A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA H ISTO R IC A 53, 1995 Zofia Libiszowska W A RTO ŚCI U N IW ER SA L N E I N A R O D O W E W K O N S T Y T U C JA C H SC H Y Ł K U XVIII W IEK U * I. U N IW ER SA LIZM O ŚW IECEN IA
„D la nas pouczonych doświadczeniem i biegiem wydarzeń oraz nowym oświeconym wiekiem, sprawiedliwość i praw da powracają^ do swoich praw, a słowa wypowiedziane przez W ashingtona osiem lat tem iT^kj obywateli Stanów Zjednoczonych m ożna zastosować do obecnego położenia naszego. Doszliśmy do epoki, kiedy praw a rodzaju ludzkiego są lepiej rozum iane i jaśniej określone niż w jakimkolwiek innym czasie” .
Cytowany wyjątek z gazety sejmowej („Journal H ebdom adaire de la D iète” , 26 XII 1790), ukazującej się w języku francuskim , przywołujący przykład udanej rewolucji amerykańskiej, świadczy o pobratym stw ie tych odległych narodów w ich dążnościach do pełnej wolności narodow ej i praw obywatelskich. Świadczy też o uniwersalizmie ideałów zrodzonych i rozpo-wszechnionych w XVIII w.
Idea Praw Człowieka, która obecnie przewodzi całej ludzkości, narodziła się z myśli filozoficznej i politycznej oświecenia. Od Johna Locke’a po Jeana Jacquesa Rousseau snuła się w koncepcjach filozofów i pisarzy politycznych. Czerpała z teorii praw a naturalnego, które, jak m niem ano, przysługiwało każdej ludzkiej istocie rozumnej. D o katalogu tych praw podstawowych zaliczano wolność indywidualną, równość wobec praw a, bezpieczeństwo osobiste, tolerancję wyznaniową i światopoglądową, praw o własności i jej ochronę lub am erykański wariant, praw o do „poszukiw ania szczęścia” . T eoria Umowy Społecznej zajmowała szczególne miejsce wśród utopii oświeconego wieku i jego myśli politycznej.
* A rtykuł jest poszerzoną wersją referatu wygłoszonego w języku angielskim z okazji 200 rocznicy Konstytucji Stanów Zjednoczonych w W arszawie 20-22 m aja 1987 r.
Przywrócenie jednostce jej praw naturalnych prowadziło w konsekwencji do kw estionow ania legitymizmu m onarchii dziedzicznej. D om agano się nowej umowy społecznej, kontraktu na piśmie między władcą a rządzonymi. W ładza bowiem nie jest boskim atrybutem m onarchów , lecz m andatem przekazanym jej przez społeczeństwo i przed nim w inna być odpow iedzial-na. Postulow ana form a umowy, zwana potocznie konstytucją, spełniać m iała powszechną wolę narodu, gwarantow ać i przestrzegać jego upraw -nień1. W tym przyszłym układzie zarysował się głoszony przez M onteskiu-sza podział władzy między organy przedstawicielskie (sejm, kongres, p a r-lam ent), skupiające inicjatywę ustawodawczą, a władzę wykonawczą. W resz-cie trzecim członem m iała być władza sądownicza, wyłaniająca się jak o swego rodzaju arbitraż i stróż praw orządności. Program ten, zrodzony w europejskich kręgach filozoficznych, m iał przede wszystkim charakter antyfeudalny i antyabsolutystyczny. Jean Jacques Rousseau szedł najdalej. D em okracja jego zdaniem jest realizacją „woli powszechnej” , a więc daje pełne praw a obywatelskie wszystkim dorosłym mężczyznom wraz z prawem do sprzeciwu.
W okresie absolutyzm u niemal wszędzie zanikła rola organów przed-stawicielskich. Jedynie Anglia i Polska utrzymały swe parlam enty o rozległych kom petencjach ustawodawczych, ograniczających władzę króla i rządu. Stąd płynęło przeświadczenie o republikańskim charakterze obu państw.
Po dw ukrotnym usunięciu królów stuartow skich Parlam ent brytyjski utrzym ał swą dom inującą pozycję i wymusił na nowym władcy Wilhelmie O rańskim przyjęcie Deklaracji Praw w ram ach k o n traktu między królem a społeczeństem. Bill o f Rights stał się również wzorem i punktem wyjścia do rozw ażań oraz postulatów wysuwanych przez pisarzy europejskich i kontestatorów am erykańskich. Również w Polsce XV1I1 w. polityczne elity lansowały m odel angielskiego podziału władzy. Bill o praw ach zapewniał angielskim obywatelom praw a podm iotowe obw arow ane jednakże wielu wyjątkam i, np. ubodzy, służba i dysydenci byli z nich wykluczeni. Praw a te nie przysługiwały mieszkańcom kolonii. Jeśli więc Anglia dla jednych była wzorem i modelem godnym naśladowania, dla drugich była przedmiotem krytyki i ostrych zarzutów.
Angielski system polityczny określany jako m onarchia konstytucyjna, choć nie doszło tam nigdy do skodyfikowania artykułów ustawy zasadniczej, załam ał się w okresie trudnej dla Anglii wojny siedmioletniej oraz w toku wojny ze zbuntow anym i koloniam i amerykańskimi. I choć John Locke a za nim M onteskiusz wskazywali na m odel angielski jak o najlepsze i
najskutecz-1 W polskiej literaturze problem ten podjęła M. B o r u c k a - A r e t o w a , Prawo natury
ja k o ideologia anty feudalna. W arszawa 1954, przedstaw iając walory poznaw cze i praw no-
niejsze zabezpieczenie przed królem a u to k ra tą , m ieszkańcy angielskich kolonii w Ameryce nie zamierzali się podporządkow ać uchwałom angiel-skiego Parlam entu, uważając, nie bez słuszności, iż nie jest on ich reprezen-tacją.
Już u progu rewolucji amerykańskiej otwierającej erę rewolucji liberalno- -dem okratycznych pojawiło się żądanie, by separacji kolonii od m etropolii towarzyszyła pisana konstytucja, W ielka K a rta K ontynentalna2. W koncep-cjach teoretycznych i w realnych poczynaniach wykluwał się m odel now ożyt-nego państw a, które strzec m iało wolności i praw jednostki przed arbitralną władzą państw a.
II. T R Z Y K O N STY T U C JE
Myśl polityczna europejskiego oświecenia poprzez publicystów i prasę trafiała do szerokich kręgów społeczeństwa, aktyw izow ała św iadom ość narodow ą i polityczną. M it o dobrej konstytucji, k tó ra obali wszelkie zaistniałe w toku wieków zło, urzeczywistniły z końcem XVIII w. trzy kraje - Stany Zjednoczone, Francja i Polska.
K ażde z nich na swój sposób zrywało ze starym porządkiem , w każdym uchwalenie i proklam ow anie konstytucji było wynikiem przełomu rewolucyj-nego. Trzy pierwsze w świecie konstytucje legitymowały się wolą narodu wyrażoną przez jego organy przedstawicielskie - Konwencję Filadelfijską w Stanach Zjednoczonych, Zgromadzenie N arodow e (K onstytuantą) we Francji, Sejm Czteroletni w Polsce. Twórcy konstytucji powoływali się na teorię praw a naturalnego i wynikające z niej implikacje. W ysłuchiwali głosu opinii. Toczyły się spory i polemiki, angażując najlepsze pióra. W Ameryce - A. H am ilton, J. M adison i J. Jay - autorzy cyklu Federalist propagow ali zasadę racjonalizacji państw a jak o dobra powszechnego. Podobnie było we Francji w pierwszej fazie Rewolucji - A. Barnave, A. C ondorcet, V. R. M irabeau, E. J. Sieyès. W Polsce okres Sejmu Czteroletniego rozgorzały żywe debaty wokół wyboru orientacji politycznej i program u reform. Po stronie reform zaangażowały się najlepsze pióra publicystyczne - S. Staszic, H . K ołłątaj, J. U. Niemcewicz, I. Potocki i zwolennik systemu angielskiego, król Stanisław A ugust Poniatowski.
Z arów no w Stanach Zjednoczonych po zwycięskiej wojnie, ja k w re-wolucyjnej Francji od 1789 i w Polsce Sejmu Czteroletniego rozgorzały
2 T. P a i n e , Common Sense, [w:] Writings, ed. P. S. F o n e r , t. 1, Citadel Press, 1948, s. 29. Wplyw Locke’a na myśl am erykańską eksponuje francuski badacz Y. H. N o u a i l h a t ,
żywe debaty w okół przyszłego systemu społeczno-politycznego i przyszłej ustawy konstytucyjnej. Ustawa zasadnicza bowiem stać się m iała fundamentem nowej ery, ju trzen k ą pom yślności, narodzić się m iało, jak m niem ano, społeczeństwo wolnych obywateli.
Wszystkie trzy konstytucje głosiły zasadę suwerenności narodu, w pro-wadzały M onteskiuszowski dogm at podziału i równowagi władzy, oddawały władzę ustaw odaw czą ciałom przedstawicielskim, powoływanym na drodze w yborów . U praw nienia wyborcze ograniczał jednak cenzus m ajątkow y i pozycja socjalna obywateli. K onstytucje zapewniały tolerancję religijną i praw a polityczne bez względu na wyznanie.
W Stanach Zjednoczonych i we Francji sform ułow any został w deklarac-jach ideowych, już u progu rewolucji, program przyszłych zmian. Amerykański K ongres kład na pierwszym miejscu sprawę niepodległości, francuskie Zgrom adzenie N arodow e wysuwało postulat Praw Człowieka i Obywatela. D okum enty te znalazły rozgłos światowy. Polski Sejm, rozpoczynający obrady w trudnej sytuacji międzynarodowej i podziałach wewnętrznych, małymi krokam i przygotowywał końcowy rezultat. O rewolucyjnym jego charakterze przekonał Europę dopiero rok 1791.
Pow tórzenie program u D eklaracji Niepodległości i D eklaracji Praw Człowieka i O byw atela trafiało do pream buł konstytucji tych krajów . W pream bule do polskiej Konstytucji odnajdujemy echa deklaracji ideowej winnej społeczeństwu, a zarazem apel do narodu: „dla dobra powszechnego, dla ugruntow ania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha, niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, niewzruszoną deklarujem y” .
We wszystkich konstytucjach retoryka oświecenia dom inuje nad jej praw niczą treścią. „W szelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli n a ro d u ” - to Rusoistyczne określenie wprow adzone zostało do polskiej Konstytucji w artykule Rząd. Podobnie konstytucje francuska i am erykańska odwołują się do ogólnoludzkich wartości i narodow ych aspiracji. Opracowane kolektywnie i uchwalone w euforii przez w ybrań-ców narodu konstytucje, poddane ogólnonarodowej aprobacie, stały się ważkim elementem spójni narodowej („W e the People” ), głosiły n a ro -dziny nowej epoki, a dzień rewolucyjnego przełomu stał się świętem n a-rodowym.
Zm iany konstytucyjne natrafiały jednak na przeciwników i wrogów. W olność trzeba było zdobywać, pokonywać jej oponentów . Podjęte przez opozycję działania, wspom agane przez interwencję zewnętrzną, doprow adziły do kryzysów i wojen domowych; we Francji - do terroru, w Polsce - do Targowicy, wojny obronnej i upadku państwowości. Tc postrzegane już przez współczesnych zbieżności i podobieństw a pozwoliły ówczesnym
obser-w atorom , a potem historykom , połączyć ogniobser-wa reobser-wolucyjnych przem ian w jeden łańcuch, określany jak o „era rewolucji dem okratycznych’ 3.
III. RO LA K O N STY TU C JI W Ż Y C IU N A R O D U
Porów nanie sytuacji w trzech omawianych krajach, w których nastąpił zbieżny w zasadach i celach przełom rewolucyjny, wskazuje na ogrom ne odm ienności zarów no w chwili samego przełomu, jak i w dalszych jego konsekwencjach. Stany Zjednoczone zrywały z systemem kolonialnej zależności i m onarchiczną form ą rządów, stając się republiką federacyjną o dw ustop-niowej adm inistracji państwowej, z wybieralnym prezydentem i dw uizbow ą w ybieralną władzą ustawodawczą. Zapewniały białym obywatelom rozległe jednostkow e praw a (Bill o f Rights).
W historiografii amerykańskiej toczy się od wielu pokoleń spór o ocenę konstytucji federalnej. Czy była ona uwieńczeniem procesu rewolucyjnego i ostatecznym dopełnieniem Deklaracji Niepodległości czy też, jak głoszą inni, krokiem wstecz w stosunku do osiągnięć rewolucji, jej „T erm idorcm ” 4. Wszak, przykładowo biorąc, bezwzględna ochrona praw a własności utrw alała system niewolnictwa, atakow any już wtedy przez oświecone kręgi. Stąd domysły i insynuacje o „spisku” możnych, którzy przeprowadzili swój program w Konwencji. Luki i nieprecyzyjność pierwszej umowy społecznej, Artykułów Konfederacji, wymagały korekty, popraw ek i uzupełnień. W dys-kusji nad propozycjam i narodziła się w Konwencji filadelfijskiej nie tyle korekta poprzedniej, co nowa Um owa Społeczna. Pam iętać należy jednak, iż w latach 1776-1781 w 13 stanowych republikach uchwalone zostały konstytucje lokalne inspirowane euforią roku 1776 (The Spirit o f 1776).
3 R. R. P a l m e r , The Age o f the Democratic Revolutions, t. I—II, Princeton 1959 i n. wyd. Tezy Palm era przyjął również historyk francuski J. G o d e c h o t w popularnej syntezie:
Des Revolutions (1770-1799), Nauvelle Clio, Paris 1970.
4 Spór o konstytucję Stanów Zjednoczonych rozpoczął się już w chwili jej narodzin. W historiografii narodow ej, której ojcem był Bancroft (H istory o f the U nited States, New Y ork), 1834-1882, dom inuje pozytyw na ocena i pochw ała konstytucji. Spór zaostrzył się w okresie tzw. populizmu wraz z tezami C. Beardsa, najwybitniejszego historyka początku X X w. Jego m onografia, An Economic Interpretation o f the Constitution o f the United States, N ew Y ork 1913, zapoczątkow ała nowy, krytyczny n u rt w historiografii am erykańskiej. Tezy B eardsa zyskały wielu zw olenników i n ap o tk ały także n a zdecydow any sprzeciw wielu współczesnych historyków (B. Brown, R. M orris, R. M organ, B. Baylin, R. R . Palm er i inni). K onsekwentnym m arksistą jest am erykański historyk H. A p t h e k e r , Klasowy charakter
rewolucji amerykańskiej, „Problem y Pokoju i Socjalizm u" 1975, z. 7, s. 114 i n. Zob. szerzej:
- W. O s i a t y ń s k i , S tany Zjednoczone. Społeczeństwo i władza, W arszawa 1975, s. 109-144 i tegoż autora, Ewolucja amerykańskiej m yśli społecznej i politycznej, W arszawa 1983, s. 102-122.
M iały one charakter republikański, w niektórych stanach dem okratyczno- -republikański. Przyjmowały podział władzy, jej obieralność, gw arantow ały jednostkow e praw a obywatelskie, poddawały rząd pod kontrolę legislatywy. Zanim doszło do pow stania konstytucji federalnej teksty tych konstytucji stanowych znane były i dyskutow ane w europejskiej prasie i publicystyce. Znane były również w Polsce (K onstytucje Wirginii, M assachsetts i Pensyl-wanii), wywoływały dyskusje pochwały i polemiki. R epublikańskie i dem o-kratyczne zasady wyrażone w konstytucjach stanowych legły u podstaw struktury federalnej, która ich wzory przeniosła na szczebel narodow y. Luźnej konfederacji nadano znam iona w spólnoty państwowej (Perpetual
Union). Strukturze tej zapewniono dostateczną elastyczność, by umożliwić
m ałym i dużym stanom udział we władzach państwowych. D oprow adziło to do niedoktrynalnego federalizm u5.
K onstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 w ytrzym ała próbę czasu i obowiązuje do dnia dzisiejszego, jeżeli pom inąć wniesione do niej poprawki (amendments), których jest obecnie 26e. W istocie rzeczy Konstytucja uległa daleko idącym zmianom pod wpływem dwu czynników ściśle ze sobą związanych. Po pierwsze, wobec przyjęcia zasady, że sądy, zwłaszcza Sąd Najwyższy (Supreme C ourt) jest upraw niony (od sprawy M arbury versus M adison w 1803 r.) do badania zgodności ustaw z konstytucją, m ają w rzeczywistości władzę kształtow ania, praw a wynikającego bezpośrednio lub pośrednio z postanow ień K onstytucji. Po drugie, am erykańskie praw o-dawstwo stoi na stanow isku, iż praw o jest realnym zjawiskiem społecznym i zm ienia się w zależności od kształtow ania się poglądów panujących w społeczeństwie. Umożliwia to utrzym anie w mocy K onstytucji powstałej w XVIII w., chociaż stosunki gospodarcze i społeczne zmieniły się zasadniczo. Zachow ując daw ną, szacowną form ę i ducha m ożna wprowadzić nowe w niej treści.
Prawdziwym przełomem w interpretacji K onstytucji były lata wojny domowej i w jej wyniku utrwalenie Unii przez wzmocnienie rządu federalnego i prezydentury7.
K onstytucja Stanów Zjednoczonych, której dwusetną rocznicę obchodziliś-m y, jest pierwszą i najbardziej długowieczną konstytucją w świecie. D la
5 T o główne tezy panelowej dyskusji nad znaczeniem konstytucji amerykańskiej w Stanach Zjednoczonych i w świecie, zrealizowanej w to k u zjazdu E uropean A ssociation for A m erican Studies (EAAS) w Budapeszcie, marzec 1986 r., pod przewodnictwem prof. G o rd o n W ooda (Brow n University), A nnual R eport, EAAS, Liege, O ctober 1986.
e Z. L i b i s z o w s k a , Stany Zjednoczone pod rządem A rtykułów Konfederacji 1781-1789.
D yskusje i polem iki, [w:] K onstytucja U SA 1787-1987. H istoria i współczesność, red.
J. W r ó b l e w s k i , W arszawa 1987, s. 52-77.
7 Por. A. H . K e l l y , W . A. H a r b i s o n , The American Constitution. Its Origins and
społeczeństwa amerykańskiego stała się narodow ą świętością, prawdziwym kamieniem węgielnym Unii, głównym elementem wspólnoty tego wielo-narodow ościowego społeczeństwa {people). Państw o, które pow stało bez przekazywanej z pokolenia na pokolenie tradycji, autorytet swój i siłę czerpie z K onstytucji uchwalonej przez Ojców Założycieli (Founding
Fat-hers). N astąpiła swego rodzaju sakralizacja K onstytucji, k tó ra wieńczy
budowę rozpoczętą przez rewolucję i D eklarację Niepodległości. N apisana dla ludności białej, liczącej wówczas niespełna 3 m in obywateli, może objąć swym zasięgiem cały kontynent i 200 kilkadziesiąt m in m ieszkań-ców tego kraju, przyznając również praw a kobietom i dawnym niewol-nikom . Jest to swoisty fenom en, k tóry nigdzie w E uropie nie został powtórzony.
Trzeba również zaznaczyć, że Konstytucja Stanów Zjednoczonych uważana była w E uropie za ciekawy eksperym ent, ale zastosow alny jedynie za A tlantykiem . W ywarła jednak silny wpływ na dyskusje toczące się we F rancji i w Polsce“. Była natychm iast tłum aczona na język francuski i polski, a więc dostępne tym kręgom, które przygotowywały zmiany we własnym kraju.
W pływ K onstytucji Stanów Zjednoczonych zaznaczył się szczególnie w okresie późniejszym, gdy kraje wyzwalające się z okowów absolutyzmu i obecnej dom inacji dom agały się własnych konstytucji9, w najbliższej geograficznie Ameryce Łacińskiej oraz w krajach europejskich podległych Turcji i m onarchii austriackiej10. Erze liberalizmu i wołań o konstytucję patronow ały wzory amerykańskie, obok rodzimych tradycji każdego z tych krajów i chwytliwych haseł Rewolucji Francuskiej.
Rewolucja F rancuska obaliła ancien régime. Pierwsza K onstytucja zamy-kająca okres destrukcji starego państw a i budowy nowego na zasadach zawartych w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela legitymowała się podobnie jak K onstytucja Stanów Zjednoczonych wolą ogólnonarodow ą. W pream bule głosiła zniesienie stanów, równość wobec praw a, obalenie
" Por. C. F o h l e n , The Impact o f the America Revolution in the France, [w:] The Impact
o f the American Revolution Abroad, Library o f Congress, W ashington 1976, s. 21-40 (i bibliografia);
G . S t o u r z h, The Declaration o f Rights. Popular Souvereignty and the Supremacy o f the
Constitution. Divergences between the American and French Rewolutions, [w:] L a Révolution Américaine et l'Europe, Colloques Internationaux, CNRS, Paris 1979, s. 347-368; Z. L i b i s z o w -
s к a, L ’influence de la Révolution Américaine en Pologne, ibidem, s. 499-514; i d e m , American
Thought in Polish Political Writings on the Great Diet (1788-1792), „Shifting C urrents in
Polish-Am erican R elations, Polish Am erican Studies” 1976, vol. 1.
9 R. В. M o r r i s , The Emerging Nations and the American Revolution, H arper Torchbooks, New Y ork 1970.
10 Ibidem, rozdziały: The Liberation o f Europe, s. 74-128; The Emerging Nations o f the
Westhemisphare, s. 129-177 i ostatni rozdział poświęcony krajom kolonialnym A fryki i Azji,
tytułów i przywilejów rodowych. Praw o dla wszystkich Francuzów m iało być jednakow e. K onstytucja wrześniowa 1791 (zatwierdzona przez króla 13 września) wprow adzała m onarchię konstytucyjną. Wzorem jej był zarów no system m onarchii brytyjskiej, jak i zasady am erykańskich liberałów, ale przede wszystkim aspiracje m ieszczaństw a francuskiego i przeciw ników reżymu absolutystycznego. Rewolucję F rancuską przygotowali francuscy pisarze, głosiciele reform y państw a i społeczeństwa. W achlarz poglądów był szeroki, od liberalnych, um iarkowanych po skrajnie radykalne, utopijne. Zasady liberalizmu amerykańskiego propagow ane przez grupę tzw. A m ery-kanów skupionych w okół L a Fayette’a przeważały w pierwszej fazie11. D o nich też zaliczyć należy słynnego abbé Sieyèsa.
K onstytucja 1791 r. to dojrzały owoc francuskiego praw a państwowego. W 7 rozdziałach zawierających około 200 artykułów stanowi konstrukcję logiczną, zw artą, precyzyjną12. Niestety, w konstytucji m onarchicznej, o p a r-tej na trójpodziale władzy, zabrakło niebawem najważniejszego przęsła, tj. króla, który zamienił się w więźnia stanu. F rancją i jej rewolucją pokiero-wali ci, których obalenie absolutyzmu nie zadowoliło, chcieli republiki. K onstytucja 1791 r. stała się nieprzydatna, zawieszona, a zwołana na wzór am erykański K onw encja m iała dokonać zasadniczej zmiany, przekształcić F rancję w republikę, od etapu liberalizm u przejść do dem okratycznej dyktatury.
K onstytucja wrześniowa 1791 r., obalając system stanowy, przywileje i struktury monarchii absolutnej, kreowała nowoczesne państwo. Rozpoczynała się dla Francji era określana jak o histoire comt empor aine. K onstytucja 1791 r. nie odegrała jednak w dziejach i pamięci narodu francuskiego tej roli, co Konstytucja Stanów Zjednoczonych lub K onstytucja 3 m aja w Polsce. Nie stała się legendą i mitem pokoleń. Spośród trzech konstytucji, które kolejne ciała ustawodawcze, w zależności od kierunku zmian rewolucyjnych, uchwalały, legendą pozostała K onstytucja jakobińska nie w prow adzona w życie i pod względem prawnym nieudolna. Term idor kładł kres jakobińskim rządom . Pierwsze konstytucje rewolucyjnej Francji, wzorem am erykańskim , w prow adzały do pream buły podm iot działania „lud francuski” , określały państw o jak o „republikę jedną i niepodzielną” 13 (i tak jest do dzisiaj). Tym samym odrzucały wszelkie tendencje federalistyczne. Tendencje te natom iast wystąpiły w Polsce w złowrogich intencjach (Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki).
11 O grupie am erykanistów w okresie kształtow ania się koncepcji ustrojow ych antyab- solutystycznych we Francji pisał biografista La Fayette’a I. G o t t s c h a l k , La Fayette between
the American and French Revolution, Chicago 1950.
12 M . D u v e r g e r , Constitution et documents politiques, Paris 1964, s. 4-28. 13 Ibidem, s. 29 i n.
W przeciwieństwie do ustawodawczych zasad Stanów Zjednoczonych wywodzących się z ewolucji praw a angielskiego, ustaw odaw stw o francu-skie opierało się na prawie stanowionym . W raz z przem ianam i, które niosła rewolucja a potem pow rót m onarchii, K onstytucja była w ielokrot-nie zm ieniana14. A jednak pierwsza, w ypracowana przez Zgrom adzeielokrot-nie N arodow e m iała decydujące znaczenie i wpływ na późniejsze ustaw odaw stwo. Była bowiem trwałym owocem i nosicielem D ucha Praw we fra n -cuskiej myśli państw ow ej. W yrosła z niezniszczalnej D eklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., która też włączona została jak o wstęp do K onstytucji wieku X X (1946, 1958)15. D eklaracja ta pozostała trw a-łym fundam entem francuskiego praw odaw stw a i jego legendą. O na też obok D eklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 r. dała podwaliny pod Deklarację Praw Człowieka uchwaloną przez O N Z (10 grudnia 1948).
W dziejach polskiego narodu Konstytucja 3 m aja m a znaczenie szczególne, wyjątkowe. Weszła w życie w dniu 5 m aja wraz z uchwałą uzupełniającą, m ówiąca, iż jest ona prawem niepodważalnym i wszelki zamach lub sprzeciw będzie uważany za przestępstwo praw ne16. Polska konstytucja odbiegała znacznie form ą i treścią od wzorów zachodnich, nie była ich naśladownictwem, lecz porządkow ała i rozwijała zgodnie z duchem czasu polskie tradycje parlam entarne i demokrację „szlachecką” w kierunku społeczeństwa obywatel-skiego. Nie była też dziełem ściśle prawniczym. Tworzyli ją politycy. Spór o autorstw o K onstytucji 3 m aja trw a do dziś. W odbiorze społecznym współczesnego czytelnika jest to przede wszystkim dokum ent oświeconego wieku, połączenia deklaracji ideowej z program em reform , program em bliższym „m arzeniom ” królewskim niż stronnictw a patriotów . K onstytucja jest chlubnym pomnikiem polskiej myśli państwowej i niepodległościowej. Obaliła to, co w polskim systemie ustrojowym było już rażącym anachroni-zmem (wolna elekcja, liberum veto, instrukcje poselskie i inne). Polska stała się m onarchią konstytucyjną w ram ach dziedzicznego tronu. W K onstytucji 3 m aja przewidziano możliwość sukcesji tronu dla kobiety i zatroszczono się również o proces wychowania przyszłego władcy, podkreślając, że musi on przebiegać pod kontrolą narodu. Nie obalono wprawdzie struktury stanowej, ale przyznano rozległe praw a mieszczaństwu i opiekę praw ną stanowi wiejskiemu. Zrodził się spontanicznie okolicznościowy refren pieśni: „Vivat król, vivat naród, vivat wszystkie stany” . Pod względem precyzji
14 Ibidem, s. 39 i n. 15 Ibidem.
16 Najnowsze i najpoprawniejsze wydanie Konstytucji 3 m aja opracow ał Jerzy K owecki
z przedm ową Bogusława Leśnodorskiego - Konstytucja 3 maja 1791. Statut Zgromadzenia
Przyjaciół Konstytucji, W arszawa 1981. U kazało się również staranne wydanie tekstu Konstytucji
prawnej K onstytucja 3 m aja nie wytrzymuje porów nania z K onstytucją Stanów Zjednoczonych, czy Francji, ale góruje nad nimi duchem i polotem myśli. A rtykuł o siłach zbrojnych państw a i obow iązku służby dla jego obrony nie znajduje analogii w żadnym z konstytucyjnych zapisów.
Choć w chwili uchwalania K onstytucji groźne chm ury wisiały już nad naszym krajem , światowy rozgłos Ustawy majowej był rozległy i przyjazny. Zarów no kręgi rewolucyjne, jak zwolennicy ewolucyjnej drogi reform re-agowali z uznaniem na polskie przemiany. Pom ijając implikacje polityczne, które szczególnie bulwersowały sąsiednie m ocarstw a, w arto przypom nieć, jak żywo reagow ała n a wypadki nad Wisłą opinia F ran cji17, H olandii, Wielkiej B rytanii18, a także i Stanów Zjecnoczonych19. Powszechnie m nie-m an o , iż Polska weszła do czołówki państw , w kraczających na drogę rewolucyjnych przem ian i wewnętrznego odrodzenia. K onstytucja polska została natychm iast przełożona na język francuski, angielski, niemiecki, ogłoszona w prasie i oddzielnych broszurach, om ów iona również w prasie Stanów Zjednoczonych.
Żywot Konstytucji 3 m aja był również krótki jak francuskiej, wrześniowej. Obaliła ją interwencja zewnętrzna, wspierająca grupę m alkontentów . Dalszym następstwem był drugi rozbiór państw a. „Odrodzenie i upadek” - to znamię lat 1791-1792.
U chw alona w chwili wielkiego narodow ego zrywu K onstytucja 3 m aja była faktycznym krokiem ku nowoczesności; jeśli nie dokonała obalenia porządku feudalnego, była jego zapowiedzią. M iała być początkiem lepszego ju tra , a stała się testamentem umierającego państw a, niezniszczalną legendą i nadzieją n a przyszłość. Z punktu widzenia potrzeb nowoczesnego państw a szybko straciła swą aktualność. W ywarła jednak wyraźny wpływ na pro klam ow aną w Dreźnie przez cesarza N apoleona (1807) oktrojow aną K o n -stytucję K sięstw a W arszawskiego, a później na K on-stytucję K rólestw a Polskiego, nadaną przez A leksandra I z uwzględnieniem polskiej tradycji politycznej. Pierwsza K onstytucja odrodzonego państw a polskiego w 1921 r.
17 Por. M . H a n d e l s m a n , Konstytucja 3 maja r. 1791 a współczesna opinia we Francji, „S tudia Historyczne” 1911; J. G r o s s b r a t , La politique polonaise de la Révolution Française
jusqu'aux traité de Bâte, „A nnales H istoriques de la Révolution Française” 1930. T em atykę
tę podjął również W łodzimierz Dzwonkowski, pracę pozostawił niedokończoną w rękopisie. Bazę źródłow ą tych poszukiwań, wzajemnych odniesień polsko-francuskich poszerzył znacznie H. K o c ó j w swych studiach nad stosunkiem rewolucyjnej Francji d o Polski - Wielka
Rewolucja Francuska a Polska, W arszawa 1987.
Por. Z. L i b i s z o w s k a , Życie polskie w Londynie w X V I II w., W arszawa 1972.
19 Tem atykę podjął zasłużony badacz dziejów Polonii M . H a i m a n , w pracy prezentującej źródła prasow e i opinie, The Fall o f Poland in Contemporary American Opinion, Chicago 1935, Także cenna rozpraw ka: A. M . C i e n c i a l a , The American Founding Fathers and Poland, [w:] The American and European Revolutions, 1776-1848, ed. J. Y e l e ń s k i , Proceeding o f the
odwoływała się do Konstytucji 3 m aja, przypominając jej znaczenie w pamięci narodow ej, której odrodzone państw o stało się spadkobiercą.
IV. Z A K O Ń C ZE N IE
W yrosłe z rewolucji liberalnych u schyłku XVIII w. pierwsze konstytucje zapoczątkow ały erę konstytucyjną i przekonanie, iż ustaw a zasadnicza jest gwarancją wolności obywatelskiej oraz nadaje podm iotowość obywatelskiej społeczności, od której wszelka władza pochodzi. „Ali power - kom entow ał w 1779 r. John Adam s - residing originaly in the people, and being derived from them [...] whether legislative, executive, or judicial are their subordinates and agents, and are at all times accountable to them ” 20.
Z ofia Libiizowska
U N IV ERSA L A N D N A TIO N A L V A LU ES IN T H E C O N ST IT U T IO N O F T H E LATE E IG H T E E N T H C E N T U R Y
Three constitutions, the A m erican (1787-1789), the French (1791) and the Polish (3 M ay 1791) have a similar ancestry. They were born in the atm osphere of changes and revolutions, whose inspirations was the political thought o f the E uropean Enlightenm ent (from Locke and M ontesquieu to Jean Jacques Rousseau) and the ideas o f the rights o f m an, which were already partly realized in England. The au th o r notes the theoretical foundations, and the appeal to the will o f society (in „W e, the Poeple” ) in the pream bles and prelim inary declarations o f these constitutions.
The passing o f all three constitutions was accompanied by a veritable pam phlet and propaganda war. The constitution o f the United States, as the first o f the three, and first in the world, influenced the concepts o f the other two, and inspired the national liberation movem ents in South America and E urope against foreign rule. The Am erican example was always lively in Poland. The constitutions sanctioned breaks w ith the old regime, considered to be the accum ulated evil o f centuries. They created societies o f citizens, and proclaim ed religions toleration and the rights o f the individual.
N o less im portant, however, are the differences between the constitutions arising from varying international situations and social expectations. The U nited States, having won independence as 13 free republics, built the structure o f a federal state. A s a result of revolution, France created a new system o f power based on the equality and liberty o f all citizens. Poland, threatened after the first partition, tried to save the state through a
consti-20 J. A d a m s , „R ep o rt o f a C onstitution for M assachusetts” , W orks, IV, s. 224. C y t.'.
lution which redefined the stage as the com m on property o f all its inhabitants by breaking in some way the social banners o f estates. T he Poles attem pted to rescue their indepen-dence.
All the constitutions were met by reaction and criticism, which in France and Poland led to foreign intervention. France saved itself but a t the price o f the terror. A fter military defeat, the Polish constitution fell, but it left a legand, and contributed to the rebirth o f the Polish n atio n in the nieneteenth century.
