Nowak, Zenon
"Nicolaus Copernicus 1473-1543.
Domherr, Arzt, Astronom,
Persönlichkeit und Geschichte",
Bernhard-Maria Rosenberg,
Göttingen-Frankfurt-Zürich 1973 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 85-87
1974
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
B E R N H A R D -M A R IA R O S E N B E R G , N I C O L A U S C O P E R N I C U S 1473— 1543. D O M H E R R , A R Z T , A S T R O N O M . P E R S Ö N L I C H K E I T U N D G E S C H I C H T E , B IO G R A P H IS C H E R E IH E IM M U S T E R S C H M ID T -V E R L A G , BD . 72, G Ö T T IN G E N , F R A N K F U R T — Z Ü R IC H 1973, SS. 96+4 W K Ł A D . IL U S T R . N ie w ie lk a t a k s ią ż e c z k a o p u b lik o w a n a p rz e z z n a n e w y d a w n ic tw o M u s te r s c h m id t w G e ty n d z e (N R F), p o s ia d a ją c e też s w o je a g e n d y w e F r a n k f u r c ie n a d M e n e m i Z u ry c h u , p rz e z n a c z o n a je s t d la sze ro k ie g o g ro n a c zy teln ik ó w , p o d o b n ie ja k in n e p o z y c je d ru k o w a n e w te j b io g ra fic z n e j serii, z a ty tu ło w a n e j In d y w id u a ln o ś ći h isto ria . A u to re m p ra c y je s t re g io n a ln y h is to ry k s ta rsz e g o p o k o le n ia , B e r n h a r d -
-M a ria R o se n b e rg (u r. 1903), p o c h o d zą c y z W arm ii. Z w ią z a n y z ru c h e m k a to lic k im , z o sta ł w la ta c h 1934— 1945 — j a k p o d a je w y d a w c a n a re w e r s ie s tr o n y ty tu ło w e j w k ró tk i e j p re z e n ta c ji a u to r a — u z n a n y z a „ n ie p e w n e g o p o lity c z n ie ” i z w o ln io n y z p o sad y , z z a k a z e m w y g ła sz a n ia m ów , u p r a w ia n ia z a w o d u i p u b lik a c ji.
K siąż e cz k a t a o c h a r a k te r z e p o p u la rn o n a u k o w y m , n ie w n o sz ą c a n ic n o w e g o p o d w z g lęd e m n a u k o w y m , c h y b a n ie ro sz cz ą ca n a w e t ta k ic h p re te n s ji, z a s łu g u je je d n a k n a b liż sz ą u w a g ę, b o w ie m d z ię k i ta k im p o zy cjo m u k a z u ją c y m się w d u ż y ch n a k ła d a c h i p rz y s tę p n e j cen ie, c z y te ln ik m a so w y b u d u je s o b ie o b ra z ja k ie jś p o stac i, z a g a d n ie n ia czy p ro b le m u . P o le k tu rz e k siąż e c zk i — zg o d n ie z in te n c ją w y d a w c y — c z y te ln ik m a u z y sk a ć p o g lą d n a ży cie i d z ia ła ln o ś ć M ik o ła ja K o p e rn ik a , a w e d le s łó w p ro fe s o ra U n iw e rs y te tu w G e ty n d ze , G e o rg a C h r is tia n a L ic h te n b e rg a , z X V III w ie k u , ró w n ie ż n a to, „co te n w ie lk i c zło w iek n a jw a ż n ie js z e g o z d z ia ła ł, k im b y ł i j a k n im z o s ta ł”. B. M . R o se n b e rg c h ę tn ie w r a c a do a u to r a p ie rw s z e j b io g ra fii K o p e r n ik a w ję z y k u n ie m ie c k im (1797 r.), w k tó re j z r e s z tą po r a z p ie rw s z y K o p e rn i k o w i z o sta ła p rz y p is a n a n a ro d o w o ść n ie m ie c k a . D o d a jm y jeszcze, że k s ią ż e c z k a p o św ię c o n a je s t p a m ię c i d w ó c h w y b itn y c h k o p e rn ik o lo g ó w w a rm iń s k ic h , Eugenow Ti B ra c h v o g lo w i (1882— 1942) i H a n so w i S c h m a u c h o w i (1887— 1966).
Z a n im p rz e jd ę do szczegółow szego o m a w ia n ia ro z p ra w k i, z o b o w ią z k u re c e n z e n ta p rz e d s ta w ię n a jp ie r w je j z a w a rto ść . S k ła d a się ona, p o z a p rz e d m o w ą , z a b a rw io n ą o so b isty m i w s p o m n ie n ia m i i z a p e łn io n ą c y ta ta m i L ic h te n b e rg a , z d w ó ch części:
Z y c ie M ik o ła ja K o p e r n ik a , z ro z d z ia lik a m i — D a ty ż y c ia ; C h ło p iec; S tu d e n t; K a n o n ik ; A d m in is tr a to r d ó b r k a p itu ły ; L e k a r z i A s tr o n o m o ra z D zieła M ik o ła ja K o p e r n ik a , g d z ie z o sta ły o m ó w io n e k o le jn o C o m m e n ta r io lu s ; N a rr a tio p rim a ; D e la te r i b u s e t a n g u lis; D e re v o lu tio n ib u s . K o ń c z ą j ą zaś epilog, w y k a z l i t e r a t u r y z p ra c a m i
A n to n ie g o L u d w ik a B irk e n m a je r a , J e re m ie g o W asiu ty ń sk ie g o , E u g e n iu s z a R y b k i i J e rz e g o S ik o rsk ie g o o ra z u w a g i do ilu s tra c ji. C a ła k s ią ż e c z k a w y d a n a je s t n a d o b ry m p a p ie rz e s ta r a n n y m d ru k ie m i z n ie z ły m i ilu s tra c ja m i.
P r a c a p o p u la rn o n a u k o w a d o p ie ro w te d y s p e łn ia s w o ją ro lę , je śli w sp o só b p rz y s tę p n y p rz e k a ż e c z y te ln ik o w i n a p ra w d ę o s ta tn i s ta n w ie d z y n a d a n y te m a t. Czy n in ie js z a p ra c a s p e łn ia te n p o d s ta w o w y p o s tu la t? O d p o w ie d ź m u si b rz m ie ć n e g a ty w n ie . C z y ta ją c p ra c ę B. M . R o se n b e rg a o d n o si się w ra ż e n ie , że co n a jm n ie j o d p ó ł w ie k u n ic się n ie z m ie n iło w b a d a n ia c h n a d K o p e rn ik ie m i jeg o e p o k ą. N ie ch o d zi o szczegóły, fa k to g ra fię , c h o ć w ty m w y p a d k u m o ż n a sp o ro sp ro sto w a ć , a le p rz e d e w sz y s tk im o p o d e jśc ie do p ro b le m u i je g o in te r p r e ta c ję .
A u to r n ie o p u szc z a ż a d n e j o k a zji, j a k to ju ż w c z e ś n ie j z az n a c zy ł n ie m ie c k i r e c e n z e n t te j k sią ż e c z k i K a rl- H e in z J a n s s e n w p iś m ie h a m b u rs k im „D ie Z e it”, by p o d k re ś lić n ie m ie c k ie p o c h o d z e n ie i c h a r a k t e r M ik o ła ja K o p e rn ik a , b ę d ąc e g o p o l s k im p o d d a n y m . B e r n h a r d -M a r ia R o se n b e rg , p rz y jm u ją c tę p o sta w ę , id z ie za k o p e r n ik o w s k ą l i t e r a t u r ą n ie m ie c k ą z o k re su , g d y p ro w a d z iła o n a b o je z u c zo n y m i p o l
8(3 r e c e n z j e to m ó w i e n i a
sk im i z p o zy cji n a c jo n a lis ty c z n y c h , n a p rz y k ła d w c zasach C o p p e r n ic u sv e re in w T o ru n iu . D la n iego w ię c w ie lk i a stro n o m je s t zaw sz e sy n em e in e r d e u ts c h e n K a u f
m a n n sfa m ilie , o ra z re in d e u tsc h e r A b s ta m m u n g . O k a z u je się, że p ro fe s o r U n iw e rs y
te tu K ra k o w sk ie g o W o jciech z B ru d z ew a , to ta k ż e u czo n y p o c h o d ze n ia n iem ieck ieg o , p o n iew aż ra z w L ib e r P r o m o tio n u m z ro k u 1485 n a p isa n o ob o k jeg o im ie n ia B la t. W iad o m o je d n a k , że W ojciech p o ch o d ził z m ie jsco w o śc i B ru d z ew o w W ie lk o - p o ls c e ,1 a B la r to n ie w ą tp liw ie s k r ó t od b acca la reu s. P o b y t K o p e rn ik a n a s tu d ia c h ró w n ie ż słu ży a u to ro w i do w y k a z a n ia d e r v o lk s tu m s m ä s s ig e n Z u g e h ö r ig k e it d es C o
p e rn ic u s. W y w o d y В. М. R o se n b e rg a n a w ią z u ją do p rz e s ta rz a łe j d ziś d y sk u sji, k tó ra
od d a w n a z o sta ła p o sta w io n a n a z u p e łn ie in n e j płaszczj^źnie. N a le ż a ło b3>· o czek iw ać, że p iszący k s ią ż k ę o K o p e rn ik u n ie b ę d zie o b e cn ie w ra c a ł do p rz e b rz m ia ły c h sp o ró w w t a k b e z k ry ty c z n y sposób, lecz s ię g n ie do o p ra c o w a ń , k tó r e w całości i rzeczo w o ro z w ią z u ją te n te m a t. W ra m a c h b a d a ń n a d u s tr o je m p ro w a d z o n y c h i w P olsce, zw łasz cz a w T o ru n iu , i w w ie lu k ra ja c h E u ro p y , w ty m w N iem czech , w y ja śn io n o p o ję c ie k r a j u (L a n d ), w y k sz ta łc o n e w p ó ź n y m śre d n io w iec z u . P r u s y K ró le w sk ie s ta n o w iły w ła ś n ie ta k i k ra j, z a c h o w u ją c y sw o je o d rę b n o ś c i i osobow ość p ra w n ą . D z ie l n ic a ta , c h a r a k te r y z u ją c a się s p e c y fik ą p ra w n o u s tro jo w ą , b y ła ściśle z w ią z a n a z o r g a n iz m e m R ze c z y p o sp o lite j. M iesz k ań c y je j b ez w z g lęd u n a języ k , k tó ry m się p o s łu g iw ali. b y li zesp o len i z w ią z k ie m lo ja ln o ś c i z p o lsk im m o n a rc h ą , d z isiaj p o w ie d z ie lib y śm y , że b y li p o p ro s tu o b y w a te la m i p a ń s tw a po lsk ieg o . Z ro z u m ie n ie te j p ro b le m a ty k i je s t szczeg ó ln ie w a ż n e w b a d a n ia c h n a d K o p e rn ik ie m i je g o oto czen iem . N ie z ro z u m ie n ie je j p ro w a d z iło b o w ie m do ty lu n ie p o trz e b n y c h s p o ró w w X IX w ie k u i jeszcze w n a sz y m stu le c iu , czego p rz y k ła d e m je s t n in ie js z a k siąż e c zk a , n a te m a t p rz y n a le żn o śc i n a ro d o w e j m ie sz k a ń c ó w P ru s , w ty m ta k ż e K o p e rn ik a , p o d czas gdy d y s k u sja m ija ła się z celem , p o n ie w a ż n ie o d p o w ia d a ła rz e cz y w isto śc i ta m te j epoki.
O d z ie ln icy p ru s k ie j a u to r p isze w sp o só b d z ie w ię tn a sto w ie c z n y , n ie u w z g lę d n ia ją c o g ro m n e g o p o s tę p u b a d a ń , k tó ry n a s tą p ił szczeg ó ln ie po o s ta tn ie j w o jn ie . W y m ie n ić tu trz e b a p rz e d e w sz y s tk im w y d a w n ic tw o źró d ło w e A k t a s ta n ó w P ru s
K ró le w sk ic h , p rz y g o to w a n e p rz e z M a r ia n a B isk u p a i K a r o la G ó rsk ie g o o ra z ich
p ra c e o u s tro ju te j d z ie ln icy , a ta k ż e p ra c e B o g u sła w a L e śn o d o rsk ieg o o k s z ta łc ie p ra w n y m W arm ii. W y d a je się, że po z a p o z n a n iu się z ty m d o ro b k ie m a u to r o m a
w ia n e j k siąż e c zk i n ie m ó g łb y n a p isa ć , że K e in e s w e g s a b er v m r d e d ^ s B is tu m E r n i-
la n d n u n e in B e s ta n d te il P o len s, w ie es p o ln isc h e H is to rik e r u n d S ta a ts re c h tle r im m e r w ie d e r b e h a u p te n u n d b e h a u p te n . Z n a jo m o ść z re sz tą ś re d n io w ie c z n e j E u ro p y
u ła tw ia z ro z u m ie n ie p ro b le m u , gd y ż z a g a d n ie n ie to m u si b yć ro z p a try w a n e w r a m a c h u s tr o ju feu d a ln e g o . W a rm ia s ta n o w iła d o m in iu m b isk u p ó w w a rm iń s k ic h , i n a czej m ó w iąc, b y ła ich u p o saż e n ie m , czyli z p u n k tu p ra w n o p ry w a tn e g o b y li o n i w ła ś cic ie la m i W arm ii, s p e łn ia ją c n a je j o b sza rz e w ła d z tw o g ru n to w e w sp ó ln ie z k a p itu łą w a r m iń s k ą z s ie d z ib ą w e F ro m b o rk u . Z teg o w z g lęd u b y ła o n a w y d z ielo n y m t e r y to riu m z p o d z ia łu a d m in is tra c y jn e g o P r u s K ró le w sk ic h . J e d n a k ż e ze s ta n o w is k a p ra w n o p u b lic z n e g o i p ra w n o p a ń stw o w e g o n a m ocy a k tu in k o rp o ra c y jn e g o z ro k u 1454 c b s z a r W arm ii w ch o d ził w s k ła d P r u s K ró le w sk ic h , a w ra z z n im i do p a ń stw a polskiego.
D z iałaln o ść p u b lic z n a K o p e rn ik a z o sta ła p rz e d s ta w io n a sk ro m n ie , p rz y czy m a u to r n ie w y d o b y ł a k c e n tó w , k tó r e m o g ły b y u k a z a ć bliższy z w iąz e k a stro n o m a z P o lsk ą . P rz e c iw n ie , u c z y n ił w sz y stk o , ż eb y p rz e d s ta w ić je w ja k n a jg o rs z y m św ietle. U d a ło się to d zięk i p rz e m ilc z e n iu p e w n y c h fa k tó w , a m oże p rz e z ic h n ie zn ajo m o ść. R e z u lta t je s t o s ta te c z n ie te n sam . N a p la n p ie rw s z y w y d o b y w a n a p r z y k ła d lis t k a n o n ik a A le k s a n d ra S c u lte tie g o do K o p e rn ik a z k o ń c a lu te g o 1421 ro k u , w k tó ry m ra d z i o n a stro n o m o w i n ie w p u sz c z ać P o la k ó w n a z a m e k o lsz ty ń sk i w o b a w ie p rz e d k o n fis k a tą ln u . N a p o d s ta w ie teg o lis tu a u to r w n io s k u je , że K o p e rn ik n ie b y ł s tro n n ik ie m P o la k ó w . Z d ru g ie j s tro n y В. M. R o se n b e rg p rz e m ilc z a lis ty K o p e r n ik a do k ró la p o lsk ieg o , k tó r e e x p r e ss is v e r b is u k a z u ją s to su n e k u czonego do Z y g m u n ta S tareg o .
D ru g a część k siąż e c zk i n a p is a n a je s t s p o k o jn ie i zw ięźle. C z y te ln ik u z y sk u je n a jw a ż n ie js z e d a n e o d z ie ła c h M ik o ła ja K o p e rn ik a . W s u m ie je d n a k p ra c a ja k o cało ść je s t n ie do p rz y ję c ia , z w łasz cz a je śli się p o m y śli, że m o że o n a b y ć p o d s ta w ą 1 J . P a k u ls k i, W o jc ie c h z B r u d z e w a (1445— 1495). R y s b io g r a fic zn y , Z a p isk i H isto ry c z n e , t. 38, z. 4/1973, s. 25.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 87
b u d o w a n ia p o g lą d ó w p rz e z m ło d e p o k o le n ie n a te m a t K o p e rn ik a i je g o ep o k i. W i d a ć w ięc, że m o ż n a ig n o ro w a ć f a k ty i o d g rz e b y w a ć o b a lo n e p rz e z n a u k ę poglądy, gdy p rz e d się w z ię c iu p a tr o n u je d u c h n a c jo n a lis ty c z n e j lite ra tu ry .
Z e n o n N o w a k
T A D E U S Z P R Z Y P K O W S K I, D Z I E J E M Y Ś L I K O P E R N I K O W S K I E J , W A R S Z A W A 1372, M IN IS T E R S T W O O B R O N Y N A R O D O W E J, ss. 173, 62 IL U S T R .
T a d e u sz P rz y p k o w s k i n a le ż y do n a jw y b itn ie js z y c h k o p e rn ik o lo g ó w , co u d o w o d n ił w sw y c h p ra c a c h n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h n a te m a t d z ie jó w a s tr o n o m ii, w szczeg ó ln o ści h e lio c e n try z m u . J e s t te ż z n a w c ą z e g a ró w sło n ec z n y c h i d a w n y c h in s tru m e n tó w a stro n o m ic z n y c h . J u ż w 1953 ro k u T. P r z y p k o w s k i w y d a ł p o p u la rn e d zieło O M ik o ła ju K o p e r n ik u . O m a w ia n a o b e c n ie p ra c a je s t z m ie n io n y m i ro z rz e sz o n y m w y d a n ie m ta m te j k siążk i.
N a tre ś ć p ra c y s k ła d a ją s ię n a s tę p u ją c e ro z d z ia ły : P ie r w o tn e p o ję c ia o p r z y r o
d zie, z ie m i i n ie b ie ; R o z w ó j p o ję ć k o sm o lo g ic z n y c h w s ta ro ż y tn o śc i; Z y c ie M ik o ła ja K o p e r n ik a ; Praca, d zieło i is to ta m y ś li M ik o ła ja K o p e r n ik a ; W a lk a z m y ś lą k o p e r n ik o w s k ą i j e j d a ls zy r o zw ó j; Z w y c ię s tw o m y ś li k o p e r n ik o w s k ie j.
D o ro b e k p o lsk ie j k o p e rn ik o lo g ii p o m n o ż y ł T. P r z y p k o w s k i p rz e d e w sz y s tk im o d o k ła d n y o pis in s tru m e n tó w a stro n o m ic z n y c h , u ż y w a n y c h p rz e z K o p e rn ik a , a o d tw o rz o n y c h w 1947 r o k u p rz e z jeg o o jca, F e lik s a P r z y p k o w sk ie g o , d la m u z e u m fro m b o rsk ieg o . P r a c a T. P rz y p k o w s k ie g o w y ró ż n ia się k o rz y s tn ie o d in n y c h teg o ro d z a ju p u b lik a c ji ta k ż e ty m , ż e o d rz u c a ró ż n e le g e n d y k o p e rn ik o w s k ie . N a p rz y k ła d zg o d n ie z n a jn o w sz y m i w y n ik a m i b a d a ń K a r o la G ó rsk ieg o , a u to r o d rz u c a le g e n d ę o p o b y c ie K o p e rn ik a w e W ło c ła w k u w ta m te js z e j szk o le k a te d ra ln e j i o w y k o n a n iu p rz e z n ieg o z e g a ra sło n ec z n e g o n a śc ia n ie k a p lic y , p r z y jm u je n a to m ia s t tezę, że K o p e rn ik uczy! się w szk o le p a ra fia ln e j p rz y k o ście le Sw . J a n a w T o ru n iu . Z a p rz e cza le g e n d z ie o K o p e rn ik u — b u d o w n ic z y m w o d o c iąg ó w i o M ik o ła ju W ó d ce z K w i d z y n a ja k o n a u c z y c ie lu a stro n o m a . Z g o d n ie z o s ta tn im i u s ta le n ia m i A u to r s tw ie rd z a , że R e ty k n ie z a b r a ł z so b ą do W itte n b e r g i o r y g in a łu rę k o p is u D e re v o lu tio n ib u s , lecz je g o o dpis. D zięk i te m u o ry g in a ł d o c h o w a ł s ię w cało śc i do n a sz y c h czasów .
N iestety ,, n ie w e w sz y s tk ic h s p r a w a c h p o sze d ł A u to r za n a jn o w sz y m i u s ta l e n ia m i n a u k i, p o w ta rz a ją c n a p r z y k ła d d a w n ą le g e n d ę o rz y m s k ie j p ro fe s u rz e a s t r o n o m a , o d rz u c o n ą p rz e z R y s z a rd a G a n siń c a l. N ie u w z g lę d n ił też o s ta tn ic h w y n ik ó w b a d a ń k o p e rn ik o lo g a o lszty ń sk ie g o J e rz e g o S ik o rsk ie g o , k tó ry u s ta lił n a p o d s ta w ie n ie z n a n y c h d o tą d ź ró d e ł a rc h iw a ln y c h , że K o p e rn ik n ie m ie s z k a ł w w ie ż y i n ie m ia ł t a m p ra c o w n i i o b s e rw a to riu m , lecz m ie s z k a ł w k u rii, c zy li d o m u n a z e w n ą trz m u ró w w a ro w n i fro m b o rs k ie j, a o b s e r w a to r iu m u rz ą d z ił so b ie w o g ro d z ie p rz y d o m o w y m 2. T. P rz y p k o w s k i n a d a l lo k u je a s tr o n o m a w w ieży.
N ie w y trz y m u je k ry ty k i tw ie rd z e n ie A u to ra , że „ n a p a d k rz y ż a c k i o b u d z ił w K o p e r n ik u z a in te re s o w a n ie k o n s tr u k c ją i u ż y ciem a r m a ty ” (s. 88). W ła sn o rę c z n a n o t a t k a a s tr o n o m a n a m a rg in e s ie p e w n e g o i n k u n a b u łu o b o k w y r a z u b o m b a rd a : n o ta
res q u a s d a m q u e la tin o v o ca b u lo c a re n t św iad c z y ty lk o o je g o filo lo g icz n y c h z a in
te re so w a n ia c h . P o tw ie rd z a ją to z re s z tą n a s tę p n e te g o r o d z a ju z a p is k i w ty m ż e s ta r o d ru k u .
D a lsz ą p o m y łk ą A u to ra je s t p rz y p is a n ie b is k u p o w i G ie se m u ro z p ra w y , u s u w a ją c e j p o z o rn ą n ie z g o d n o ść te o rii K o p e r n ik a z B ib lią . A u to re m t e j ro z p ra w y , k tó ra , n ie ste ty , n ie d o c h o w a ła się do n a sz y c h czasów , b y ł J e r z y J o a c h im R e t y k 3.
W w ie lu s p ra w a c h , co n a jm n ie j d y s k u sy jn y c h , A u to r w y p o w ia d a s ię a u to r y ta ty w n ie . T a k n a p rz y k ła d tw ie rd z i, że K o p e rn ik „ z d a w a ł so b ie s p ra w ę , iż o d k ry c ie 1 R. G a n sin ie c , R z y m s k a p r o fe s u r a K o p e r n ik a , K w a r ta ln ik H is to rii N a u k i i T e c h n ik i, R. 2, 1957, n r 3, s. 471— 480.
2 J. S ik o rsk i, W ie ża , d o m i o b s e r w a to r iu m fr o m b o r s k ie M ik o ła ja K o p e r n ik a oraz
je g o fo lw a r k i, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 4, ss. 619— 645. P r z e d r u k
w : K o p e r n ik -n a W a r m ii, O lszty n 1973, ss. 75— 108.
3 J . S ik o rsk i, K o p e r n ik n a W a r m ii. K a le n d a r iu m ż y c ia i d zia ła ln o ści, w : K o p e r
!["Wybór poezyj", Józef Zaleski, wyd. 3, zmienione, Wrocław 1985 : [recenzja]]()