Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, pod. red.
Władysławy Szulakiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika, Toruń 2003, ss. 241
W ychodząc naprzeciw podstaw ow ym dyle matom każdego historyka - w jaki sposób doko nyw ać przenoszenia przeszłości w czasy teraź niejsze - w ydawnictwo U niwersytetu M ikołaja Kopernika wydało interesującą pozycję adresow a n ą do wszystkich badaczy historii wychowania. Publikacja pod redakcją W ładysław y Szulakie wicz jest zbiorem 11 artykułów napisanych przez pracowników naukowych Katedr i Zakładów H is torii W ychow ania z siedmiu polskich wyższych uczelni. C zytając poszczególne teksty czytelnik uczestniczy w refleksji teoretycznej nad rodzaja mi źródeł w ykorzystywanych w badaniach historii wychowania, a także ich wartością poznawczą.
Praca została podzielona na dwie części. Otw iera je wstęp, kończą krótkie noty o autorach. Część pierw sza, zatytułow ana „Źródła, ich rodza je i wartość poznaw cza” , zawiera siedem opraco wań, które ukazują nam różnorodne źródła, próby ich klasyfikacji oraz podejm ują kwestię wartości poznaw czej poszczególnych archiwaliów.
Przegląd otwiera artykuł Jerzego Kochano wicza, jezuity, który podejm uje problem atykę źródeł do dziejów oświaty jezuickiej okresu staro polskiego. Jest to okres obejm ujący lata od 1564 roku, czyli momentu przybycia jezuitów do Pol ski, do 1773 roku, czyli chwili kasaty zakonu. A utor w skazuje szerokie spektrum źródeł począ wszy od wydaw nictw zwartych, które ukazały się w latach 1 9 3 3-2003, do licznych archiwaliów. Listę kilkudziesięciu opracowań na tem at w ybra nych aspektów szkolnictw a jezuickiego otwiera fundam entalne dzieło S. Bednarskiego z 1933 roku. Dalej J. K ochanow icz w ym ienia źródła, do których należy sięgnąć w celu poznania ideologii zakonu. Zaw iera je zbiór Institutum Societatis
lesu, wydany w latach 1 8 9 2-1893. D zieje ośw ia
ty jezuickiej m ożna odtwarzać w oparciu o doku menty, m ateriały i informacje z całego świata o członkach zakonu i ich zajęciach, zgromadzone w centralnym archiwum zakonu, czyli A rchiwum Rzym skim Tow arzystw a Jezusow ego (ARSI).
W ażnym źródłem do dziejów ośw iaty jezuic kiej są źródła prezentujące losy poszczególnych
kolegiów jezuickich. Dzieje ich dokum entują akta kongregacji, fundacje, ordynacje, memoriały, zbiory norm czyli Consuetudines, rezygnacje, diariusze, sprawozdania roczne tzw. Litterae
annuae, historie domów oraz lustracje.
N iezależnie od wymienionych wyżej źródeł, uporządkowanych, zebranych i opracowanych, istnieje, zdaniem Autora, do zbadania jeszcze rozległa dziedzina życia codziennego w szkołach jezuickich. Przedmiotem naukowej eksploracji powinny stać się katalogi szkolne, pamiętniki, program y nauczania, podręczniki szkolne, wy kłady nauczycieli i szereg innych jeszcze doku m entów, które tw orzyło codzienne życie szkolne. Są one rozproszone w różnych bibliotekach i cze kają na gruntowne przebadanie.
Andrzej M eissner w obszernym opracowaniu ukazuje różne aspekty źródeł drukowanych do dziejów ośw iaty w Galicji. A utor traktuje m ateria ły archiwalne i źródła drukowane jako bazę źródłow ą, skupiając w niniejszym opracowaniu całą uw agę na źródłach drukowanych. M ożna do nich zaliczyć źródła normatywne: dzienniki ustaw, plany i program y nauczania, instrukcje, regulam i ny itp., a także m ateriały statystyczne, wydane przez różnorodne placówki społeczne, takie jak np. Centralną Komisję Statystyczną, Dyrekcję Statys tyki Administracyjnej czy M iejskie Biura Statysty czne w e Lwowie i Krakowie. Z materiałami statystycznymi korespondują tzw. schematyzmy, m ające charakter roczników statystyczno-persona- lnych. Badacz dziejów ośw iaty nie może pominąć tzw. źródeł narracyjnych, do których zaliczamy kroniki, roczniki, w spomnienia, dzienniki, szkolne sprawozdania, podręczniki, opracowania m etody czne, czasopism a, dzieła pedagogiczne, projekty reform itp. Szczególnie cenne dla historyka są sprawozdania szkolne, zarówno o charakterze bibliograficznym , jak i analitycznym.
Zdaniem A. M eissnera pow yższa lista źródeł pow inna zostać uzupełniona takimi w ydawnic twami jak: poradniki dla rodziców, kalendarze, sam ouczki, pam iętniki (ogłoszone drukiem ), róż nego rodzaju jednodniów ki, odczyty oraz katalo
gi. W iele informacji istotnych dla historyka w y chowania zawartych jest dziełach literackich.
W trzecim szkicu autor, K rzysztof Jakubiak, przedstawia podobnie jak A. M eissner, źródła drukowane, ale ukierunkow ane na w ychowanie w rodzinie polskiej XIX i początków XX w.
A utor dokonuje szerokiego przeglądu źródeł pisanych, dotyczących w ychow ania i edukacji domowej w Polsce do 1939 roku. W skazując istniejące bogactw o źródeł, dokonuje ogólnej cha rakterystyki tylko nielicznych gatunków źródeł drukowanych i rękopiśmienniczych. K.Jakubiak ukazuje przede w szystkim literaturę pedagogiczną 0 charakterze poradnikow ym oraz czasopiśm ien nictwo rodzinne i kobiece. Rów nocześnie zwraca uwagę na istniejące jeszcze obszary wym agające kwerendy, która przybliży życie, wychowanie 1 nauczanie w rodzinach polskich w X IX i począt kach XX wieku. Są to głównie m ateriały ikonogra ficzne i cała bogata X IX -wieczna epistolografia. Zdaniem Autora cennym źródłem dla histo ryka oświaty są akty norm atywne, m ateriały z kongresów i zjazdów nauczycielskich, stowa rzyszeń rodzicielskich, m onografie szkół i roczne sprawozdania z pracy szkół.
K. Jakubiak zauważa, iż na terenach polskich znajdujących się pod zaborami, w ychodziły liczne pism a o charakterze rodzinnym , bow iem w od rodzeniu rodziny i znaczącej w niej roli kobiety, widziano drogę do odrodzenia narodowego. W sferze odradzania polskiej rodziny znaczący udział ma publicystyka z kręgu tzw. pedagogiki katolickiej oraz organizacji rodzicielskich. W szy stkie te wydawnictwa niew ątpliw ie przyczyniały się do stopniowego podnoszenia w śród rodziców kultury pedagogicznej.
O bok w/w źródeł, problem atykę rodziny i szkoły poruszały periodyki stricte pedagogiczne, chociażby takie, jak: „C how anna” , „O św iata i W ychow anie” , „Przegląd Pedagogiczny” , „Pra ca Szkolna” i inne.
Kolejny materiał opracow any przez W łady sławę Szulakiewicz jest zw róceniem uwagi bada czy dziejów oświaty na podręczniki historii w y chowania, które A utorka za J. T opolskim , kw alifi kuje i zalicza do źródeł historycznych adreso wanych. Będąc jednocześnie nośnikiem pamięci historycznej, pozw alają one jasno odczytać zaró wno autora, jak i adresata. Szkic zam yka wykaz podręczników historii w ychow ania w ydanych
w Polsce od początku XX wieku i stosowanych przez różne instytucje kształcenia. Zaw iera on 42 tytuły, począw szy od wydanej w 1901 r. w Droho byczu H istorii pedagogii dla użytku seminariów
nauczycielskich i nauki pryw atnej F. M ajchrow i
cza, po K. M rozowskiej Zarys dziejów wychowania w Polsce od X I do X X wieku, wydane
go w Krakowie w 2002 roku. W śród nich oczywiś cie znajdują się fundamentalne dzieła S. Kota, S. W ołoszyna, R. W roczyńskiego czy Ł. Kurdybachy. Iwonna M ichalska w swoim artykule zatytuło wanym „W ybrane problemy metodologiczne wyko rzystyw ania prasy jak o źródła w badaniach historii w ychow ania” zauw aża, iż prasa, będąc ważnym elem entem życia społecznego, została uznana jako źródło do badania przeszłości dopiero po zakończe niu II wojny światowej. A utorka definiując prasę jako ogół w ydawnictw drukowanych periodycznie i publicznie rozpow szechnianych, jednocześnie konstatuje, iż prasa, mając ponad 150-letnią tradyc ję, dostarcza badaczom dziejów bogactwo faktów, zdarzeń, opinii, poglądów na tem aty z wszystkich dziedzin życia człowieka. Zauw aża również, iż w przeciągu w skazanego okresu c z a su , pojawiło się na rynku ok. 1150 tytułów, w tym 300 o charakterze ogólnopedagogicznym . M ając na uwadze cele i zadania prasy m ożna wnioskować, że m a ona znaczący udział w kreowaniu rzeczywistości polity cznej, społecznej, kulturow ej, ośw iatow o-w ycho wawczej, obronnej itp.
Grzegorz M ichalski pośw ięcił swój artykuł badaniom historyczno-pedagogicznym stow arzy szeń funkcjonujących w rzeczyw istości edukacyj nej. Efektem podejm ow anych badań jest pogłębio na i rozszerzona wiedza o przeszłości. W obec faktu wpisywania się różnorodnych stowarzyszeń w stru kturę państwa, są one w artościowym źródłem dla historyka wychowania. Zdaniem Autora tekstu, głów ną b azą źródłow ą działalności stowarzyszeń winny stać się źródła archiwalne, drukowane i wywołane. M iejscem poszukiwań źródeł archiwa lnych będzie głównie A rchiwum Akt Dawnych lub A rchiwum Akt Nowych. Źródłami drukowanym i będą przede wszystkim w ydawnictwa poszczegól nych stowarzyszeń, publikacje o charakterze osobi stym działaczy, członków lub innych osób m ają cych kontakt ze stowarzyszeniam i oraz źródła poboczne, uzupełniające. Źródłami wywołanymi będą głównie informacje zebrane w wyniku rozpi sywania ankiet, przeprow adzania w yw iadów itp.
Ostatni tekst w tej części dotyczy problemu w ykorzystania źródeł w badaniach historii w y chow ania dziejów najnow szych. Jego autor W ie sław Jam rożek zauważa, że czasy współczesne dostarczają badaczom bogactw o materiału źródło wego. Z jednej strony są to m ateriały m edialne, z drugiej zaś są nimi źródła archiwalne. Tych drugich będziem y szukać w A rchiw um A kt N o w ych z b. Archiwum KC PZPR, w placówkach Naczelnej Dyrekcji A rchiwów Państwow ych, A r chiwum Polskiej Akademii Nauk czy A rchiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego. Ponadto A u tor słusznie zauważa, iż w efekcie przemian politycznych w Europie, otwarły się dla badaczy najnow szych dziejów w ychow ania archiwa na szych wschodnich sąsiadów. Chodzi tu głównie o archiwa wileńskie i lwowskie.
Druga część omaw ianej pracy zatytułow ana „Źródła w praktyce badaw czej” , zawiera cztery artykuły. U kazują one czytelnikowi praktyczną stronę działalności badawczej.
Artykuł pierw szy, pióra K azim ierza Szmyda, ukazuje specyfikę badań nad edukacją Galicji doby autonomicznej. A utor po przedstaw ieniu zarysu m etodologicznego badań, w prow adza czytelnika w św iat zasobów archiwalnych Lwowa. Tym samym jes t doskonałym uzupełnieniem artykułu W. Jamroźka. K. Szmyd zalicza zatem do głów nych źródeł Lwowa: Kroniki U niwersytetu Lw ow skiego, Kroniki U niwersytetu Jana Kazimierza, roczniki Składu U niwersyteckiego, zespoły doku m entów Naukowej Biblioteki Lw ow skiego Naro dowego Uniwersytetu im. J. Franki oraz Biblioteki Narodowej im. Stefanyka. Dopełnieniem pow yż szej bazy źródłowej dotyczącej Galicji będą doku m enty znajdujące się w archiwach polskich, głów nie „O ssolineum ” w e W rocław iu i Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
A utor słusznie zauważa, że istnieje pilna potrzeba tw orzenia wyczerpujących monografii dotyczących stosunków m iędzy narodem ukraińs kim i polskim, chociażby w aspekcie rozwijającej się edukacji międzykulturowej.
Pozostając w tym sam ym obszarze proble m owym, Stefania W alasek w następnym artykule przedstawia własne badania nad ośw iatą Guberni W ileńskiej i W ileńskiego Okręgu Szkolnego. To właśnie bogactw o dokum entów znajdujących się w Państwow ym Litewskim A rchiwum w W ilnie pozwala na przybliżenie problem atyki szkolnic
twa na wschodnich terenach w czasach tworzenia się i rozwoju II Rzeczypospolitej.
K olejny tekst autorstw a Barbary Jędrychow- skiej pt.: „Z dośw iadczeń badawczych historyka ośw iaty na W schodzie” , dotyczy praktyki badaw czej w odniesieniu do obszaru XIX-wiecznych Kresów, a dokładniej ziem litewsko-białoruskich w chodzących w skład W ileńskiego Okręgu Nau kowego oraz Syberii. A utorka w sposób niezwyk le realistyczny odsłania kulisy i mechanizmy pracy placów ek archiwalnych na Litwie, Białorusi i Rosji, w skazując jednocześnie na bogactwo źródeł znajdujących się w W ilnie i S.Petersburgu. Przyjęcie wskazów ek i rad B.Jędrychowskiej po zwoli w szystkim , którzy pragną ulokować swój tem at badaw czy na w/w obszarze, na przemyślane poruszanie się w świecie, w którym „zdrowy rozsądek” przegryw a często z m entalnością lokal nych urzędników bibliotek i archiwów.
D odatkowym walorem tekstu B. Jędrychow- skiej jest używ anie oryginalnego, rosyjskiego na zew nictw a .Tylko w jednym wyrazie: „putiewodi- diel” (s. 224, 6 wiersz od dołu), nastąpiło drobne przeliterowanie: zam iast „y ” winno być „u ” (w j. ros).
K siążkę zam yka artykuł W ładysławy Szula- kiew icz na tem at źródeł m ieszczących się w A r chiw ach Polskiej Akadem ii Nauk. Autorka w y mienia reprezentantów nauk, których spuścizny m ożem y znaleźć w A rchiwach PAN w W ar szawie, Krakowie, Poznaniu i Katowicach. Prócz w skazanych archiwów prywatnych, pojedyńczych osób, W. Szulakiew icz wskazuje na ważność zespołu akt pod nazw ą „M inerw a Polska” , zaw ie rającego dane personalne ok.2800 polskich pra cow ników nauki związanych z uczelniami w yż szymi i innymi placówkami badawczymi.
W zbiorach PAN badacze historii oświaty i edukacji znajdą również archiwalia instytucji i tow arzystw naukowych, m.in.: Instytutu Historii PAN, Tow arzystw a Naukowego W arszawskiego, Zespołu Badaw czego do Dziejów Oświaty w La tach O kupacji Hitlerowskiej 1939-1945, Komisji N auk Pedagogicznych czy Zakładu Polskiego Słow nika Biograficznego, a także archiwalia re dakcji pism i wydawnictw, zjazdów i kongresów naukowych.
Pracę zbiorow ą pod red. Wł. Szulakiewicz gorąco polecam wszystkim tym, którzy badają i chcą poznać dzieje polskiej edukacji. Autorce
udało się pozyskać wybitnych znawców prob lematyki historii wychowania, którzy poprzez swoje teksty ukazali istniejące bogactw o i różno rodność źródeł, możliwych i koniecznych w bada niach naukowych.
Biorąc do ręki pow yższą pracę jesteśm y mile w prowadzeni w klimat świata archiwaliów i in nych źródeł dzięki sugestywnej ilustracji na
okładce, przedstawiającej dzieło J. D. de Heema „M artw a natura z książkam i” . Pow yższy klimat wzm acniają um ieszczone na wewnętrznych stro nach okładki aforyzmy sześciu w ybranych histo ryków, pochodzące z pracy A. Łaskiego „O historii: sentencje - myśli - aforyzm y” .
A ndrzej Kusztelak
Danuta Koźmian, Janusz Jędrzejewicz polityk i pedagog
(1885-1951), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciń
skiego, Szczecin 2004, s. 171
We współczesnej polskiej hum anistyce za uważalny jest wyraźnie kierunek badań biografi cznych. Dotyczy to nie tylko oczywistej w tym miejscu historii, ale także psychologii, socjologii, filologii, i oczywiście pedagogiki1. Przykładem popularności tej formy narracyjnej w śród histo ryków w ychow ania jest jed n a z najnowszych publikacji W ydaw nictw a N aukow ego U niw ersy tetu Szczecińskiego, praca Danuty Koźm ian, „Ja nusz Jędrzejew icz polityk i pedagog (1885- 1951)” .
A utorka postaw iła przed sobą bardzo am bit ne zadanie. Postanow iła bowiem ukazać postać J. Jędrzejew icza jako polityka i pedagoga, przed stawić polską myśl pedagogiczną okresu m iędzy w ojennego (w tym powstanie i założenia ideowe grupy sanacyjnej Zrąb, do której Jędrzejew icz należał, a także recepcję ustawy o ustroju szkol nictwa z 11 m arca 1932 roku i jej przyjęcie przez organizacje nauczycielskie i partie polityczne), a także zrekonstruować dzieje w ychow ania państ wowego w Polsce od XV I do końca XIX wieku. Ta w ielokierunkow ość badań została poniekąd podyktowana potrzebą weryfikacji dotychczaso wego stanu wiedzy, bo ja k zauw ażyła autorka w „U w agach w stępnych” , „w iele dotychczaso wych prac w ym aga głębszego spojrzenia lub nawet rewizji ze strony obecnych badaczy, gdyż pozwoliłoby to na sw oiste «przywrócenie godno ści» potępianym poprzednio pedagogom i poli tykom oraz na ponowne zweryfikow anie oceny ich poglądów i działalności” 2. Do takich postaci J. Jędrzejew icz właśnie przez długie lata należał. I to pomimo faktu, iż należał do najw ybitniej
szych i najciekawszych postaci okresu Drugiej Rzeczypospolitej. Dla przypom nienia dodać może warto, że był on legionistą Piłsudskiego, nauczy cielem , politykiem i m inistrem wyznań religijnych i ośw iecenia publicznego, publicystą, i w końcu także autorem reformy szkolnictwa polskiego w latach trzydziestych. Zjadliw ość historii polega na tym, że sam Jędrzejew icz długo pozostawał w cieniu owej reformy, która przesłoniła postać swego twórcy. Bo jak dotąd jego życie i działal ność na innych polach nie kusiła historyków w ychowania, m im o iż badawczo były bardzo atrakcyjne, bo obejm owały one kilka epok history cznych (okres niewoli narodowej, I wojna św iato wa, II RP, II wojna św iatowa, okres powojenny). D. Koźmian, autorka kilku innych prac o charakterze biograficznym (np. poświęconych H. Rowidowi, F. W. Foersterowi i in.), przyjęła, iż prezentow ana praca w inna mieć charakter historyczno-pedagogiczny o układzie chronolo- giczno-problem owym . W badaniach swych oparła się na źródłach archiwalnych i drukowanych, znajdujących się w Bibliotece Narodowej, Biblio tece Głównej Uniwersytetu im. A. M ickiewicza w Poznaniu, W ojewódzkiej Bibliotece Pedagogi cznej im. H. Radlińskiej w Szczecinie, Książnicy Szczecińskiej i Bibliotece Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego. A utorka przeprow adziła także kwerendę prasową, w ykorzystała bow iem część prasy pedagogicznej okresu międzywojennego: „G łos N auczycielski” , „K w artalnik Pedagogicz n y ” , „M uzeum ” , „O św iatę i W ychow anie” . Spe cjalne m iejsce znalazło czasopism o o charakterze społecznym „Z rąb” . Przodującymi jednak
