Zins, Henryk
Kapituła fromborska w czasach
Mikołaja Kopernika
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 399-434
1959
H ENR Y K ZIN S
KAPITUŁA FROMBORSKA
W CZASACH MIKOŁAJA KOPERNIKA
K a p itu ła w a rm iń s k a zo sta ła założona p rz e z b is k u p a A n z elm a n a w zó r m a g d e b u rs k ie j w 1260 r. *) w B ra n ie w ie p rz y u fu n d o w a n e j ta m p rz e z nieg o k a te d rz e 2). N ie b a w e m , po zak o ń cze n iu w ielk ieg o p o w sta n ia lu d n o ści p ru s k ie j z l a t 1260 — 1279, k a p itu ła zo stała p rz e n ie sio n a około 1280 r. do F ro m b o rk a , k tó ry o d tą d p rz e z d łu g ie w ie k i b y ł je j sied zib ą 3).
O d A n z e lm a o trz y m a ła k a p itu ła w d o k u m e n c ie e re k c y jn y m p ra w o w o ln eg o w y b o ru b i s k u p ó w 4) i n a le ż y p o d k re ślić, że poza W a rm ią ż a d n a z d iece zji p ru s k ic h n ie u z y s k a ła p o d ty m w z g lę d e m ta k ie j sam o d zie ln o śc i. To tłu m a c z y , dlaczego K rz y ż a k o m n ie u d a w a ło się w p ro w a d z ić n a w a rm iń s k ą stolicę b isk u p ią sw y c h czło n k ó w i w y ja ś n ia zn a czn ą n ie z a le ż n o ść b is k u p s tw a w a rm iń sk ie g o , k tó re g o — w p rz e c iw ie ń s tw ie do p o zo stały c h d iece zji p ru s k ic h — n ig d y n ie in k o rp o ro w a n o do Z a k o n u 5). M ie lib y śm y t u ta j też p ew n e u z a s a d n ie n ie u p o rc z y w y c h d ą ż e ń k a p itu ły do za ch o w a n ia n ie z a le ż n o ści ró w n ie ż po in k o rp o ra c ji P r u s K ró le w sk ic h i W a rm ii do P o lsk i w p o ło w ie X V w . i ź ró d ło tru d n o śc i, n a ja k ie R zeczp o sp o lita n a t r a fia ła p oczątkow o w sw y c h s ta ra n ia c h o p rz e ła m a n ie w a rm iń sk ie g o s e p a ra ty z m u 6). D o p iero w w y n ik u k ilk u d z ie się c io le tn ic h s ta ra ń i za b ie g ó w , o b fitu ją c y c h w o s tre n ie ra z w a lk i i k o n flik ty (np. sp ra w a T u n g e n a ), u d a ło się R zec zy p o sp o lite j p rz e ła m a ć sto p n io w o w a rm iń s k i s e p a ra ty z m i d o p ro w a d zić do ściślejszeg o zesp o le n ia W a rm ii z K o ro n ą o ra z w p ro w a d z ić do k a p itu ły fro m b o rsk ie j ży w io ł polski. W a lk a o u z y s k a n ie w p ły w u n a o b sad ę p re p o z y tu ry , zak o ńczo na p o m y ś ln ie
0 N a te m a t k a p itu ły w a rm iń sk ie j istn ieje ty lk o jed n a p rac a o c h a ra k te rz e m onograficznym , się g ająca chronologicznie jedynie do połow y XV w., B. P o ttel, Das D om kapitel von E rm lan d im M itte la lte r, B orna-L eipzig 1911. O. H. E. W yczaw ski, W p row adzenie do studiów w arc h iw ach kościelnych, W arszaw a 1956, p o d aje bard zo sk ąp e d a n e b ibliograficzne dla diecezji w arm iń sk ie j, nie c y tu ją c n aw e t p ra c y B. P o tte la , a w w ielu rozdziałach zupełnie pom ija W arm ię.
2) P re u ssisc h es U rk u n d e n b u c h , w y d .R . P h ilip p i i K. P .W o elk y , I, 2, K önigs b erg 1882, n r 105, 216, 255.
3) C odex D iplom aticus W arm iensis, w yd. K. P. W oelky i F. M. Saage, I, M ainz 1860, s. 93 — 94.
4) Tam że, I, n r 48.
5) V. R öhrich, G esch ich te des F ü rstb istu m s E rm land, B rau n sb erg 1925, s. 17 n.
6) Рог. В. L eśnodorski, D om inium W arm iń sk ie (1243 — 1569), P oznań 1949; F. P ap ee, K a n d y d a tu ra F ry d e ry k a Jagiello ń czy k a na bisk u p stw o w arm iń sk ie (1489 — 92), S tu d y a i szkice z czasów K azim ierza Jagiellończyka, W arszaw a 1907; A. P ro c h ask a , T u n g en a w a lk i z K azim ierzem Jagiellończykiem , A ten e u m K a p ła ń sk ie , 1914, n r 3; H. S chm auch, D as sta a tsre c h tlic h e V erh ältn is des E rm - la n d es zu P olen, A ltp reu ssisch e F orschungen, X I, 1934; tenże, Die k irc h e n p o litisc h en B eziehungen des F ü rstb istu m s E rm lan d zu Polen, Z. E rm l., XXVI, 1938. (W ykaz sk ró tó w stosow anych w p rzy p isach zn a jd u je się na s. 434).
d o p ie ro w 1518 r . 7), oraz o zdobycie w p ły w u n a w y b ó r b isk u p ó w w a rm iń s k ic h , u w ień c zo n a p o w o d z en iem d o p iero od tzw . drugieg® t r a k t a t u p io trk o w sk ie g o z 1512 r. —- oto g łó w n e e ta p y i osiąg n ięcia w ty m z a k re s ie . W y b ra n y n a p re p o z y ta w a rm iń s k ie g o w 1519 r. F a w e ł P ło to w sk i rozpo czn ie d łu g i i n ie p rz e rw a n y o d tą d aż do ro zb io r ó w sz e re g p o lsk ic h p roboszczów k a p itu ły w e F ro m b o rk u , a t r a k t a t p io trk o w s k i z 1512 r. um ożliw i dw o ro w i p o lsk ie m u o d d z ia ły w a n ie n a o b sa d ę sto lic y w a rm iń s k ie j, co — w p o łącz en iu z u z y s k a n y m przez Z y g m u n ta I p ra w e m obsad zan ia k ilk u w a rm iń s k ic h k a n o n ii — o tw o r z y ży w io ło w i p o lsk ie m u i w p ły w o m p o lsk im sze rszy d o stę p do W a rm ii, a w ra z z k o lo n izacją m a z u rsk ą u m o żliw i częściow ą p olon i- z a c ję te j z i e m i 8).
P ro b le m o w i w z ro s tu w p ły w ó w p o lsk ich n a W a rm ii z k o ń ce m XV i w p ie rw s z e j po ło w ie X V I w., b ę d ą c e m u w a ż n y m a s p e k te m p ro c esu z je d n o c z e n ia P o m o rza W schodniego z P o lsk ą , z a m ie rz a m y pośw ięcić o d d z ie ln e s tu d iu m . Z a d a n ie m n in ie jsz e j p ra c y je s t p rz e d s ta w ie n ie o rg a n iz a c ji k a p itu ły fro m b o rs k ie j w czasach p o b y tu w n ie j M ik o łaja K o p e rn ik a , je j c h a ra k te r y s ty k a z p u n k tu w id z e n ia s k ła d u społecz n e g o i n aro d o w o ścio w eg o oraz p o zio m u in te le k tu a ln e g o . G łó w n ą p o d s ta w ą źró d ło w ą do p rz e d s ta w ie n ia o rg a n iz a c ji k a p itu ły w a rm iń s k ie j w cz asac h K o p e rn ik a są n ie w y d a n e d o tą d d ru k ie m s t a t u t y k a p itu ln e b is k u p a F e r b e r a z 1532 r., z n a n e n a m z d w ó ch o dpisów , z n a jd u ją cy c h się w A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w O lsz ty n ie 9) o raz w zb io rach B ib lio te k i C z a rto ry s k ic h w K ra k o w ie 10).
Do k o ń ca X II I w . s ta tu ty w y d a w a ł sam b is k u p lu b k a p itu ła , a le za zgodą b is k u p a . D op iero w ciągu X IV w . w y ro b ił się zw y czaj, że s t a t u t y o g ła sz a li w sp ó ln ie k a p itu ła i b isk u p . F a k t te n s tw ie rd z a ją s t a t u t y z 1384 r . H), z a tw ie rd z o n e p rz ez p a p ie ż a B o nifaceg o IX w 1394 r . 12). O d p o c z ą tk u X V w . k a p itu ła o siąg n ęła w ty m za k re sie w ię k sz ą sam o d zieln o ść, ale ty lk o w d ro b n ie jsz y c h k w e stia c h . W s p ra w a c h w a ż n ie js z y c h w s p ó łu d z ia ł b is k u p a b y ł k o n iecz n y 13).
B isk u p i k a p itu ła b y li n a jw y ż s z y m i i ró w n y m i sob ie p a n a m i z ie m sk im i n a sw y c h te ry to ria c h (do b is k u p a n a le ż a ły 2/з, a do k a p i
7) P or. H. S chm auch, D as P rä s e n ta tio n s re c h t des P o lenkönigs fü r die F ra u e n b u rg e r D om probstei, Z. Erm l., X X VI, 1936. P or. M a tric u la ru m R egni P o lo n iae S u m m a ria , w yd. T. W ierzbow ski, IV, 1, W arszaw a 1910, n r 11.371. P o r. L. P row e, N iccolaus C oppernicus, I, 2, B e rlin 1883, s. 249. Prow e, znany obro ń ca niem ieckości K opernika, z żalem zauw aża, że od czasu P a w ła P ło to w - skiego aż do końca d aw n e j R zeczypospolitej, żaden k an o n ik narodow ości n ie m ie ck iej nie za sia d a ł na czele k a p itu ły w e F rom borku.
8) J. B ender, E rm la n d ’s politische u n d n atio n ale S tellung in n e rh a lb P re u ssen s an d e n H a u p tm o m en ten se in e r frü h e re n G eschichte und V erfassung, B rau n sb erg ,0 72, s. 112. „A ls n u n bald die R eihe d e r B ischöfe po ln isch er N a tio n a litä t b eg a n n u n d alm äh lich das D om kapitel, d e r H e rr des besonders v erö d e te n a lle n s te in e r G ebietes, v o rh e rrsc h e n d m it poln isch en E d elleu ten besetzt w urde, so erfolgte no th w en d ig die U m w andlung eines T heiles von E rm lan d in ein.e polnische G eg e n d ”.
9) ADO, II n r 7, „ S ta tu ta E cclesiae V a rm ie n sis”, s. 1 — 43.
10) B. Cz., rk p . 1295, fol. 342 — 425. O ba te odpisy są ze sobą zgodne. S ta tu ty z 1532 r. nie b y ły dotąd d ru k o w a n e i jest rzeczą dziw ną, że np. w S picilegium C o p ern ican u m , w yd. F. H ip ler, B rau n sb erg 1873, zam ieścił w y d aw ca te k st s ta tu tó w b isk u p a T ungena z 1489 r., a pom in ął bliższe w szak czasom K o p er n ik a sta tu ty F e rb e ra .
n ) C odex D ipl. W arm ., I, n r 165. 12) Tam że, n r 280.
t u ł y 1/з diecezji). M ieli w sw y c h częściach te sam e p ra w a i p rz y w ile je . J a k o z w ie rz c h n ik k o śc ie ln y b y ł oczyw iście b isk u p n a jw y ż sz ą w ła d z ą w c a łe j d iecezji, a w ięc i w k a p itu le . P o sia d a ł n a d k a p itu łą n a jw y ż s z ą ju r y s d y k c ję sąd o w ą, b y ł n a jw y ż sz ą in s ta n c ją a p e la c y jn ą d la c a łe j d ie c e z ji, m ia ł w y łą c z n e p ra w o w y b o ru a rc h id ia k o n a o ra z o b d z ie la n ia p re b e n d ą n o w o p rz y ję te g o do k a p itu ły k a n o n ik a . Bez jeg o w s p ó łd z ia ła n ia n ie m og ła k a p itu ła w y d a w a ć s ta tu tó w . N a z e w n ą trz (np. w o bec p a p ie ż a ) w y s tę p o w a ł b isk u p ja k o z w ie rz c h n ik i p rz e d s ta w ic ie l b isk u p s tw a i k a p itu ły .
W idok k a te d ry fro m b o rsk ie j cd stro n y w schodniej. L itogr. z początk u X IX w .
P om im o to stan o w isk o b is k u p a w obec k a p itu ły b y ło , n a w e t w d zied zin ie d u c h o w n e j, od p o c z ą tk u o g ran iczo n e. P rz y w y b o rz e p r a ła tó w i k a n o n ik ó w m ia ł b isk u p ta k i sam u d ział ja k i k a ż d y k a n o n ik (je d e n głos). Z re s z tą je g o u d z ia ł w w y b o ra c h n ie b y ł k o nieczn y, gd yż i bez niego k a p itu ła m o g ła d o k o n ać w y b o ru n ow eg o k a n o n ik a . W c ią gu w iek ó w ś re d n ic h k a p itu ła w y w a lc z y ła sobie w obec b is k u p a co raz b a rd z ie j n ie z a le ż n e stan o w isk o , a w d zied zin ie św iec k ie j, ja k o p a n ziem ski, s ta ła od d a w n a n a ró w n i z b isk u p e m . W s to su n k u do n ieg o m ia ła zre sz tą p ra w o tzw . k o n s e n s u 14) i ty lk o za je j zgodą m ó g ł n p . b isk u p w sw ej części d iece zji n a d a w a ć ziem ię.
K a n o n ic y w ra z ze w sz y s tk im i sw y m i p o d d a n y m i zostali zw o ln ien i spod ju ry s d y k c ji b is k u p a i sam i, n iep o d zie ln ie, z a rz ą d z a li n a sw o im te ry to riu m . B isk u p za c h o w a ł je d y n ie w ład z ę sąd o w ą w n a jw y ż s z e j in sta n c ji, re z y g n u ją c je d n a k n a ko rzyść k a p itu ły z p ie n ię d z y p ły n ą c y c h z k a r sąd o w y c h . P o d d a n y c h k a p itu ły zw olniono ró w n ie ż od w sze lk ic h św iad c zeń n a rz ecz b is k u p a z w y ją tk ie m ty c h , k tó re słu ż y ły do o b ro n y k ra ju .
14) K onsens k a p itu ły p o sia d ał w d o kum entach n a s tę p u ją c ą zw ykle form ę: ..capituli n o stri W arm ien sis accedente co n sen su ”, (por. C odex Dipl. W arm ., I, n r 60, 62, 70 i in.) alb o „de consensu n o stri c a p itu li” (tam że, I, n r 67, 77, 85, 93, 103, 105 i in.), lu b „de consilio e t consensu c a p itu li” (tam że, I, n r 56, 64, 66, 89 i in.).
P od czas g d y w iększość k a p itu ł n ie m ie c k ic h d o p ie ro po ro z w ią za n iu ży cia w sp ó ln eg o (vita c o m m u n i s ) 15) o trz y m a ła p ra w o k o rp o ra c ji, k a p itu ła w a rm iń s k a od sam eg o p o c z ą tk u sw ego is tn ie n ia p o s ia d a ła w sz y s tk ie c e c h y k o rp o ra c ji. O d p o c z ą tk u p o s ia d a ła p ra w o z g ro m ad zen ia, w y b ie r a n ia b isk u p ó w , p ra ła tó w i k a n o n ik ó w 16), p ra w o p o d e jm o w a n ia u c h w a ł, z a w a rty c h m . in. w s ta tu ta c h k a p itu ln y c h .
N asze u w a g i n a te m a t k a p itu ły fro m b o rs k ie j w cz asach K o p e r n ik a za czniem y od a n a liz y je j s k ła d u spo łeczn eg o i n a ro d o w o ścio w eg o o ra z o ceny je j pozio m u in te le k tu a ln e g o .
N a w s tę p ie od ra z u n a le ż y stw ierd z ić , że p o d w z g l ę d e m s p o ł e c z n y m sk ła d k a p itu ły w a rm iń s k ie j ró ż n ił się ca łk o w ic ie od sk ła d u k a p itu ł p o lsk ich teg o o k re su . B y ła to k a p itu ła w o g ro m n e j w iększości m ieszc zań sk a, a n ie, ja k w K o ro n ie , szla c h e c k a . P o d ty m w z g lę d em n ie o d n o siła się do n ie j k o n s ty tu c ja s e jm u p io trk o w sk ie g o z 1496 r., k tó ra w a r t. 19 i 20 re g u lo w a ła k w e stię d o p u szc zen ia n ie sz la c h ty do k a p itu ł. K o n s ty tu c ja ta, ja k w iad om o , s ta ła n a s ta n o w is k u zasadniczego w y łą c z e n ia osób n ie szla ch ec k ie g o p o ch o d z en ia z k a p itu ł, w p ro w a d z a ją c je d y n ie w y ją te k d la p le b e ju s z y p o s ia d a ją c y c h sto p n ie d o k to rsk ie. W e d łu g n ie j w k a p itu ła c h , n ie m a ją c y c h sp e c ja ln y c h fu n d a c ji n a u k o w y c h , m ogło się z n a jd o w a ć je d y n ie 5 d o k to ró w n ie szla ch ec k ie g o s ta n u , a to 2 d o k to ró w teo lo gii, 2 p ra w a k a n o n ic z n ego i 1 m e d y c y n y 17).
N ic p o dobnego n ie w id zim y n a W a rm ii i t u t a j — p o d o b n ie ja k np. w k a p itu le w ro c ła w s k ie j 18) — n ig d zie w s ta tu ta c h n ie m a p o s ta n o w ień o g ra n ic z a ją c y c h m ieszc zan o m d o stęp do k a p itu ły . T u ta j, p r z e ciw n ie niż w K o ro n ie , k a n o n ic y r e k ru to w a li się w ty m czasie w o g ro m n ej w iększości sp o śró d m iesz c z a ń stw a , a zw łaszcza z p a - t r y c ja tu g d ań sk ieg o i to ru ń s k ie g o 19). F a k t te n w y n ik a ł ze s t r u k t u r y spo łeczn ej i p o lity c z n e j W a r m ii 20), gdzie h ie ra rc h ia d u c h o w n a p o d k a ż d y m w z g lę d e m m ia ła p rz e w a g ę n a d s z la c h tą . B isk u p stw o w a r m iń sk ie i jeg o k a n o n ie z a p e w n ia ły k ró lo m p o lsk im je d n ą z n ie lic z n y c h w ó w c zesn y ch w a ru n k a c h m o żliw ość w y n a g ra d z a n ia sy n ó w m ieszc zań sk ich w y ż sz y m i sta n o w isk a m i d u c h o w n y m i. P o d k re ś li te n m o m e n t poseł k a p itu ły fro m b o rs k ie j i je j k a n o n ik , z n a n y h u m a n is ta , E u sta c h y K n o b e lsd o rff, w y rz u c a ją c k a n c le rz o w i M a c ie jo w sk ie m u , że
15) P or. P. H inschius, K irc h e n re c h t d e r K ath o lik en und P ro te s ta n te n in D eutschland, II, B e rlin 1878, s. 124.
ie) C odex D ipl. W arm ., I, 2, n r 355.
17) P or. St. Z achorow ski, Rozw ój i u stró j k a p itu ł polskich w w ie k a c h ś re d nich, K rak ó w 1912, s. 126.
18) P or. G. Z im m erm ann, D as B re sla u e r D om kapitel im Z e ita lte r d e r R e fo r m atio n u n d G eg e n re fo rm a tio n (1500 — 1600), W eim ar 1938, s. 25, 77 — 78. W Niem czech od X III w. p o ja w iły się przepisy, m ów iące, by k a n o n ik b y ł p o chodzenia szlacheckiego, albo p o sia d ał dyplom naukow y. P o r. A. W erm inghoff, V erfassungsgeschichte d e r d eu tsch e n K irch e im M itte la lte r, L eipzig, 1907, s. 53.
19) P odobnie rzecz się m ia ła w k a p itu le d o b ro m iejsk iej z tą różnicą, że jej k anonicy nie pochodzili rac zej z p a try c ja tu w ielk ich m ia st p ru sk ic h , lecz z k u pieckich i rzem ieślniczych ro dzin d robnych m ia st w arm iń sk ich . P or. A. B irc h - H irschfeld, G eschichte des K o lle g iatstifte s in G u tts ta d t 1341 — 1811, Z. Erm l., X X IV , 1931, s. 361.
20) P or. H. Zins, P ołożenie ludności chłopskiej n a W a rm ii w p ie rw sz ej p oło w ie XVI w., K w a rta ln ik H istoryczny, L X II, 1955, z. 4 — 5.
n ie m a m o w y o g o d n o ściach d la P ru s a k ó w w K o ro n ie : „ S ły szę o p o s e ls tw a c h , sły szę o p ra c a c h , cię ż a ró w to n a z w y n ie zaszczy tów , g d y za ś z a iste je d e n i d ru g i (D a n ty sz e k i Czerna — H. Z.) b a rd z ie j od w ie lu P o la k ó w (tzn. P o la k ó w z K o ro n y — H. Z.) u tru d z ili się d la te g o sła w n e g o K ró le s tw a , to je d n a k D a n ty sz e k z a le d w ie p ro b o stw o o trz y m a ć m ó g ł w P olsce, a g d y n a le ż a ło n a g ro d y u d zielić za jeg o p ra c ę , w y s ła n y zo sta ł do P r u s ” 21).
S u p re m a c ja m ieszc zan w k a p itu le fro m b o rs k ie j w y w o ła ła n ie z a d o w o le n ie s z la c h ty p ru s k ie j, k tó ra 17 s ty c z n ia 1537 r. w zło żo n y ch n a se jm ie w K ra k o w ie g r a v a m i n a c h p ro te s to w a ła p rz eciw k o w y b o ro w i J a n a D a n ty s z k a n a k o a d iu to ra w a rm iń sk ie g o , sk a rż ą c się k ró lo w i, że w s z y s tk ie p ra w ie k a n o n ie w a rm iń s k ie i c h e łm iń s k ie z n a jd o w a ły się w rę k a c h p le b e ju s z y 22).
Z o b ac zm y szczegółow o, ja k p rz e d s ta w ia ł się sk ła d s o c ja ln y k a p i tu ły fro m b o rs k ie j w la ta c h 1512 i 15 2 3 23), w czasie e le k c ji F a b ia n a L u z ja ń sk ie g o i M au ry ceg o F e rb e ra , d la k tó ry c h to la t d y s p o n u je m y p e łn y m i m a te r ia ła m i.
W c h w ili w y b o ru F a b ia n a n a b isk u p a w 1512 r. n a o g ó ln ą liczb ę 15 ó w c zesn y ch k a n o n ik ó w ty lk o 3 pochodziło ze sz la c h ty , a m ia n o w icie: F a b ia n L u z ja ń sk i, A n d rz e j v. C letz i J e r z y v. D e la u . W szy scy po zostali, w liczb ie 12, w y w o d z ili się z m ieszc zań stw a, zw łaszcza z p a tr y c j a t u G d a ń sk a , T o ru n ia i K ró le w c a . Z G d a ń sk a p o ch od ziło 5 k a n o n ik ó w : T ie d e m a n n G iese, W o jciech B isch o ff, K rz y sz to f S u c h te n , M a u ry c y F e r b e r i B a lta z a r S to c k fisęh . Z T o ru n ia 4 k a n o n ik ó w : M ik o łaj K o p e rn ik , A n d rz e j K o p e rn ik , J a n C ra p itz (lu b C h ra - p icki) i H e n ry k S n e lle n b e rg . Z K ró le w c a b y ł J a n S c u lte ti, z L ę b o rk a B e rn a rd S c u lte ti, z R eszla M ic h a ł S a n d e ri.
W e le k c ji z 1523 r. p rz e w a g a m ieszczan, a w ś ró d n ic h g d ań sz cza n , u w id a c z n ia ła się jeszcze b a rd z ie j. N a 16 k a n o n ik ó w ty lk o 2 w y w o dziło się ze sz la c h ty , a to: P a w e ł P ło to w sk i i A c h acy v o n d e r T re n c k . W śró d 14 m ieszc zan aż 8 pochodziło z G d a ń sk a (M a u ry c y F e rb e r, J a n F e rb e r, E b e r h a rd F e rb e r, T ie d e m a n n G iese, W ojciech B isch o ff, L e o n a rd N ie d e rh o ff, J a n Z im m e rm a n n i A le k s a n d e r S c u lte ti), 3 z T o ru n ia (M ik o łaj K o p e rn ik , J a n C ra p itz i H e n ry k S n e lle n b e rg ), 2 z E lb lą g a (A c h acy F r e u n d t i S zy m o n H ass), 1 z K ró le w c a (J a n S c u lte ti) i 1 z R eszla (M ichał S a n d e r i) 24).
O bok s tw ie rd z e n ia s u p re m a c ji m ieszczan , a w śró d n ich sy n ó w p a tr y c ja tu g d ań sk ieg o , jeszcze in n y w n io se k n a s u w a się z a n a liz y w y k a z ó w k a n o n ik ó w fro m b o rsk ic h , b io rą c y c h u d z ia ł w e le k c ja c h b isk u p ic h w la ta c h 1512 i 1523. R zu ca się w oczy d o b rz e z n a n e w epoce R e n e s a n s u i z in n y c h te re n ó w zjaw isk o n e p o t y z m u , w y s tę p o w a n ia c a ły c h g ru p k a n o n ik ó w , zw ią z a n y c h ze sobą b lisk im i w ięz am i p o k re w ie ń s tw a . O bok 4 F e rb e ró w (b isk u p M a u ry c y i trz e c h jeg o b ra ta n k ó w : E b e rh a rd , J a n i M au ry c y ) z n a jd o w a ł się w ó w c z a s w k a p itu le b lisk o z n im i sp o k re w n io n y T ie d e m a n n G iese, k tó re g o
21) F. H ipler, D ie erm län d isc h e B ischofsw ahl vom J a h re 1549, Z. Erm l., ХГ, .s. 71, 79. P or. B. L eśnodorski, op. cit., s. 68.
22) G. L engnich, G eschichte d e r p reu ssisch e n L ande k ö n ig lich -p o ln isc h en A ntheils, I, D anzig 1722, D ocum enta, n r 73.
2:ł) ADO, la , A cta ca p itu li.
24) H. S chm auch, Die k irch e n p o litisch e n , s. 282, sądzi, że S a n d e ri pochodził z R eszla. S um a k an o n ik ó w w ym ienionych w yżej w ynosi 17, a nie 16, gdyż P ło tow ski nie m iał, ja k się zdaje, jeszcze w ów czas k a n o n ik a tu from borskiego.
m a tk a , E lżb ieta, c ó rk a ciotki b isk u p a N a le F e r b e r i ra jc y g d a ń sk ie g o T ie d e m a n n a L a n g e n b e c k a , p o ślu b iła b u rm is trz a g d ań sk ieg o , A lb e r ta G i e s e 25). D ru g im , b lisk o sp o k re w n io n y m z F e rb e ra m i, k a n o n ik ie m b y ł J a n Z im m e rm a n n , sio strzen ie c b isk u p a F e r b e r a , s y n b u rm is tr z a gd ań sk ieg o , M ac ie ja Z im m e rm a n n a , i s io stry b is k u p a , D o ro ty F e r b e r 26). S p o w in jw a c e n i d a le j b y li F e rb e rz y z M ik o ła je m K o p e r n ik iem . D alsze w ięz y k rw i w y s tę p u ją po m ięd zy K rz y s z to fe m i A le k sa n d re m S u c h te n a m i, m ięd zy A le k s a n d re m S c u lte ti a A le k s a n d re m S u c h te n e m , m ięd zy T ie d e m a n n e m G iese a W o jcie ch em B isc h o ffe m , o ra z m ięd zy K o p e rn ik ie m a J a n e m i R a fa łe m K o n o p a ck im i.
M ikołaj K opernik
25) W AP, Gd., 300 LI n r 28, s. 13. Zob. H. Zins, N ieznany te sta m e n t b isk u p a w arm iń sk ieg o M aurycego F e rb e ra , Rocznik O lsztyński, I, 1958, s. 228.
2e) P or. H. Zins, Ród F erb eró w i jego ro la w d ziejach G d ań sk a w XV i X V I w., L u b lin 1951, s. 12.
W sp ó ln a p rz y n a le ż n o ść k laso w a, w sp ó ln e in te re sy i w ięz y k rw i sp ra w iły , że k a n o n ic y fro m b o rsc y tw o rz y li ciało s o lid a rn e i z w a rte , łączące lo k a ln y p a trio ty z m p ru s k ic h m ieszczan z z a in te re s o w a n ie m d la o g ó ln y ch p ro b le m ó w p o lity k i K o ro n y i kościoła, w id z ia n y c h często, zw łaszcza p rz e d ro k ie m 1512, dość p a r ty k u la r n ie , z p u n k tu w id z e n ia P r u s i W a rm ii.
N a p e w ie n p a r ty k u la r y z m p o lity k i k a p itu ły , szczegó ln ie p rz e d u z y sk a n ie m p rz e z R zec zp o sp o litą w p ły w u n a o b sad ę p re p o z y tu ry , w p ły n ą ł n ie w ą tp liw ie z a ró w n o sk ła d k laso w y k a p itu ły , j a k i je j s tr u k tu r a n a r o d o w o ś c i o w a — h e g e m o n ia ży w io łu p ru sk ie g o w n ie w ie lk im n a o gół s to p n iu spolo nizow aneg o.
N a in n y m m ie js c u w s p o m in a m y o s ta ra n ia c h d w o ru p o lsk ieg o 0 w p ro w a d z e n ie do k a p itu ły w a rm iń s k ie j p e w n e j liczb y k an o n ik ó w , w y w o d z ący c h się z K o ro n y , o w p ro w a d z e n ie ży w io łu polskiego. W o m a w ia n y m o k re sie is to tn ie p o ja w ia się w e F ro m b o rk u k ilk u p o l skich k a n o n ik ó w , lu d z i po ch o d zący ch z p o lsk ich ro dzin, b ąd ź w y c h o w a n y c h ty lk o i p rz e s ią k n ię ty c h k u ltu r ą p o lsk ą, o d d a n y c h c a ły m n ie ra z ż y c ie m w słu ż b ie p o lsk iej, a p rz e z s e p a ra ty s tó w w a rm iń s k ic h u w a ż a n y c h za ,,o b c y c h ” , g dyż p rz y c h o d z ili n a W a rm ię z K o ro n y .
N ie b y ł za ta k ie g o u w a ż a n y p rz e z n ich n asz w ie lk i astro n o m , M iko łaj K o p e rn ik , sio strzen ie c b isk u p a w a rm iń sk ie g o , Ł u k asz a W a czen ro d e, to r u n ia n in , a w ięc in d y g e n a p ru s k i, z a sie d ziały od d a w n a w k a p itu le .
In a cze j rz ecz się m ia ła z J a n e m D a n ty sz k ie m , k tó ry b y ł w p ra w dzie ró w n ie ż in d y g e n ą , ale b ęd ą c siln ie z w ią z a n y m z k u ltu r ą p o lsk ą 1 p o lsk im d w o re m , u w a ż a n y b y ł za P o la k a z K o ro n y i s tą d jeg o k a n d y d a tu r a n a k o a d iu to rię w a rm iń s k ą n a p o tk a ła , m im o b a rd z o siln eg o p o p a rc ia k ró lo w e j B ony, p o d k a n c le rz e g o P io tr a T om ickiego i in n y c h p o lsk ich se n a to ró w , n a o p ó r k a p itu ły .
N ie b y ł te ż p o p u la rn y w e F ro m b o rk u p ie rw sz y po lsk i p re p o z y t k a p itu ły , P a w e ł P ło to w sk i h e r b u L ubicz, s e k r e ta rz K rz y sz to fa S zy d ło w ieck ieg o 27) i Z y g m u n ta 1 28), re z y d u ją c y w ięc ej w K ra k o w ie niż w e F ro m b o rk u . B e z sk u te c z n ie p rz e z sze reg la t z a b ie g a ł on o c h e ł m iń sk i i w a rm iń s k i sto lec b isk u p i. N iep o w o d zen ia P ło to w sk ie g o w te j m ierz e c h a r a k te r y z u ją n ie c h ę tn e w obec niego n a s tro je w k a p itu le .
Z p ru s k ie j, a le sp o lo n izo w an ej ro d z in y w y w o d z ił się in n y ów czes n y k a n o n ik fro m b o rsk i, J a n C rap itz. P och od ził on z T o ru n ia 29) z p r u sk iej ro d z in y C ra p itz lu b K ra p itz , k tó ra z k o ń ce m X V w . sp o lszczy ła sw o je nazw isk o n a C h ra p ic k i, u ż y w a ją c czasem n a d a l — ja k w w y p a d k u n asz eg o k a n o n ik a — s ta re j fo rm y C ra p itz 30 ). J a n C ra p itz b y ł k a n o n ik ie m fro m b o rs k im od 1506 r . 31), a w la ta c h 1519 — 1520 p e łn ił obow iązki a d m in is tr a to ra k a p i tu ln e g o 32). Z m a rł w 1526 r. B y ł o n sp o k re w n io n y z b is k u p e m c h e łm iń sk im , M ik o ła je m C h ra p ic k im h e r b u R ola, z n a n v m p rz e c iw n ik ie m K rz y ż a k ó w i z a u fa n y m b isk u p a Ł u k asz a W acze n ro d e 33).
27) P or. J. K ieszkow ski, K an c lerz K rzysztof Szydłow iecki. Z dziejów k u ltu r y i sztuki Z yg m u n to w sk ich czasów, P oznań 1912, I, s. 273, II, s. 593 — 594.
2S) A. T c m , XV, s. 723.
2e) L. P row e, op. cit., I, 1, s. 210. 30) A. Tom., X IV , s. 210.
31) Das A n n iv e rsa rie n b u c h d er V ik arie n v o n 1521, wyd. K. P. W oelky, S c rip tores re ru m W arm ien siu m , I, s. 242.
*2) L. P row e, op. cit., I, 2, s. 78.
P or. a rty k u ł o n im w P olskim S łow niku B iograficznym , III, s. 435 p ió ra A. M ańkow skiego.
W la ta c h trz y d z ie s ty c h X V I w . p o jaw iło się w k a p itu le w e F ro m b o rk u trz e c h d a lsz y c h k a n o n ik ó w p o lsk ich : W o jciech K ijo w sk i, J a n
i R a fa ł K o n o p accy . W ojciech K ijo w sk i (albo K ije w sk i) h e r b u O g o ń - czyk, k a n o n ik k u ja w s k i i k r a k o w s k i34), w y c h o w a n e k u n iw e r s y te tu k r a k o w s k ie g o 35) i s e k r e ta rz P io tr a T om ickiego, u z y s k a ł k a n o n ik a t w a rm iń s k i pod k o n iec 1530 r . 36) d zięk i s iln e m u p o p a rc iu p o d k a n c le rz eg o . N ie z n a ł n a w e t ję z y k a n iem ieck ieg o i — ja k w y n ik a z jeg o lis tu do J a n a D a n ty s z k a z 10 k w ie tn ia 1533 r. — z a m ie rz a ł d o p iero z a b ra ć się do je g o n a u k i ,,nie d la k a r ie ry , lecz b y d o sk o n a lić się w rz e c z a c h lu d z k ic h ” 37).
W la ta c h trz y d z ie s ty c h s p o ty k a m y też w e F ro m b o rk u b ra c i K o n o p a c k ic h , J a n a i R a fa ła , sy n ó w w o jew o d y p o m o rsk ieg o , J e rz e g o K o n o p a ck ieg o 38), k re w n y c h M ik o ła ja K o p e rn ik a (ich b a b k a i m a tk a w ie lk ie g o a s tro n o m a p o ch o d z iły z ro d u W a c z e n ro d e )39). J a n K o n o p a c k i s tu d io w a ł w L i p s k u 40) i b y ł s łu ż e b n ik ie m p o d k a n c le rz e g o T o m ic k ie g o 41). Do k a p itu ły w a rm iń s k ie j n a le ż a ł od 1533 r. B r a t jego, R a fa ł, o trz y m a ł k a n o n ik a t fro m b o rsk i p rz y p o p a rc iu M ik o ła ja K o p e r n ik a po śm ie rc i F e lik s a R eic h a w 1539 r . 42). P o rz u c ił on ry c h ło s ta n d u c h o w n y i z o sta ł k a s z te la n e m elb ląsk im .
W 1538 r. p o ja w ił się w k a p itu le w e F ro m b o rk u S ta n is ła w H o zju sz, k tó re g o d z iała ln o ść p rz y p a d a je d n a k n a o k re s p ó ź n ie jsz y .
Do g ru p y k a n o n ik ó w w a rm iń sk ic h , b lisk o z w ią z a n y c h z d w o re m i k u ltu rą , p o lsk ą, n a le ż a ł też sy n b u rm is trz a g d ań sk ieg o , E b e r h a rd a F e r b e r a , i b r a ta n e k b isk u p a M au ry ceg o , J a n F e rb e r. U c z y ł się on w szk o le k a te d r a ln e j w e W ło cła w k u , a n a s tę p n ie s tu d io w a ł w K r a k o w ie 43), L ip sk u i R zym ie. Od 1515 r. b y ł k a n o n ik ie m fro m b o rsk im , w la ta c h 1522— 1530 d z ie k a n e m k a p itu ły w a rm iń sk ie j, p o sia d a ł p ro b o s tw o e lb lą s k ie i g d ań sk ie, a p rz e z w ie le la t ja k o s e k r e ta rz Z y g m u n ta I p rz e b y w a ł n a d w o rz e k ró le w s k im w K ra k o w ie 44).
B lisk o z w ią z a n y z d w o re m p o lsk im b y ł też w y c h o w a n e k u n iw e r s y t e t u k ra k o w sk ie g o 45), le k a r z o b u o sta tn ic h Ja g ie llo n ó w , J a n B e n e d y k t S o lfa. T en u lu b ie n ic P io tr a T om ickiego, p ro te g o w a n y p o d k a n c le rz e g o S a m u e la M ac iejo w sk ieg o i h e tm a n a J a n a T arn o w sk ieg o , p rz y ja c ie l J a n a D a n ty sz k a , p o sia d a ł c a ły sz e re g k an o n ii (w ileń sk a , w a r sz a w sk a , k ra k o w s k a , sa n d o m ie rsk a , głogow ska, w ło cław sk a), a w śró d
34) L. Ł ętow ski, K atalog biskupów , p ra ła tó w i k anoników k rak o w sk ic h , III, K ra k ó w 1853, s. 128.
35) H. Barycz, H isto ria U n iw e rsy te tu Jagiellońskiego w epoce hum anizm u, K rs k ó w 1935 s 197
3e) A. Tom., X I, s. 271 n., X II, s. 55, 56, 152, 172 oraz ADO, A l , fol. 251. 57) A. Tom., XV, s. 271.
58) Tam że, XV, s. 614.
39) L. B irk e n m a je r, N icolaus C opernicus un d d er d eutsche R itte ro rd e n , K ra k ó w 1937, s. 12.
40) M. P erlb a c h , P ru ssia scholastica. Die O st- u n d W e stp reu ssen a u f den m itte la lte rlic h e n U n iv e rsitä te n , B rau n sb erg 1895, s. 103.
41) A. Tom., XV, s. 75, 251.
42) I. P olkow ski, Ż yw ot M ikołaja K opernika, G niezno 1873, s. 217. W. P o ciec h a p o d aje, że k a n o n ik a t o trzy m ał on w 1537 r. P or. A. Tom., XV, s. 614.
43) A lbum S tu d io so ru m U n iv e rsita tis C racoviensis, w yd. A. C hm iel, II, K ra ków 1892, s. 197.
44) P o r. A. E ichhorn, Die P rä la te n des erm län d isc h en D om capitels, Z. Erml., III, 1866, s. 358 o ra z W AP, G d„ 300 n r 31b., s. 66.
n ic h i w a rm iń s k ą 46). N ie licząc sp o ra d y c z n y c h w iz y t, n ie re z y d o w a ł o n je d n a k n a W a rm ii, a p rz e b y w a ł ja k o le k a rz n a d w o rn y p rz y b o k u k r ó la polskiego.
C ech ą szc zeg ó ln ą k a p itu ły fro m b o rs k ie j b y ł w y so k i p o z i o m i n t e l e k t u a l n y je j członków , fa k t p o sia d a n ia p rz e z o g ro m n ą ic h w ięk szo ść sto p n i n a u k o w y c h , u z y sk a n y c h n a ró ż n y c h u n iw e rs y t e t a c h e u ro p e js k ic h . N ie b y ło to d o p iero zjaw isk o ep ok i R e n e sa n su i o k re ś le n ie J . R e ty k a , k tó r y n a z w a ł k a p itu łę fro m b o rs k ą „k o lle g iu m u c z o n y c h m ę ż ó w ” 47), m o żn a odnieść i do czasów d a w n ie jsz y c h . O d w y m ie n io n e g o pod ro k ie m 1280 w ź ró d ła c h p ie rw sz e g o k a n o n ik a fro m b o rsk ie g o ze sto p n ie m n a u k o w y m („ m a g iste r A rn o ld u s p h y s i c u s ”) 48) p rz e z k a p itu łę w e F ro m b o rk u p rz e w in ę ło się w ie lu u cz o n y ch i p is a rz y o g ło śn y c h n ie ra z n a z w isk a c h , ja k n p . m a g is te r T yło, c z te r n a s to w ie c z n y a u to r p o e ty c k ie j p a r a f r a z y księgi H io b a („D as b u c h e t v o n d e n sib e n in g e s ig e ln ” ), czy J a n P la stw ic h , d z ie k a n w a rm iń s k i z l a t 1442 — 1464, d o k to r d e k re tó w , w y c h o w a n e k A k a d e m ii K ra k o w s k ie j, a u to r p ie rw sz e j w a rm iń s k ie j k ro n ik i („D e v itis ep isco p o ru m
W a rm ie n s iu m ” ). W p ie rw sz e j p o ło w ie X V I w . p o ja w i się w k a p itu le w a rm iń s k ie j c a ła p le ja d a w y b itn y c h u czo n y ch , p is a rz y i p o etó w , z M ik o ła je m K o p e rn ik ie m , J a n e m D a n ty sz k ie m , T ie d e m a n n e m G iese, B e rn a rd e m i J a n e m S c u lte ti n a czele.
Z n a c z n ą liczb ę w y k s z ta łc o n y c h k a n o n ik ó w za w d zięc zała k a p itu ła fro m b o rs k ą ju ż s ta tu to m b isk u p a H e rm a n a z 1343 r., k tó re o rz ek ły , iż k a ż d y k a n o n ik , p rz e b y w a ją c y n a s tu d ia c h , u w a ż a n y b y ł za re z y d u ją c e g o , tz n . z a tr z y m y w a ł p rz ez c a ły o k re s n a u k i d o ch o d y ze sw y ch p r e b e n d 49). D o b ro c z y n n y te n p rz e p is ro z sz e rz y ł w .1384 r . b is k u p H e n r y k z a rz ą d z a ją c , b y k a ż d y n o w o p rz y ję ty do k a p itu ły k a n o n ik b y ł w y s y ła n y n a tr z y le tn ie stu d ia u n iw e rs y te c k ie . W czasie trw a n ia n a u k i o trz y m y w a ł on n ie ty lk o w s z y s tk ie do cho dy , a le p o n a d to d o s ta w a ł ro c z n y d o d a te k w w ysok ości 15 g rz y w ie n 50). W X V w . sp ra w ę s tu d ió w k a n o n ik ó w re g u lo w a ły s ta tu ty b isk u p a M ik o ła ja T u n g e n a ,
k tó r e p o w ta rz a ły d o ty ch cz aso w e w te j m ie rz e p rz e p isy , o k re ś la ją c p o n a d to k ie ru n k i stu d ió w , n a k tó re m ó g ł się k a n o n ik u d a ć po ro c z n e j re z y d e n c ji. B y ła ta m m o w a o m e d y c y n ie , teo lo gii i p ra w ie .
S p ra w ą s tu d ió w k a n o n ik ó w z a ję ły się te ż o b sze rn ie, u z u p e łn ia ją c d o ty c h c z a so w e w ty m z a k re sie z a rzą d zen ia, s ta tu ty k a p itu ln e z 1532 r. W a r t. 27 z n a jd u je m y w n ic h p rz e p is m ó w iący , że k a n o n ik , k tó ry n ie p rz e k ro c z y ł jeszc ze 40 ro k u ży c ia i n ie o trz y m a ł d o tą d ża d n eg o sto p n ia n a u k o w eg o , w in ie n , po ro c z n e j re z y d e n c ji w k a p itu le , u d a ć się n a tr z y le tn ie s tu d ia teologiczn e, p ra w n ic z e lu b s z tu k w y z w o lo n y ch , pod w a ru n k ie m , że b ęd z ie stu d io w ać r z e te ln ie i b ez ż a d n y c h p rz e rw . N a z m ia n ę u c z e ln i z e z w a la ły s ta tu ty je d y n ie w ra z ie w o jn y , z a raz y , czy g ło d u , p a n u ją c y c h w m ie jsc u stu d ió w . P rz e z c a ły czas tr w a n ia n a u k i p o b ie ra ł k a n o n ik w s z y stk ie sw e dochody. T ra c ił do n ic h p ra w o je d y n ie w ów czas, je ś li o p u ścił u n iw e r s y te t bez w a ż n e j p rz y c z y n y . Po p o w ro c ie ze stu d ió w w in ie n b y ł p rz e d s ta w ić k a p itu le o ry g in a ln y
) P or. L. A. B irk e n m a je r, M ikołaj K opernik. Część p ierw sza. S tu d ia n ad p ra c a m i K o p ern ik a oraz m a te ria ły biograficzne, K ra k ó w 1900, s. 482 — 483.
') P or. F. H ip ler, B ib lio th eca W arm ien sis o der L ite ra tu rg e sc h ic h te des B isth u m s E rm land, M onum enta H isto riae W arm iensis, IV, 1872, s. 99.
48) C odex D ipl. W arm ., I, n r 54. 4B) Tam że, II, n r 33.
50) Tam że, III, n r 165. W podobny sposób reg u lo w a ły sp ra w ę stu d ió w k a n o nik ó w s ta tu ty k a p itu ły w ro c ła w sk iej. P or. G. Z im m erm an n , op. cit., s. 54 — 58.
d y p lo m , o p a trz o n y p ieczęcią r e k to r a i p o tw ie rd z ić je g o a u te n ty c z n o ś ć p rz y s ię g ą . P o u p ły w ie 3 la t n ie n a g a n n e j p ra c y w k a p itu le m ó g ł się- k a n o n ik p o n o w n ie u b ieg ać o p o zw o len ie n a d alsze s tu d ia 51). S ta t u ty F e r b e r a z 1532 r., poza b a rd z ie j szczegó łow ym o k re ś le n ie m s p ra w y stu d ió w , ro z sz e rz y ły z a k re s k ie ru n k ó w o sz tu k i w y z w o lo n e.
J e ś li chodzi o fre k w e n c ję n a p o szc zeg ó ln y ch u n iw e r s y te ta c h , t a do X V w . w iększość k a n o n ik ó w fro m b o rs k ic h s tu d io w a ła w B olon ii, P a r y ż u i W ied n iu 52), w X V w . w u n iw e rs y te c ie k ra k o w s k im 53), a n a p o c z ą tk u w ie k u X V I w K ra k o w ie i L ip sk u 54). W a rm ia c y , w y je ż d ż a ją c y n a s tu d ia do L ip sk a, s k ła d a li od 1526 r. p rz y s ię g ę 55), w k t ó r e j ślu b o w a li u n ik a ć n a u k i L u tr a i trw a ć w ie rn ie p rz y re lig ii k a to lic k ie j.
Z a n a liz y ży c io ry só w p rz e b a d a n y c h p rzez n a s k a n o n ik ó w 56), k tó rz y p rz e w in ę li się p rz e z k a p itu łę fro m b o rsk ą w la ta c h około 1512 — ok. 1537, o k a z u je się, że n a 32 k a n o n ik ó w aż 25 m ia ło s tu d ia w yższe.
N a jlic z n ie j stu d io w a li k a n o n ic y fro m b o rs c y w ty m czasie w K r a k o w ie (11 osób), poza ty m w L ip sk u (9), B olonii (7), P a d w ie (5), R z y m ie (4), K o lo n ii (4), F ra n k f u rc ie (3). T y lk o d w ó c h s tu d io w a ło w W ied n iu , a po je d n y m w G ry fii, S ien ie, F e rr a rz e , H e id e lb e rg u , In g o ls ta d t i L o u v ain 57). C y fry te n ie są z u p e łn ie ścisłe, g d y ż w killęu w y p a d k a c h n ie u d a ło się n a m d o k ła d n ie s tw ie rd z ić m ie js c a s tu d ió w k a n o n ik a . H u m a n is ty c z n y m z w y c z a je m stu d io w a n o z w y k le w k ilk u u c z e ln ia c h , n ie zaw sze ła tw y c h do u s ta le n ia . W k a ż d y m je d n a k r a z ie n a w e t d ro b n e m o d y fik a c je n aszeg o z e s ta w ie n ia n ie z m ie n iły b y s tw ie rd z o n e j p rz e w a g i K ra k o w a o raz L ip sk a ja k o d w ó c h u c z e ln i, d o k tó ry c h n a jc h ę tn ie j ściąg ali n a stu d ia k a n o n ic y w a rm iń s c y .
W K ra k o w ie o d b y w a li n a u k ę : M ik o łaj K o p e rn ik , J a n D an ty szek ,. J a n F e rb e r, A c h acy F re u n d t, L e o n a rd N ie d e rh o ff, B e rn a rd S cu lteti,. H e n ry k S n e lle n b e rg , J a n B e n e d y k t S olfa, W o jciech K ijo w sk i, K rz y s z to f S u c h te n i S ta n is ła w H ozjusz. W L ip sk u stu d io w a li: W o j c iec h B isch o ff, A n d rz e j C letz, M a u ry c y F e r b e r (b r a ta n e k biskupa),.
51) ADO, II n r 7, fol. 8 oraz B. Cz., rkp. 1295, fol. 376 — 377. 52) M. P erlb a c h , op. cit., s. 193 n.
53) P o r. A. K arbow iak, S tu d ia sta ty sty c zn e z dziejów U n iw e rsy te tu J a g ie l lońskiego 1433/4 — 1509/10, A rch iw u m do dziejów lite ra tu r y i ośw iaty w Polsce,. X II, 1910, s. 66.
54) H. F re y tag , Die B eziehungen d e r U n iv e rsitä t L eipzig zu P reu ssen , ZW G , 44, 1902, s. 85.
55) ADO, la . „ J u ra m e n tu m scholaris ad L ipsensae stu d iu m p ra e s e n ta n d i’V A oto te k s t te j ciek aw ej przysięgi: „Ich N. sw ere zu G o tt dem A lm echtigen das ich a u ff iczt dise stu n d e des M a rtin i L u th e ri oder su n st y rk e y n e r a n d e re n se cte n o d er keczereien, w ie v m e r die m ögen nam en h ab e n o der d e re n A nhang v n d n ac h fo lg e rn glaube, lere, religion, profession, sc h ry fften , noch b u ch e rn n ic h t zug eth an , h o ltt oder anhengig bin, oder die v o r re c h t v n d g u tt achte, oder h e rn a c h m a ls zu ew igen ze itten ye se in oder a c h te n w yl. S u n d e r v y ll m h e r d a rv o r m ich alw eg, auch in allen ste lle n v n d o rte rn h u tte n , die n ey d en un d m eiden, v n d allein im alten re c h te n C atholischen alg em e y n en glauben, lere, relig io n , b ek e n tn iss, v n d erw eisu n g , g ebrauch, v n d e insaczungen, w elche die heylige algerneine R öm ische kirche, d e r A postolische b ep stlic h e stu ll daselbst, v n d ein w ird ig es C a p ite ll z u r F ra u e n b u rg k m eyne E rb h e rre n beken n en , le re n v n d b ra u c h e n , auch von v yl h u n d e rt J a re n h e r ste ts ein h ellig b ek a n t, g e la rtt v n d g e h a lte n haben, m ein leben lang bleyben v o rh a rre n v n d die selbige C a th o - lische relig io n a lle in v o r re c h t v n d w a rh a fftig bek en n en v n d h a lte n w ill”.
5e) Zob. dołączone na k ońcu te j p ra c y dane biograficzne i źródłow e o ów czes nych k a n o n ik a c h from borskich.
. . 5?) ? m a te ria łó w zeb ran y ch przez G. Z im m erm anna, op. cit., s. 66 — 70 w y nik a, że p rzew ag a K rak o w a i L ip sk a była rów nież w y ra ź n a w stu d iac h k a n o nik ó w w ro c ła w sk ich w X V I w.
J a n F e rb e r, A c h a c y F re u n d t, T ie d e m a n n G iese, J a n K o n o p a c k i, L e o n a rd N ie d e rh o ff i K rz y sz to f S u c h te n . In n i — z b is k u p e m L u z ja ń - sk im i b is k u p e m F e rb e re m n a czele — jeźd zili do W łoch i k r a jó w n ie m ie c k ic h . N ie n o tu je m y n a to m ia s t p o d ró ż y n a u k o w y c h do A n g lii i F ra n c ji. D o k to ra ty zaś u zy sk a li: W ojciech B isch off, J a n D a n ty s z e k , M a u ry c y F e rb e r, A c h acy F r e u n d t, M ik o łaj K o p e rn ik , M ic h a ł S a n d e ri, A le k s a n d e r S c u lte ti, B e rn a rd S c u lte ti, J a n B e n e d y k t S o lfa, A le k s a n d e r S u c h te n i S ta n is ła w H ozju sz.
J e s t rz eczą c h a ra k te r y s ty c z n ą , że w śró d 7 k a n o n ik ó w fr o m b o r - sk ich , n ie p o s ia d a ją c y c h s tu d ió w w y ż sz y ch , z n a jd u je się 3 s z la c h ciców : P a w e ł P ło to w sk i, R a fa ł K o n o p a ck i i A ch acy v o n d e r T re n c k 58). Z a z n a c z y łb y się w ię c i t u ta j z n a n y w P o lsce od ok. d ru g ie j ć w ie rc i X V I w . f a k t s tro n ie n ia s z la c h ty od stu d ió w (ze w z g lę d u n a p rz y w ile je k laso w e, k tó r e i ta k z a p e w n ia ły je j w y ższe godności).
L icz n e w cz asac h K o p e rn ik a k o n ta k ty n au k o w e, k o ścieln e i d y p lo m a ty c z n e W a rm ii z E u ro p ą Z ac h o d n ią o d e g ra ły d o nio słą ro lę w ż y c iu u m y s ło w y m b is k u p s tw a i p rz y c z y n iły się do d o ta rc ia ta m id ei h u m a n is ty c z n y c h 59). C z y n n ik ie m , k tó ry do p ew n eg o s to p n ia u tr u d n i a ł p e n e tr a c ję h u m a n iz m u n a W arm ię, b y ł fa k t, że p rą d te n d o c ie ra ł ta m n ie ra z w p o sta c i z m iesz an ej z lu te ra n iz m e m i s tą d n a s t r a ja ł n ie u fn ie w alcząceg o e n e rg ic z n ie z R e fo rm a c ją b is k u p a F e rb e ra . M im o w sz y s tk o je d n a k , w trz e c im i c z w a rty m d z ie s ią tk u X V I w . h u m a n iz m z d o b y ł sobie p e w ie n g r u n t n a W a rm ii w ś ró d n a jw y ż s z y c h d u c h o w n y c h d o s to jn ik ó w , w e F ro m b o rk u , L id z b a rk u i w E l b l ą g u 60). S zcz eg ó ln y w y ra z z n a la z ł h u m a n iz m w p ism a c h J a n a D a n ty s z k a , M ik o ła ja K o p e rn ik a i T ie d e m a n n a G iese, chociaż o d d an i m u te ż b y li n ie k tó rz y m n ie j zn a n i k an o n icy , ja k J a n S c u l t e t i 61), p o e ta , n ie g d y ś p ro fe s o r i re k to r w H e id e lb e rg u 62), a d a le j uczo n y i p o e ta ła c iń sk i, A le k s a n d e r S u c h te n 63), oraz K rz y sz to f S u c h te n 64), a u to r e p ig ra m ó w i w y k ła d o w c a l ite r a tu r y s ta ro ż y tn e j w L ip sk u , p a n e g ir y s ta Z y g m u n ta I, s ła w ią c y p o lsk ie zw y cięstw o p o d O rszą.
O czy w iście n ie w szy sc y k a n o n ic y w ra c a li z W łoch czy K ra k o w a do F ro m b o rk a p rz e s ią k n ię c i n o w y m d u c h e m h u m a n is ty c z n y m . W ie lu je c h a ło do sło n ecz n ej Ita lii ju ż w s ta rs z y m w ie k u lu b po o d b y ciu n a u k i s z tu k w y z w o lo n y c h ju ż w c ześn iej, w m a ły m s to p n iu jeszcze p rz e s ią k n ię ty c h h u m a n iz m e m u c z e ln ia c h n iem ieck ich , a p rz e c ie ż p rz e d e w sz y s tk im sz tu k i w y z w o lo n e s ta n o w iły g łó w n ą d z ie d z in ę o d d z ia ły w a n ia h u m a n isty c z n e g o . W iększość k a n o n ik ó w fro m b o rs k ic h , u d a ją c się do W ło ch d la zd o b y cia ra c z e j so lid n ej w ied z y fa c h o w e j, m e d y c z n e j w P a d w ie czy F e rr a rz e , p ra w n ic z e j w B olon ii lu b d la o d b y c ia p r a k ty k i d y p lo m a ty c z n e j i p ra w n ic z e j w K u rii R z y m s k ie j, zd a w a ła się b y ć ra c z e j o b o ję tn a d la n o w y c h p rą d ó w , w k a ż d y m ra z ie n ie d a ła d o w odów sw ej sy m p a tii d la n ich . B ra k b y ło z re s z tą n a W a rm ii ja k ie g o ś o śro d k a, k tó ry b y ro z w ija ł n o w ą n a u k ę i n ią p ro m ien io w ał, b r a k b y ło o śro d k ó w w y d a w n ic z y c h . W su m ie W a rm ia n ie
58) Co do T re n c k a w y su n ą ł F. H ip ler, B ibliotheca W arm iensis, s. 289 p rz y puszczenie, że m ógł stu d io w a ć on praw o .
59) P or. H. F re y tag , D er p reu ssisch e H u m an ism u s bis 1550, ZWTG, 47, 1904. efl) P or. A. R eusch, W ilhelm G napheus, G ym n. P ro g ram , I, II, E lb in g 1868, 1877; E. C a rste n n , G eschichte d e r H a n se sta d t Elbing, E lbing 1937, s. 312.
64) F. H ipler, B ib lio th e ca W arm iensis, s. 110. 62) S picilegium C opernicanum , s. 334.
e3) P. Sim son, G eschichte d e r S ta d t Danzig, II, D anzig 1918, s. 182. 64) H. F re y tag , D er P re u ssisc h e H um anism us, s. 47.
s ta ła się w ty m o k re sie ż a d n ą siln ie jsz ą o sto ją h u m a n iz m u , a n ie lic z n i o d d an i m u k a n o n ic y fro m b o rs c y tw o rz y li w ła śc iw ie w s a m o tn o śc i, bez m ożliw ości sze rszej w y m ia n y m y śli, c h y b a że się g a li lis to w n ie — ja k K o p e rn ik czy G iese (k o re sp o n d e n t E ra z m a z R o t te r d a m u ) 65) — do w ię k sz y c h o śro d k ó w n o w e j n a u k i i do je j w y b itn ie js z y c h p r z e d s ta w icieli w P o lsc e, w e W łoszech czy w N iem czech . Z re s z tą n ie k tó rz y z h u m a n is ty c z n y c h k a n o n ik ó w w a rm iń s k ic h in te re s u ją c e g o n a s o k re su n ie w ie le p rz e b y w a li w e F ro m b o rk u , to te ż tr u d n o m ó w ić o ich o d d z ia ły w a n iu n a śro d o w isk o w a rm iń sk ie . J a n D a n ty s z e k n p . d o p ie ro p ó źn iej, ja k o b isk u p w a rm iń s k i, b liż e j zw iąże się z ty m te re n e m , a w sp o m n ia n y w y ż e j h u m a n is ta , K rz y sz to f S u c h te n , d o p ie ro n a 3 la ta p rz e d śm ie rc ią o siad ł w ła śc iw ie n a W a rm ii, ciężko s c h o ro w a n y i m a ło ju ż a k ty w n y . N a to m ia s t zało żone w 1535 r. w E lb lą g u g im n a z ju m sta ło się d z ię k i sw e m u p ie rw sz e m u re k to ro w i, h o le n d e rs k ie m u ró ż n o - w ie rc y i h u m a n iśc ie , W ilh elm o w i G n a p h eu so w i, p e w n y m c e n tr u m n o w ej m y śli, a le n a W a rm ię w ty m o k re sie ra c z e j n ie o d d ziała ło , z w a lc z a n e — ze w z g lę d ó w re lig ijn y c h — p rz ez b is k u p a F e r b e r a 66).
Po ro z w a ż a n ia c h n a te m a t s k ła d u społeczneg o i n aro d o w o ścio w eg o o raz poziom u in te le k tu a ln e g o k a n o n ik ó w w e F ro m b o rk u p r z y jr z y j m y się z k o lei o r g a n i z a c j i k a p i t u ł y .
W m o m e n c ie e re k c ji k a p itu ła fro m b o rsk ą z o s ta ła w y p o sa ż o n a p rz e z b is k u p a A n z elm a w 16 p re b e n d d la 16 k a n o n ik ó w , a w ś ró d n ic h 5 p ra ła tó w : p re p o z y ta , d z ie k a n a , k a n to ra , k u sto sz a i s c h o la s ty k a 67). B isk u p A n z elm p rz e w id y w a ł p o w ięk sz en ie liczb y p re b e n d do 24 w w y p a d k u , g d y b y dochod y, p ły n ą c e z p rz y d z ie lo n e j k a p itu le ziem i, n a to pozw o liły . N ie licząc p rz e jśc io w e j p ró b y p o w ię k sz e n ia w X IV w . lic z b y k an o n ii do 24 (przez dodan ie, 8 „ p re b e n d a e m in o re s ” ), k a p itu ła fro m b o rs k ą liczy ła zaw sze 16 p re b e n d i ty le ż ich m ia ła w in te re s u ją c y m n a s o k re sie . v J e ś li zaś chodzi o liczb ę p r a ła tu r , to is tn ie ją c a p o cz ątk o w o p ią ta p r a ła tu r a , sch o la sty k a , z n ik n ę ła w X IV w . i o d tąd w id z im y w k a p itu le ty lk o 4 p ra ła tó w : p re p o z y ta , d z ie k a n a , k a n to ra i k u sto sz a .
D o k u m e n t e r e k c y jn y k a p itu ły fro m b o rs k ie j stw ie rd z a ł, że o p r ó ż n i o n ą k a n o n i ę o bsadza b isk u p w ra z z k a p i t u ł ą 68). D o k ład n iej s p ra w ę tę n o rm o w a ł d o k u m e n t z 1288 r . 69). N ow ego k a n o n ik a w y b ie r a li w szy sc y obecn i w k a p itu le k a n o n ic y ra z e m z b isk u p e m , k tó ry m ia ł ty lk o je d e n głos. P ie rw o tn ie w ięc b is k u p i k a p itu ła p o sia d a li n ie o g ra n ic z o n e p ra w o w y b o ru . P ra w o w o ln eg o w y b o ru b y ło je d n a k p o w a żn ie o g ra n ic zo n e p rz e z p a p ie s k ą p ro w iz ję . W c a ły m k o śc ie le aż do p o ło w y X V w . w y ra ź n ie p rz e w a ż a ła p ro w iz ja
65) P or. A. B lu d au , T ied em an n G ieses S c h rift „De regno C h ris ti” , Z. E rm l., X X III, 1929.
66) E. C a rste n n , op. cit., s. 312 n.
67) P re u ssisc h e s U rk u n d e n b u ch , I, 2, n r 105, 355, 372. D la p o ró w n a n ia p o d a jem y w p rzy b liż e n iu w ielkość k ilk u k a p itu ł polskich: k ra k o w sk a — 36 k an o n ii, g n ieźn ień sk a — 30, p o znańska — 30, w łocław ska — 25 (na początk u X V I w. ty lk o 19), p łocka — 19, ch ełm iń sk a — 15 (a w X V I w . ty lk o ok. 4). P or. St. Z a - chorow ski, op. cit., s. 87 — 88; St. L ibrow ski, K a p itu ła k a te d r a ln a w łocław ska. Z ary s dziejów i o rganizacji, W arszaw a 1949, s. 26 — 27; A. M ańkow ski, K a p itu ła k a te d ra ln a c h e łm iń sk a 1466 — 1821, Z ap isk i Tow. N auk. w T o ru n iu , V, 1921, s. 75 — T6. Ilość p r a ła tu r w ynosiła w szędzie ok. 6. K a p itu ła w ro c ła w sk a m ia ła n a początk u X V I w. 38 kanoników , w ty m 7 p rała tó w . P or. G. Z im m erm an n , op. cit., s. 7 — 9.
68) P re u ssisc h es U rk u n d e n b u ch , I, 2, n r 105. 6!)) Tam że I, 2, n r 528.
p a p ie s k a n a d b is k u p ią i d o p iero b u lle M ik o łaja V p rz y z n a ły b isk u p o m i k a p itu ło m p ra w o o b sad z an ia w w ię k sz y m z a k re sie k an o n ii, o p ró ż n io n y c h w m ie sią c a c h p a rz y s ty c h 70). T rz eb a do teg o jeszcze dod ać w p ły w k ró ló w , k tó r y do k o ńca XV w. n ie n a b r a ł c h a r a k te r u p ra w a i p o le g a ł n a p a p ie sk ic h p rz y w ile ja c h n a d a w a n y c h m o n arc h o m . W s to s u n k u do W a rm ii d o p iero od czasów Z y g m u n ta I k ró lo w ie
T ie d e m a n n Giese, k a n o n ik from borski, później b isk u p chełm iński i w arm iń sk i
p o lscy u z y sk a li te n p rz y w ile j. K a p itu ła fro m b o rs k a u siln ie b ro n iła się p rz e d p ro w iz ją p a p ie s k ą o ra z in g e re n c ją Z ak o n u , a n a s tę p n ie k ró ló w p o lsk ich . G d y n p . M ikołaj V idąc n a rę k ę w . m istrzo w i K o n ra d o w i v o n E rlic h s h a u se n p rz y z n a ł w la ta c h 1447 i 1448 w. m istrz o w i i jeg o
70) P or. St. Z achorow ski, op. cit., s. 2C9; St. B rzeziński, O k o n k o rd a ta c h S to licy A postolskiej z P o lsk ą w XVI w ieku, R ozpraw y A kadem ii U m iejętności,
W ydział H istoryczno-F ilozoficzny, se ria II, t. V, K ra k ó w 1894, s. 269 n.; J. K o- ry tk o w sk i, P ra ła c i i kan o n icy k a te d ry m e tro p o lita ln e j gnieźn ień sk iej, I, G n iez
n a stę p c o m p ra w o o b sad z an ia w k a p itu le w a rm iń s k ie j d w ó c h k a n o n i k a tó w ry c e rz a m i z a k o n n y m i, b isk u p i k a p itu ła stan o w czo p rz e c iw s ta w ili się te j in g e re n c ji i rozpo częli w 1453 r. p ro c e s w R zy m ie, zak o ń czo n y o d w o łan iem b u lli p a p ie sk ic h z 1447 i 1448 r . 71).
S ta tu ty k a p itu ln e z 1532 r. p o w ta rz a ją d a w n ie js z e p rz e p is y co do o b sad z an ia w a k u ją c e j k an o n ii, z a s trz e g a ją c to p ra w o b isk u p o w i i w sz y stk im re z y d u ją c y m k an o n ik o m . B isk u p p rz y d z ie la ł n o w o w y - b ra n e m u członkow i k a p itu ły m iejsce w c h ó rz e i p rz y z n a w a ł m u p ra w o głosu n a p o sied ze n iach k a p itu ły , zaś p re p o z y t p rz y jm o w a ł go do k a p itu ły i o d b ie ra ł od nieg o p rz y się g ę 72). A k t re c e p c ji i in s ta la c ji o d b y w a ł się ta k sam o ja k i w e w s z y s tk ic h k a p itu ła c h .
O p ró ż n ie n ie k a n o n ii m ogło n a s tą p ić w tro ja k i sposób: p rz e z w y k lu c z e n ie z k a p itu ły , n a s k u te k re z y g n a c ji lu b ś m ie rc i. K a n o n ik m ia ł p ra w o d y sp o n o w ać sw y m w ła s n y m m a ją tk ie m , k tó r y p rz e z n a c z a ł zw y k le n a p o trz e b y kościoła, a w części z a p is y w a ł sw e j ro d z in ie i b lisk im 73). N a w iad o m o ść o śm ie rc i k a n o n ik a k a p itu ła z le c a ła sp o rz ą d z e n ie in w e n ta rz a jeg o ru c h o m o śc i i n ie ru c h o m o śc i w c e lu z a b e z p iecz en ia ich p rz e d k re w n y m i i słu g a m i n ie b o s z c z y k a 74). S p a d k o b ierc y z m a rłe g o za ch o w y w a li p rz ez 1 ro k od je g o ś m ie rc i p ra w o do połow y p re b e n d y 75), a p rzez 20 d n i m og li p rz e b y w a ć w jeg o k u rii w celu u re g u lo w a n ia s p ra w m a ją tk o w y c h . O dch od ząc m o gli z a b ra ć — o ile n ie b y ło te s ta m e n tu — o sobiste ru c h o m o śc i n ie b o sz c z y k a 76). W y k o n a w ca m i te s ta m e n tu zo staw ali z w y k le d w a j lu b tr z e j k a n o n ic y lu b w ik a riu sz e , k tó ry c h z a d a n ie m b y ło d o s ta rc z e n ie k a p itu le w c ią g u 20 dn i te s ta m e n tu i zo rg an izo w a n ie p o g rz e b u z m a rłe g o 77). W ra z ie b ra k u te s ta m e n tu p ra w o d y sp o n o w a n ia m a ją tk ie m z m a rłe g o , poza jeg o w ła sn y m i ru c h o m o śc ia m i, p rz ech o d z iło n a k a p itu łę . S ta t u ty k a p itu ln e z 1532 r. p o sta n o w ia ły , b y w ta k im w y p a d k u m a ją te k b y ł o b ra c a n y n a p o trz e b y kościoła i b ie d n y c h 78).
Z zach o w an eg o te s ta m e n tu b is k u p a M a u ry c e g o F e r b e r a 79) d o w ia d u je m y się, ja k p rz e d s ta w ia ły się b liż e j teg o ro d z a ju s p ra w y . F e r b e r sp o rz ą d z a ł te s ta m e n t w o s ta tn ic h 8 la ta c h sw eg o ży c ia k ilk a k ro tn ie 80), zw łaszcza w o k re sa c h p o g a rsz a n ia się jeg o s ta n u zd ro w ia. W 1530 r. p rz e z n a c z y ł sp o k re w n io n y m ze sobą k a n o n ik o m fro m b o r- skim , T. G iese i M ik o łajo w i K o p e rn ik o w i, po 100 g rz y w ie n , a sw e m u siostrzeń co w i, k a n o n ik o w i J a n o w i Z im m e rm a n n o w i, 150 g rz y w ie n . P e w n e s u m y p ie n ię d z y z a p isa ł w ów czas o raz w 1537 r. sw y m u rz ę d nik o m , kolegom , s k ry b o m i w ik ariu sz o m . W 1530 r. p rz e z n a c z y ł
71) J. V oigt, G eschichte P reu ssen s, V III, K önigsberg 1838, s. 155, 186 — 188. 72) ADO, II n r 7, fol. 3.
73) W k a p itu le d o b ro m iejsk iej od 1533 r. dzielono pozostaw ione przez z m a r łego k an o n ik a pien iąd ze i jego osobiste rzeczy n a 4 części: 2 części o trzy m y w a ła k a p itu ła , 1 część szła na p o trzeby kościoła, a tylko pozo stałą i/4 p rzy z n aw an o spadkobiercom . Por. A. B irc h -H irsc h fe ld , op. cit., s. 373.
74) ADO, II n r 7, fol. 7. Np. w 1523 r. po śm ierci b isk u p a F a b ia n a L u z ja ń - skiego jego rodzina sam ow olnie z a b ra ła w iększa część pozostaw ionych przez niego p ieniędzy (podobno aż 12.000 grzyw ien). P or. ADO, A 86, fol. 4 — 5.
75) ADO, II n r 7, fol. 7. 7e) Tam że, fol. 7. 77) Tam że, fol. 9. 78) Tam że, fol. 9.
79) P or. H. Zins. N ieznany te sta m en t, s. 223 — 233.
80) ADO, la , A cta C a p itu li W arm ., fol. 36 — 37. W edług in fo rm ac ji k ie ro w n ik a A rch iw u m D iecezjalnego w O lsztynie, ks. d r J. O błąka, rękopis te n zagi nął, toteż o p ieram y się na n o ta tk a c h sporządzonych jeszcze w 1948 r.
1.500 flo re n ó w n a o d b u d o w ą k u rii i m u ró w k a te d r y fro m b o rs k ie j. N a te n sa m cel z a p isa ł w 1532 r. 2.000 g rz y w ie n , a w 1536 r. 400 d u k a tó w o ra z 1.000 flo re n ó w . N a łożu śm ie rc i p rz e z n a c z y ł m . in. n a o d b u d o w ę m u ró w i b a stio n ó w 1.700 flo re n ó w . P o n a d to za p isa ł p e w n e su m y n a p o trz e b y s z e re g u kościołó w w a rm iń s k ic h o raz n a w y d a tk i z w ią z a n e ze sw y m p o g rz eb em . T e s ta m e n t F e rb e ra je s t b a rd zo szczegółow y; za d y sp o n o w a ł w n im b isk u p n ie ty lk o p ien ięd z m i, ale i ró ż n y m i p rz e d m io ta m i sw ej g a rd e ro b y , b iż u te r ią itp . E g z e k u to ra m i te s ta m e n tu M a u ry c e g o F e r b e r a b y li k a n o n ic y M ik o łaj K o p e rn ik i F e lik s R eich, k tó rz y — zgodnie ze s ta tu ta m i k a p itu ln y m i — sp o rz ą d z ili in w e n ta r z ru c h o m o śc i b isk u p a , a n a s tę p n ie za tro sz c z y li się o jeg o u ro c z y s ty p o g rz eb 81).
W o m a w ia n y m o k re sie o g ro m n a w iększość k a n o n ik ó w fro m b o r- sk ic h n ie p o sia d a ła w y ż s z y c h ś w i ę c e ń . Z jaw isk o to b y ło dość p o w sze ch n e w te j epoce i k a p itu ła w a rm iń s k a n ie b y ła p o d ty m w z g lę d e m w y j ą t k i e m 82). N a p o c z ą tk u rz ą d ó w b isk u p ic h F e rb e ra je d y n ie K o p e rn ik p o sia d a ł św ięc en ia 83). A b y te n s ta n rz ecz y n a p r a w ić, w y d a ł F e r b e r 4 lu te g o 1531 r. z a rz ą d z e n ie n a k ła d a ją c e n a k an o n ik ó w o b o w iązek p rz y ję c ia św ięc eń do W ielk a n o cy n a stę p n e g o ro k u p o d k a r ą u t r a t y b e n e f ic j ó w 84). N a p ro śb ę k a n o n ik ó w p rz e s u n ą ł w s p o m n ia n y te r m in do j e s i e n i 85), ale i ty m ra z e m n ie w ie le o sią g n ą ł i n a d a l c a ły ciężar o b rz ęd o w y sp o cz y w ał n a w ik a riu s z a c h , ty m b a r d ziej że d u ża część k a n o n ik ó w s ta le b y ła w k a p itu le n ieo b ec n a, p rz e b y w a ją c n a s tu d ia c h i m isja c h d y p lo m a ty c z n y c h , a p o n a d to łą c z y ła w je d n y m rę k u k ilk a b e n e fic jó w , k a n o n ii czy p ro b o stw , p o łożo ny ch v/ o d le g ły c h n ie ra z m iejscac h . Z jaw isk o k u m u l a c j i p r e b e n d b y ło w ow y ch cz asac h p o w szech n e w c a ły m kościele 86) i pod ty m w z g lę d e m s y tu a c ja w k a p itu le fro m b o rsk ie j n ie o d b ieg ała od p e w n e j n o rm y .
R ó w nież je ś li cho dzi o zasad n iczą s tr u k tu r ę k a p itu ły , je j o rg a n i z a cję, u p ra w n ie n ia i o b ow iązki k a n o n ik ó w itp ., n ie zach o d ziły w ty m czasie w k a p itu le fro m b o rsk ie j ża d n e szczególne o d m ia n y i d la te g o s p ra w y te p rz e d s ta w ia m y k ró tk o n a p o d sta w ie s ta tu tó w z 1532 r. W y k sz ta łc o n a w o k re sie w c z e śn ie jsz y m i w y k o ń c zo n a w szczeg ółach o rg a n iz a c ja k a p itu ły n ie p rz e ja w ia w p ie rw sz e j p oło w ie X V I w . ż a d n y c h te n d e n c ji do d a lsz e j ew o lu cji.
U p r a w n i e n i a k a n o n i k ó w fro m b o rsk ic h b y ły tro ja k ie : 1) v o x in c a p itu lo , 2) s ta llu m in choro o ra z 3) p e rc e p tio p re b e n d a e .
1) V o x i n c a p i t u l o . B y ło to n a jw a ż n ie js z e u p ra w n ie n ie k a n o n ik a , p rz ez n ie bow iem ' w y w ie ra ł on w p ły w n a z a rz ą d diecezji. K a o itu ła fro m b o rs k a od p o c z ą tk u sw ego is tn ie n ia m ia ła p ra w o k o r p o ra c ji, w y b ie r a ła b isk u p ó w i k an o n ik ó w , p o sia d a ła p ra w o o d b y w a n ia posiedzeń, n a k tó ry c h p o d e jm o w a ła p ra w o m o c n e d ecy zje. P o c z ą t kow o k a p itu ła o d b y w a ła posied zen ia w sp ó ln ie z b isk u p e m . P ó ź n ie j,
81) Por. H. Zins, N ieznany te sta m e n t, s. 232. P o r. F. H ipler, Die ä lte ste n S ch atzv e rz eic h n isse d e r erm län d isc h en K irchen, Z. Erm l., V III, 1886, s. 591—596.
82) Por. A. S abisch, B a lth a s a r von P ro m n itz als K an o n ik u s zu B reslau 1526— 1539, Z e itsc h rift des V ereins f ü r G eschichte S chlesiens, 70, 1936, s. 229.
83) E. B rachvogel, Des C oppernicus D ienst im Dom zu F ra u e n b u rg , Z. Erm l., X X V II, 1942, s. 557.
84) ADO, A 1, fol. 264. Podobne zarządzenie dla k a p itu ły w ro c ła w sk iej p o cho d zi z 1537 r. P or. A. Sabisch, op. cit., s. 229.
85) ADO, A 1, fol. 268.
od k o ń c a X III w ., od czasu, k ie d y w y ra ź n ie j z a z n a c z y ły się je j t e n d e n c je e m a n c y p a c y jn e , o b ra d o w a ła o d d z ie ln ie 87). O d 1390 r . t a k ie sa m o d z ie ln e p o sied ze n ia s ta w a ły się coraz częstsze. N a z e b ra n ia c h ty c h k a n o n ic y o b ra d o w a li n a d w e w n ę trz n y m i s p ra w a m i k a p itu ln e j części W a rm ii. O ile s p ra w y d o ty c z y ły c a łe j d ie c e z ji lu b k w e s tii z e w n ę trz n y c h , z m ia n y s ta tu tó w itp., p o sie d z e n ia k a p itu ły o d b y w a ły się w o becności b isk u p a .
R o zró ż n ia n o tr z y ty p y p o sied zeń k a p itu ły : c a p itu la g e n e r a lia (c z te ry ra z y do ro k u : w sty c z n iu , m a ju , s ie rp n iu i listo p a d zie), c a p i t u l a o r d in a r ia (w k a ż d y p ie rw s z y p ią te k ośm iu p o z o sta ły c h m iesięcy ) i c a p i t u l a e x t r a o r d in a r ia , zw o ły w an e w n a d z w y c z a jn y c h w y p a d k a c h 88). Z a k re s u p ra w n ie ń w sz y stk ic h w y m ie n io n y c h typów T k a p itu ł je s t ra c z e j t r u d n y do ro z g ra n ic z e n ia , is tn ia ło w ie le sp ra w , k tó r e m o g ły b yć z a ła tw ia n e p rz ez w sz y stk ie tr z y ro d z a je p o sied ze ń . N a k a p itu ła c h g e n e ra ln y c h z a ła tw ia n o s p ra w y re d a k c ji s ta tu tó w , w y b o ru u rz ę d n ik ó w , sz a c u n k u i p rz y d z ia łu k u rii. C a p i t u l a o r d in a r ia ró w n ie ż m o g ły z a ła tw ia ć s p ra w y s ta tu tó w , a p o n a d to k w e stie , w y n i k a ją c e ze w z a je m n e g o sto s u n k u k a p itu ły i je j p o d d a n y c h 89). N ie w iad o m o d o k ła d n ie , n a ja k ic h p o sied ze n iach o d b y w a ły się w y b o ry p ra ła tó w i k an o n ik ó w .
K a p itu ło m , p rz e w o d n ic z y ł n a W a rm ii p r e p o z y t 90), p ie rw sz y p r a ła t w e F ro m b o rk u , a w ra z ie jego n ieo becno ści je d e n z p o z o sta ły c h p r a ła tó w . U czestn ictw o w p o sied ze n iach k a p itu ły b y ło o b o w iązk ow e po d k a rą 5 solidów . K a r a ta w y n o siła 5 g rz y w ie n , o ile k a n o n ik n ie p r z y b y ł n a zg ro m a d zen ie u p rz e d z o n y p rz ez p re p o z y ta o w ażn o ści o b ra d . P rz e d w c z e sn e o p u szczen ie p o sied ze n ia bez zgo dy k a p itu ły p o d leg ało k a rz e 5 solidów 91). P o sie d zen ia b y ły ta jn e , a n a ru s z e n ie ta je m n ic y k a r a n o w y k lu c z e n ie m z k a p i t u ł y 92). Do p o d ję c ia p ra w o m o c n e j u c h w a ły p o trz e b n a b y ła w ięk szość głosów , a cz asem je d n o m y ś l ność 93). K a rn o ść w k a p itu le p o zo staw ia ła w id o cz n ie d u żo do ż y c zen ia, sk o ro s t a t u t y z 1532 r. z a k a z y w a ły p rz y n o sz e n ia n a p o sied ze n ia b ro n i, z a le c a ły g o d n e za ch o w a n ie się i w z y w a ły do n ie u rz ą d z a n ia a w a n tu r , zw łaszcza w czasie w y b o ró w 94).
U c h w a ły k a p itu ły w p isy w a ł w ciągu m ie sią c a od d a ty p o sied ze n ia je d e n z m ło d szy ch k a n o n ik ó w do księgi p ro to k o łó w . U p rz e d n io sp o rz ą d z o n y b ru lio n p ro to k o łu w in ie n b y ł p rz e d s ta w ić k a p itu le do w g lą du. Z a n ie d b a n ia w te j m ie rz e k a ra n o co fn ię ciem p rz y d z ia łu je d n e j m ia ry m ą k i 95).
2 ) S t a l l u m i n c h o r o . D ru g im u p ra w n ie n ie m k a n o n ik ó w b y ło p o sia d a n ie s ta lli w ch ó rze. M iejsca w ch ó rze, w p ro c e s ja c h i r ó ż n y c h u ro c z y sty c h w y s tą p ie n ia c h b y ły z a jm o w a n e w e d łu g n a s tę p u ją c e j kolejn o ści: p re p o z y t, d z ie k a n ku sto sz, k a n to r, p re z b ite r, d ia k o n i su b d ia k o n . N a ru sz e n ie teg o p o rz ą d k u ,,dla a m b ic ji czy też w w y n ik u
87) B. P o ttel, op. cit., s. 51. 88) ADO, II n r 7, fol. 12.
89) C odex D ipl. W arm ., III, n r 358.
90) W k a p itu le ch e łm iń sk iej dziek an był p ierw szy m p ra ła te m , por. A. M a ń ko w sk i, op. cit., s. 76.
91) ADO, II n r 7, fol. 12 oraz B. Cz., rk p . 1295, fol. 411. 92) ADO, II n r 7, fol. 12.
93) C odex DipL W arm ., III, n r 358. 94) ADO, II n r 7, fol. 13.
