokumenty_X_Kongres_PSL/Sta-tut_PSL.pdf
Statut Twojego Ruchu, http://twojruch.eu/ wp-content/uploads/2014/09/statut.pdf Uchwała nr 708/2010 Zarządu Spółki
Telewi-zja Polska Spółka Akcyjna z dnia 12 paź-dziernika 2010 r. w sprawie wprowadzenia Zasad postępowania dziennikarzy TVP S. A. w czasie kampanii wyborczej i w czasie wyborów
WAPOR Guidelines for Exit Polls and Elec-tion Forecast, approved by WAPOR Council, 2006.
Literatura
Adamik M., Telewizyjna reklama polityczna w kampanii wyborczej do Parlamentu Euro-pejskiego w 2009 roku w Polsce, [w:] M. Je-liński, W. Peszyński, A. Seklecka (red.), Wy-bory do Parlamentu Europejskiego. Media i marketing polityczny, Toruń 2010
Adamowski J., Obowiązki i prawa radia pu-blicznego i telewizji publicznej w okresie kampanii wyborczych, [w:] M. Dubińska--Michalewicz, A. Chodyra (red.), Konfe-rencje i Seminaria 11(39)00. Rola mediów
w kampanii wyborczej. Biuletyn Biura Stu-diów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, War- szawa 2001
Antoszewski A., Herbut R., Leksykon politologii, Wrocław 1998
Banaszak B., Glosa do wyroku Trybunału Kon-stytucyjnego z dnia 20 lipca 2011 r. (sygn. akt K 9/11), „Przegląd Sejmowy” 2012, nr 1 Banaszak B., Kodeks wyborczy. Komentarz,
Warszawa 2014
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-skiej. Komentarz, Warszawa 2009
Banaszak B., Prawo konstytucyjne, War- szawa 2010
Banaszak B., Prawo wyborcze obywateli, War-szawa 1996
Banaszak B., Kaczkowski Ł., Korupcja poli-tyczna w Polsce – wybrane aspekty prawne, [w:] R. Balicki, M. Masternak-Kubiak (red.), W służbie dobru wspólnemu. Księga jubile-uszowa dedykowana Profesorowi Januszo-wi Trzcińskiemu, Wrocław 2012
Bankowicz M. (red.), Słownik polityki, Warsza-wa 1996
Bańko M., Wielki słownik wyrazów bliskoznacz-nych, Warszawa 2005
Baran K.W. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2012
Bartoszewicz M., Nadzór nad partiami politycz-nymi w polskim porządku konstytucyjnym, Warszawa 2006
Batorski D., Prowadzenie działań pro fre-kwencyjnych online i ich ograniczenia, [w:] J.M. Zając (red.), Wyborca w sieci. Inter-netowe kampanie społeczne zwiększające frekwencję wyborczą w Polsce i na świecie, Warszawa 2010
Biłgorajski A., Prawda jako granica wolności wypowiedzi w toku kampanii wyborczej, „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 6
Bladowski B., Środki odwoławcze w postępo-waniu cywilnym, Warszawa 2008
448
Bibliografia
Bodnar A., Ziółkowski M., Zgromadzenia spon-taniczne, „Państwo i Prawo” 2008, z. 5 Borowicz M., Kampania wyborcza – definicje
i cechy charakterystyczne, „Athenaeum” 2010, z. 3
Brady H.E., Jonson R., Sides J., The Study of Po-litical Campaigns, http://home.gwu.edu/~j-sides/study.pdf (dostęp 2 lutego 2015) Bralczyk J., O języku polskiej propagandy
politycznej lat siedemdziesiątych, War- szawa 2001
Bralczyk J., O języku polskiej polityki lat osiem-dziesiątych i dziewięćosiem-dziesiątych, War- szawa 2003
Bsoul M., Skuteczność komunikacji politycznej w kształtowaniu preferencji wyborczych spo-łeczeństwa polskiego, [w:] S. Drabczyński, M. Żyromski (red.), Rola wyborów w procesie kształtowania się społeczeństwa obywatel-skiego w Polsce, Poznań 2004
Buczkowski J., Podstawowe zasady prawa wy-borczego III Rzeczypospolitej, Lublin 1998 Busoli W., A second-order medium? The
Inter-net as a source if electoral information in 25 European countries, „Information Polity” 2005, no 10
Chauvin T., Winczorek J., Winczorek P., Wpro-wadzenie klauzuli demokratycznego pań-stwa prawnego do porządku konstytucyjne-go Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] S. Wron-kowska (red.), Zasada demokratycznego państwa prawnego w Konstytucji RP, War-szawa 2006
Chmaj M., Opinia prawna w przedmiocie: konsty-tucyjności projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy (druk 1885), http://orka. sejm.gov.pl/rexdomk7.nsf/Opdodr?Open-Page&nr=1885 (dostęp 14 marca 2015) Chmaj M., Opinia prawna w przedmiocie
oce-ny zgodności poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 roku (druk 2019) z Konstytucją
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2014
Chmaj M., Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1991–1997 (I i II kadencja), War- szawa 1999
Chmaj M., Zasady pluralizmu politycznego w Polsce na tle standardów Rady Europy, [w:] J. Jaskiernia (red.), Rada Europy a prze-miany demokratyczne w państwach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 1989–2009, Toruń 2010
Chmaj M., Marszałek-Kawa J., Sokół W., Ency-klopedia wiedzy politycznej, Toruń 2004 Chmaj M., Skrzydło W., System
wybor-czy w Rzewybor-czypospolitej Polskiej, War- szawa 2011
Chung R., The Freedom to Publish Opinion Poll Results. A Worldwide Update to 2012, WA-POR 2012
Ciacek P., Karoń T., Analiza znaczenia kampanii społecznej „Zmień kraj. Idź na wybory” (ba-dania ilościowe), [w:] Kampania społeczne „Zmień kraj. Idź na wybory. Raport o prze-biegu kampanii i rekomendacje na przy-szłość, Warszawa [b.d.]
Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk 2000
Cibulka L. Mokrá L., Zasada państwa prawa i jej realizacja przez władze publiczne w Re-publice Słowackiej, [w:] K. Skotnicki (red.), Demokratyczne państwo prawne w teorii i w praktyce w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Łódź 2010
Cisek A., Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989 Corona Nakamura L.A., Propaganda
electo-ral y propaganda política, http://derecho. posgrado.unam.mx/congresos/congreibe-ro/ponencias/LuisAntonioNakamura.pdf (dostęp 6 lutego 2013)
Cwalina W., Falkowski A., Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdańsk 2005
