Chojnacki, Władysław
"Altpreussisches evangelisches
Pfarrerbuch von der Reformation bis
zur Vertreibung im Jahre 1945", Bd 1:
"Die Kirchspiele und ihre
Stellenbesetzungen", Friedwald
Moeller, Hamburg 1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 650-653
jaśnienia sk ła d u apostolskiego (po 1399 r.) Jana z K w id zyn a na p o d sta w ie rękopisu
B iblioteki PA N w G dańsku.
Tom zam yka pięć recen zji i om ów ień, z k tórych dw ie dotyczą postaci M iko ła ja K o p ern ik a i F rom borka.
Na zakończenie w y p ad a zaznaczyć, źe w om ów ieniu nin iejszy m ograniczono się jedynie do a rty k u łó w dotyczących regionu w arm iń sk o -m azu rsk ieg o oraz w y razić zarzut, że i te n tom , podobnie ja k poprzednie, pozbaw iony je s t indeksów nazw osobow ych i geograficznych.
B ohdan K o zie łło -P o k le w sk i
F rie d w ald M o e l l e r , A ltp reu ssisch e s evangelisches P /a rre rb u c /i vo n der R e fo rm a
tion bis zu r V ertreib u n g im Jahre 1945. B and 1: Die K irch sp iele u n d ihre S te lle n besetzungen, H am b u rg 1968, ss. 248, nlb. 3 — S o n d e rsc h rifte n des V ereins fü r
F am ilien fo rsc h u n g in O st- und W estpreussen e. V. N r 11.
We w stępie do k sią żk i w y d aw ca po d k reślił ogrom ne znaczenie tej „ w ie lk ie j” pracy, k tó ra m a w ybiegać daleko poza N iem cy w św iat, ta m gdzie N iem cy i ich k u ltu ra ln y w k ład coś znaczą. T ym czasem nie je s t to w cale p io n iersk ie w y d aw nictw o na te re n ie N iem iec, gdyż w obecnym w ieku uk azały się podobne d la P om o rz a Zachodniego (1903— 1912), M eklem burgii (1924— 1937), S aksonii (1939— 1940) i B ran d en b u rg ii (1941). K siążce tej n a d a je się ta k i rozgłos zapew ne z przy czy n p o litycznych. S k ład a się ona z części I zaw ierającej w stęp, p rzedm ow ę a u to ra i w y kaz w y k o rzy stan y ch źródeł. Część II o b ejm u je w y k az p a ra fii w ra z z ich obsadą w: A. P ro w in c ji w sch o d n io p ru sk iej; B. P ro w in c ji zach o d n io p ru sk iej (tzn. Pom orze G dańskie); C. O bszaru C iechanow a i S u w ałk (R egierungsbezirk Z ichenau, S udauen); D. W ielkopolsce; E. G m inach re fo rm o w an y ch P ru s W schodnich i Z achodnich; F. K ościele S ta ro lu te rsk im i G. P a ra fia c h w ojskow ych.
Z n am iennym fa k te m je s t uw zględnienie w w y k azie nie ty lk o te re n u Pom orza G dańskiego, należącego do Polski aż do w rześn ia 1939 r., ale rów nież przyłączonej w czasie o sta tn ie j w ojny do P ru s tzw. „re je n c ji c iech an o w sk iej” i okolic S uw ałk oraz drobnych części W ielkopolski. T akie dość sw oiste rozszerzenie g ran ic P ru s przez au to ra św iadczy o jego p ełnej a k cep tac ji tego h itlerow skiego zaboru ziem polskich, idącej zresztą ta k daleko, że n aw et nazw y tam tejszy c h m iejscow ości m.in. C iechanow a, Nowego D w oru, P łocka, P u łtu sk a i in. podano w „ochrzczonych” przez h itlero w có w nazw ach. To o sta tn ie je s t tym b a rd z ie j znam ienne, że a k c e p tu jąc te oraz dokonane na Pom orzu G dańskim h itlero w sk ie „ ch rzty ” m iejscow ości a u to r nie pogodził się ze zm ianam i nazw m iejscow ości doko n an y m i w b. P ru sach W schodnich w 1938 r. i zaszeregow ał ta m te jsz e nazw y p a ra fii w edług ich d a w n ie j szego brzm ien ia, d a ją c nazw y „ochrzczone” w n aw iasach .
Z m a rły w 1964 r. b. p u łk o w n ik F rie d w ald M o e l l e r pozostaw ił po sobie ogrom ną ilość m ate ria łó w genealogicznych z te re n u b. P ru s W schodnich i Pom orza G d ań s k ie g o 1, p rzek azan y ch po jego śm ierci w głów nej sw ej części do P ań stw o w ej Z biornicy A k t w G etyndze. S puścizna t a sk ła d a się z trzech zrębów : I: M aszyno pisy tab lic genealogicznych około 1200 ro d zin w 56 tom ach w ra z z w y p isam i a r c hiw alnym i oraz zacz erp n ięty m i z tru d n o dostępnych książek, czasopism i k a le n d arzy. II. K a rto te k a genealogiczna sk ła d a ją c a się z 20 sk rzy n ek , zaw ierający ch 28 000 k a r t podstaw ow ych dotyczących poszczególnych rodzin, n a k tó ry ch z n a jd u je
1 H. K o e p p e n , Der „Nachlass M oeller” im S ta a tlic h e n A rch ivla g er G o ttin
się okolo 150 000 zapisów . III. Z biór m a te ria łó w do księgi p asto ró w b. P ru s W schod nich i Pom orza G dańskiego o b ejm u jący w p ierw szej części o m aw ian y tu w y k az w szy stk ich p a ra fii, a w d ru g iej — w surow ym jeszcze sta n ie życiorysy około 11 000 pastorów . C ały te n zbiór został przez w dow ę p rz e k a z a n y w celu o publiko w an ia przez V erein fü r F am ilien fo rsc h u n g in O st- und W estp reu sse n w H am burgu. Im io n a i n azw isk a tych w szy stk ich p asto ró w pow inny się zatem zn ajd o w ać w o p u blik o w an y m tom ie I A ltp reu ssisch e s evangelisches P farrerbuch, gdzie pom inięto je d n a k w ielu p asto ró w zw łaszcza z XVI w iek u na sk u te k niedostatecznego w y k o rzy s ta n ia źródeł a rch iw aln y ch , n iek ied y n a w e t w y d an y ch d rukiem .
A u to r polegał w id ać w zupełności n a o sta tn ich p ra c a c h sw ych p oprzedników D. И. A r n o I d t a 2 i L. R h e s y 3, nie p ró b u jąc n aw et sięgnąć dla celów choćby porów naw czych do w cześniejszych, cząstkow ych opracow ań, nie m ów iąc już o źró dłach a rch iw aln y ch z X V I—X V III w. T ym czasem p ra c a A rn o ld ta je s t nie tylko m ocno p rz e sta rz a ła , ale zaw iera w ie le b rak ó w i błędów zw łaszcza w pisow ni n a zw isk pochodzenia polskiego o raz liczne błędy d ru k a rsk ie , k tó ry ch nigdzie nie sp ro sto w an o (b ra k erraty !). N ato m iast obydw ie p ra c e R hesy p o sia d a ją n ie ty lk o e r ra ty n a końcu, ale rów nież w y d an e w 1838 r. d la każdej z nich b ard zo dokładne Verbesserunge?i un d Z usätze. Szkoda w ięc, że a u to r nie zadał sobie tru d u , aby p o ró w n ać ła c iń sk ą P re zb itero lo g ię G. K o l b e g o 4, ograniczoną do K rólew ca, i jej tłu m aczen ie n a n iem ieck i w ra z z k o n ty n u a c ją 5, aby w te n sposób choć częściowo w yłow ić błędy zn a jd u ją c e się u A rn o ld ta. Z resztą obydw u ty ch p u b lik a c ji nie m a w w y k azie źródeł u M oellera, podobnie ja k i o p raco w an ia J. H. L i e d e r t a 0 doprow adzonego do 1742 r.
P odobnie w odniesieniu do M azur nie zam ieścił ta m au to r, a co gorsza, nie uw zględnił rów nież w sw ej p ra c y cennych rękopisów w iz y ta c ji kościelnych z lat 1529 i 15317, 1568— 157011 oraz 1579 i 15819 p rz e d ru k o w an y ch przez F. K o c h a . W y s ta rc z y sięgnąć do tych o sta tn ich w izy tacji, ab y stw ierd zić, że M oeller n ie w ym ienił
2 D. H. A r n o l d t , K u rzg efa sste N a c h rich ten von allen seit der R efo rm a tio n
an d en lu th erisch en K irch en in O stpreussen gesta n d en en P redigern, K önigsberg
1777, G. L. H artu n g , ss. X II, 506, nlb. 50.
3 L. R h e s a , K u rzg e fa sste N a c h rich ten vo n allen se it 1775 an den e va n g e
lischen K irc h e n in O stp reu ssen a n g estellten P redigern als F ortsetzung d er A rn o ld t- schen P resbyterologie, K önigsberg 1834, P a sc h k e ss. V III, 204, 22 (= V erb e sse ru n
gen...); L. R h e s a , K u rzg e fa sste N a c h rich ten vo n allen se it d er R e fo rm a tio n ari
den e v a n g elisch en K irch en in W estp reu ssen a n g estellten P redigern, K önigsberg
1834, P a sc h k e ss. V III, 292, 51 (= V erbesserungen...).
4 G. [ K o l b e ] С o 1 b i u s, E piscopo — p resbyterologia Prussico — R e g io m o n -
tana ... üb αη?ιο 1520 ad a n n u m 1656, K önigsberg 1657, M ense, ss. 93.
5 K u rtze V erzeich n iss derer eh m a lig en Sam U indischen u n d P om ezanischen
B isc h ö ffe im H ertzo g th u m P reussen, w ie auch A lle r eva n g elisch -lu th erisch e n P re diger ... A u s des Colbi E piscopo-presbyterologie ins D eutsche gebracht u n d uon A n n o 1656 bis A n. 1699 fo rtg e se tzt, L eipzig (1700), P. F. Rhode, ss. 68.
G J. H. L [ i e d e r t ] , V erb essertes V erzeich n iss der P reussischen B isc h o e ffe und
eva n g elisch en P rediger zu K oenigsberg in P reussen, seit der R efo rm a tio n bis a u f diese Z eit, E rle u te rte s P re u ssen , 1742, ss. 727—804.
7 F. K o c h , Die ä lte s te n V isita tio n sb eric h te üb er m a su risch e K irc h e n - und
S ch u lv e rh ä ltn isse aus d en Ja h ren 1529 u n d 1531, O std eu tsch e M o n a tsh efte fü r
E rziehung und U n te rric h t, Bd. 2, 1904, ss. 571—583.
8 F. K o c h , K irc h e n - u n d S c h u lv e rh ä ltn isse im H erzo g tu m P reussen in den
Jahren 1568, 69 u n d 70, O std e u tsch e M o n a tsh efte fü r E rzieh u n g und U n te rric h t,
Bd. 1, 1903, ss. 525—537.
0 F. K o c h , M asurische K irc h e n - u n d S ch u lv e rh ä ltn isse in den Ja h ren 1579
u n d 1581, O std eu tsch e M o n a tsh efte f ü r E rzieh u n g und U n te rric h t, Bd. 2, 1904,
w c a l e aż 12 n astęp u jący ch p asto ró w na M azurach: A n d reas B utkow ius, p ie rw szy diakon w O lecku (1581); Jo h a n n es Choinonius, proboszcz w L isew ie (1579); P au lu s C hoinnonus, proboszcz w O strym kole (1579); D am ianus G radingus, proboszcz w M ieruniszkach (1581); M ath ias Je sch in k o ffsk y , diakon w S zestnie (1579); T ib u r tiu s Je sew sk y , proboszcz w T argow ie (1581); M arcus L a u re n tii, proboszcz w Jusze (1581); M aciej P ezow ski, proboszcz w R ańsku (1579); Ja k o b Schinitzki, diakon w K um ielsk u (1579); S ta n isla u s Schm alin, proboszcz w G órnych (1581); Jo h a n n es Tirecius, d iak o n w O strym kole (1579) i L a u re n tiu s W ersenius, proboszcz w K łusach (1579). P o n ad to m ylnie p odaje, że M ichael D anow sky (u M oellera: D annovius) był proboszczem w K u tach do 1578 r., gdy w rzeczyw istości był ta m jeszcze w 1581 r. N azw isko giżyckiego proboszcza i,Snopeck” p o d aje b łęd n ie za A rn o ld tem jako „S ch n o p ert”. S tan islau s Z abielny (u M oellcra: Z abielski) był proboszczem w Różyń- sk u jeszcze w 1579, a nie tylko do 1564 r. P o n ad to b łęd n ie p o w tarza za A rnoldtem im ię proboszcza w D ąbrów nie D aw id zam iast A ndrzej S a m u e l . W p a ra fii G arbno nie w y m ien ił M oeller proboszcza B e n ed y k ta B e rn h a rd i w 1590 r. oraz d iak o n a C h ristia n a N o rdhoffa w 1654 r.
M oeller n ie uw zględnił w sw ym w y k azie źródeł ani jed n ej polskiej pozycji, choćby ty lk o p rzy ta c z a ją c ogólnie P o lski S ło w n ik B iograficzny, czy czasopism o ,,R e fo rm acja w Polsce". T ym czasem PSB zam ieścił cały szereg życiorysów pasto ró w działających n a P om orzu G dańskim i w b. P ru sach W schodnich, ja k rów nież szereg a rty k u łó w im pośw ięconych u k azało się w ,,R efo rm acji w Polsce”. Podobnie też n ie uw zględnił żadnych polskich arch iw alió w , chociażby np. a k ta grodzkie i ziem skie z M azowsza, k tó re u jaw n iły b y z pew nością n azw iska now ych nie znanych n am dotąd p asto ró w m azu rsk ich oraz d ostarczyłyby szczegółowych danych na te m a t ich polskiego pochodzenia. Oto np. znaleźć ta m m ożna nie w ym ienionego u M oelle r a p a sto ra M ik o łaja de Buczino Buczyńskiego, proboszcza w D urągu w 1557 r., sy n a zm arłego M ikołaja de Buczino z pow. bielskiego (dziś: Buczyno-M ikosze, pow. "Wysokie M azow ieckie). N ag an io n y w P ru sa c h , że n ie je s t szlachcicem , p rz y p ro w a dził w ielu św iadków zeznających o jego .szlacheckim pochodzeniu z obojga r o dziców 10.
W przedm ow ie sw ej M oeller n azyw a „A m tliche M itteilu n g en des K öniglichen K onsistorium s d er P ro v in z P re u sse n ” m ylnie „ A m tsb lä tte r des Kgl. K onsistorien in K önigsberg”, u w zg lęd n iając je dopiero od 1864 r. zam iast od 1855 r. W sw ym w ykazie nie p o d aje w cale czasopism : „P reu ssisch es P ro y in z ia l-K irc h e n b la tt” (1839— 1844) i jego k o n ty n u acji „E vangelisches G e m e in d e b la tt” (1845— 1944), do k tó ry ch do łączono w la ta c h 1838— 1850 sp e c ja ln e d o d atk i pt.: „N achw eisung aller evangelischen K irch en und G eistlichen in d er P ro v in z P re u sse n ”, a n a stę p n ie od 1855 do 1930 r. jąko d o d atk i do w spom nianych „A m tliche M itteilungen...”. Podobnie nie w y m ie niono w ty m w y k azie: P fa rr-A lm a n a c h f ü r . tlie P rovinz O stp reu ssen , H erau sg e g e ben von [Theodor] S c h irrm a n n u. [Johann] H irsch. K önigsberg 1897 (i n astęp n e wy d an ia z 1901, 1907. і 1912); V e rzeich n is aller eva n g elisch en K irch en g em ein ä en u n d
G eistlichen der P ro vin z O stpreussen u n d des M em elgebiets, K önigsberg 1923 (oraz
1933); P fa rr-A lm a n a c h fü r die evangelische K irc h e n p ro v in z O stpreussen, K ö n ig s b erg 1926.
Rów nież d la Pom orza G dańskiego nie w ym ieniono: P fa rr-A lm a n a c h der Pro
v in z W estp reu ssen , D anzig 1897 (i n a stę p n e w y d a n ia :. 1902, 1907 і 1913), a z okresu
m iędzyw ojennego: V erzeich n is der P fa rrstellen , G em einden u n d der G eistlich k eit
10 Wł. S e m k o w i c z , W y w o d y szlachectw a w Polsce X IV — X V I I w. Rocznik T o w arz y stw a H eraldycznego w e Lw ow ie, t. 3, 1911/12, ss. 259—260.
im B ereiche der U nierten E vangelischen K irch e in Polen, Poznań 1934 і 1939. A utor
zap ew n e uw zględnił p rz y n a jm n ie j część z w yżej w ym ienionych w ykazów , niem niej w in ien je przytoczyć w sw ym w y k azie źródeł, gdzie z n a jd u ją się n ie k tó re p u b lik acje 0 c h a ra k te rz e drobnych przyczynków .
Z ap ew n e n ieu w zg lęd n ien ie p rzezeń p rz y n a jm n ie j początkow ych w ydań „N ach w eisung a lle r ev an g elisch en K irc h e n u n d G eistlich e n d er P ro v in z P re u sse n ” spo w odow ało w k siążce M oellera liczne om yłki. D la p rzy k ład u p o d aję fra g m e n t w y kazu proboszczów w E łk u (s. 89): „ K r ie g e r . F rie d r. T him ot. 1820— 1837; Skrodzki H ein rich 1837— 1849; Ja b ło n o w sk i S am uel 1849— 1866". W rzeczyw istości H. S k ro d z ki nigdy nie b y ł w E łku proboszczem , lecz ty lk o d ru g im k azn o d zieją, n a to m ia st F. T. K rie g e r był proboszczem od 1820 do 1845, a po nim zaraz został proboszczem S. Jab ło n o w sk i i to w 1845, a nie w 1849 г., p rzy czym te n o sta tn i nie był nigdy drugim kazn o d zieją w E łku, choć a u to r p o d aje go n a ty m sta n o w isk u w latach 1845— 1849 (s. 90). N ato m iast był on k a p e la n e m w w ięzieniu w W y stru ci w l a ta c h 1836—1845 (autor na s. 57 um ieszcza go ta m rów nież, nie. p o d ając je d n a k po czątkow ej d a ty objęcia p rzezeń tego sta n o w isk a, tylko^ końcow ą). W reszcie M. G. G ryczew ski był w E łku drugim kazn o d zieją od 1801, a nie od 1821 r. Podobnych błędów z n a jd u je się u M oellera znacznie w ięcej, n a co należy zw rócić uw agę przy posługiw aniu się tą książką.
W ła d ysła w C h o jn a ck i W a rm ia i M azury w ro zw o ju d zie jo w y m (1466— 1939). M apy h isto ryczn e, .O lsztyn
1969, (O środek B ad ań N aukow ych im. W. K ętrzy ń sk ieg o w O lsztynie), ss. 19 -r 7 m ap. — B ib lio tek a O lsztyńska, n r 3.
P o d ję ta w 1968 r. przez O środek B adań N aukow ych im. W ojciecha K ę trz y ń skiego w O lsztynie now a se ria w y d aw n icza pod n azw ą „B iblioteka O lsztyńska", w zbogaciła się o k o lejn ą in te re su ją c ą pozycję, ja k ą je s t n ie w ą tp liw ie o m aw ian a p u b lik a c ja . W polskiej lite ra tu rz e histo ry czn o -g eo g raficzn ej niew iele p ra c p o św ię cono W arm ii i M azurom , zw łaszcza w ujęciu sy n tety czn y m . „M apy h isto ry czn e" z całą p ew nością m ożna zaliczyć do ty ch o sta tn ich nielicznych w y jątk ó w .
P u b lik a c ja sta n o w i sk róconą m u ta c ję w y d an ej w cześniej k sią żk i T adeusza C i e ś l a k a n a te m a t podziałów a d m in istra c y jn y c h P om orza W schodniego w X IX 1 X X w ie k u i. S k ła d a się z k ró tk ie g o w stępu, 7 m ap i tyluż ko m en tarzy . M apy op racow ał G u sta w L e у d i n g , a w stę p i o b jaśn ie n ia do m ap, Ja n u sz J a s i ń s k i . Z a w a rte w p u b lik a c ji m apy tre śc ią niczym n ie o d b ieg ają od dołączonych do książki T. C ieślaka. Różnią się ty lk o fo rm ą w y d an ia; gdy poprzednio w szy stk ie m apy były n a je d n y m ark u szu , obecnie k ażd a m a p a w w y n ik u pocięcia a rk u sz a sta n o w i osob n ą całość i je s t w k lejo n a p rzy odpow iednim ko m en tarzu . T ak ie rozw iązanie, w y daw nicze uczyniło om aw ian ą p u b lik a c ję bardzo czytelną. Poszczególne w k lejo n e m ap y w raz z p rzy leg ły m i do nich o b jaśn ie n ia m i ła tw e są bow iem do opan o w an ia w zrokow o. O b jaśn ien ia do m ap, sta n o w iące ich „historyczne le g en d y ”, opracow ano w ie rn ie na p o d sta w ie w sp o m n ian ej k sią żk i T. C ieślaka. J e d n a k p rzy o p raco w y w an iu k o m e n ta rz a do m ap y p ierw sze j, ob ejm u jącej la ta 1466— 1772 a u to r ob jaśn ień w ybiegł poza ra m y chronologiczne k sią żk i T. C ieślaka, w nosząc ty m sa m y m w łasny w k ład au to rsk i.
T y tu ł p u b lik a c ji n iezb y t tra fn ie o d d aje jej zaw artość. M apy o raz w łaściw e 1 T. C i e ś l a k , P om orze W schodnie w X I X і X X w ie k u ' ze sp e c ja ln y m
