ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
Tom 5 - 2002
P IO T R O L E Ś
Z B A D A Ń N A D W A R T O Ś C IA M I I W A R T O Ś C IO W A N IE M : N IE K T Ó R E K W E S T IE M E T O D O L O G IC Z N E *
R a d o sła w o w i Ł. D rw a lo w i w d zie sią tą roczn icę śm ierci
Sposób ujmowania wartości w ram ach nauk społecznych i hum anistycz nych pozostaje pod wpływem ekonomii, na gruncie której zaczęto używać termin „w artość”. Przez wartość rozum iano cenność rzeczy, przez w artościo wanie - ocenę tejże cenności. W artości ludzkie sprow adza się najczęściej do przekonań dotyczących tego, co cenne w zachow aniu człow ieka lub godne pożądania jako jego cel. Przekonania dotyczące wartości traktowane są jako centralne, to znaczy ważne i blisko związane z koncepcją siebie jednostki (Rokeach, 1985). W chodzą one w zakres tożsam ości, dając poczucie stabil ności i ciągłości, pomimo zmian, jakie zachodzą w życiu (Fiske, Chiriboga, 1990). Stąd wśród wyznaczników tożsam ości osobistej i społecznej ludzie często identyfikują uznawane przez siebie w artości. Porównyw anie ludzi i grup pod kątem preferencji stało się istotnym przedm iotem badań w ram ach psychologii społecznej, jednak z uwagi na znaczenie wartości w osobistym systemie przekonań jednostki, jej orientacji w świecie, procesów przetw arza nia informacji i podejm owania decyzji czy świadom ego wyboru kierunków i form aktywności stanowi równie ważny przedm iot badań psychologii osobo wości i motywacji.
System osobistych wartości istotnie rzutuje na proces tw orzenia znaczeń dotyczących siebie, świata i własnych relacji ze światem . Zaangażow anie w realizację celów i dążeń osobistych, które form ułow ane są jak wiadomo na
Dr h a b. Piotr Ol e ś, prof. K UL, Katedra P sy ch o lo g ii K liniczn ej i O so b o w o ści KUL, Al. R acław ick ie 14, 2 0 -9 5 0 Lublin.
* S erdecznie dziękuję D oktorow i Piotrow i B rzozow sk iem u za cen ne uw agi, które p o z w o li ły mi w znacznym stopniu udoskonalić nin iejszy tekst.
podstaw ie systemu wartości, może stanowić podstaw ę dla poczucia sensu życia. Dlatego też spójność system u wartości osobistych oraz efektywność indywidualnych kryteriów stosow anych w procesie w artościowania łączy się nie tylko z ogólnym samopoczuciem jednostki, ale również z integracją i doj rzałością osobowości (Allport, Vernon, Lindzey, 1960; Maslow, 1971; Roke- ach, 1973; Feather, 1975; Oishi i in. 2000).
I. Z T E O R II W A R T O Ś C I
Na gruncie aksjologii istnieją dwa kontrastujące podejścia do w artości ludzkich: obiekty wistyczne i subiekty wistyczne. W edług podejścia obiektywis- tycznego, wartość to autonom iczna właściwość: obiektyw na jakość bytu (re alizm - Arystoteles, Tom asz z Akwinu) albo idea (idealizm - Platon, Sche- ler). Z tego punktu widzenia, osoba żyje w świecie wartości i m oże je roz poznawać i odkrywać - i czyni to bardziej lub mniej trafnie.
W edług podejścia subiektyw istycznego, wartości są rezultatem procesu wartościowania, czyli ich pochodzenie w ynika z aktywności człow ieka - oceniania i nadawania znaczeń. Jedna z najistotniejszych w łaściwości człow ie ka polega na zdolności kreowania w artości, zw łaszcza duchowych, jak na przykład wartości moralne, estetyczne, poznawcze, religijne, a także wartości ekonom icznych i materialnych.
To fundam entalne odróżnienie pozwala zrozum ieć kontrow ersję dotyczącą statusu sądów wartościujących, które m ogą być praw dziw e albo fałszyw e - jeśli wartości istnieją jako obiektywne, albo które są arbitralne stąd i nie podlegają uprawomocnieniu - jeśli przyjm iem y, że wartości są pochodną sądów oceniających (czyli są subiektywne). W naukach społecznych przyjm u je się na ogół założenia stanowiska subiektyw istycznego, jako że głównym przedm iotem badań jest to, jak człow iek konstruuje i rozum ie świat. A zatem wartość - w naukach społecznych - to najczęściej przekonanie dotyczące tego, co dobre, a co złe, właściwe albo niew łaściw e, cenne albo nie, pożąda ne albo niepożądane itd. Natom iast na poziom ie analiz i porównań społecz nych i kulturowych wartości traktow ane są jako intersubiektyw nie obow iązu jące konwencje - „wartości obiektyw ne” - w tym znaczeniu, że są one przyj mowane, uznawane lub podzielane przez grupy ludzi, organizacje lub nawet całe społeczności (np. pokój na św iecie)1. Tak rozum iana wartość im plikuje
preferencje odnoszące się w jakiś sposób do dobra innych ludzi (por. Rey- kowski, 1990).
Czy ten sposób rozum ienia wartości wyczerpuje zakres zainteresow ań i badań psychologicznych nad wartościam i i wartościowaniem ? Przypom nij my, jak pół wieku tem u definiował wartości Kluckhohn (1951, s. 395). Jego zdaniem wartości rozum iane są jako: (1) przekonania dotyczące tego, jakie stany finalne i zachow ania godne są preferencji, albo jako (2) w ew nętrzne kryteria oceny subiektywnych doświadczeń, świata zew nętrznego oraz wyboru zachowań. Gdyby ograniczyć rozum ienie wartości do pierw szego podanego znaczenia, badanie tego, co faktycznie pożądane, należałoby wyłączyć z za kresu psychologii wartości, jeśli tylko to, co preferow ane (desired), nie po krywa się z tym, co godne preferencji (desirable). Drugi sposób rozum ienia wartości pozwala analizować wszelkie preferencje indywidualne. Tak szerokie rozum ienie wartości ujmowanych w kategoriach preferencji proponuje Epstein (1990).
W ydaje się, że sposób ujmowania wartości przez w spółczesną psychologię niewiele odbiega od klasycznego ujęcia Kluckhohna. W artości rozum iane są po pierwsze jako przekonania, co oznacza, że m ają charakter świadom ych lub przedświadomych struktur poznawczych, i po drugie - jako w ew nętrzne i ra czej nieświadom e kryteria oceny, często traktowane jako uw arunkow ane bio logicznie, a więc funkcjonujące na poziom ie organizmu i przynajm niej poten cjalnie dostępne świadomości. Podobnie, choć nieco inaczej, rzecz ujmuje Epstein (1990), według którego wartości w ystępują na poziom ie świadomym , czyli werbalnym i przedświadomym , czyli przeżyciow ym .
Obydwa sposoby rozum ienia wartości znajdują odbicie w przyjm ow anych współcześnie definicjach. Rokeach (1973) określa wartość jako „trw ałe prze konanie, że specyficzny sposób postępow ania lub stan finalny egzystencji jest osobiście lub społecznie godny preferencji w przeciw ieństw ie do odwrotnego sposobu postępow ania lub stanu finalnego” (s. 5). W podobnym duchu sfor mułowana jest definicja Schwartza (1992), który uważa wartości za kognityw ną reprezentację ludzkich celów: „W artości są (1) pojęciam i lub przekonania mi, (2) odnoszą się do pożądanych stanów finalnych lub zachow ań, (3) prze
w e polegające na odchodzeniu od system ów wartości utrw alonych przez tradycję, m ieszan iu się w p ływ ów różnych orientacji a k sjologiczn ych oraz na sp o łeczn y ch p rzew artościow aniach (L eontiew , 1992). Z punktu w idzen ia p sy ch o lo g iczn ej teorii w artości tw orzonej na fundam encie m yśli M. Schelera, przejaw em kryzysu jest kontrast m ięd zy ob iek ty w n ą hierarchią w artości a ich sp o łeczn ą akceptacją (B rzozow sk i, 1995).
kraczają konkretne sytuacje, (4) kierują wyborem i oceną zachow ania oraz wydarzeń i (5) są uporządkowane według ich względnej w ażności” (s. 4).
Z kolei Hofstede (1980), pod wpływem inspiracji Kluckhohna, definiuje wartość jako „szeroką tendencję do przedkładania pewnego stanu rzeczy nad inne” (s. 15). Tak rozum iane wartości mogą być kryteriam i, na podstaw ie których jednostka ocenia rzeczy i zjawiska stosownie do ich ważności; m ają one wpływ na selektywność spostrzegania, przetw arzanie inform acji oraz wybór celów działania.
Różnice w sposobie pojm ow ania wartości i ich definiow ania m ogą w yni kać stąd, iż funkcjonują one na różnych poziomach świadomości: na poziom ie biologicznym wartości doświadczane są w kategoriach wrażeń, na poziom ie prelogicznym - w kategoriach uczuć, a na poziom ie logicznym rozpoznawane są stricte jako wartości2 (Kokoszka, 1991-92). W św ietle tego odróżnienia nie dziwi wniosek, iż wartości m ają wpływ na procesy spostrzeżeniow e, pam ięciowe, kryteria oceny czy wybór zadań życiowych.
II. W K I E R U N K U O P E R A C J O N A L I Z A C J I P R E F E R E N C J I W A R T O Ś C I
Badania psychologiczne dotyczące wartości im plikują szereg problem ów. Trudno zoperacjonalizować wewnętrzne kryteria w artościow ania, tym trudniej, że niekoniecznie są one werbalizowane, funkcjonują wszak na poziom ie przedświadomym (Epstein, 1990). Na tym poziom ie w ystępują na przykład wartości operatywne według M orrisa (1956) i Rogersa (1964), traktowane jako predyspozycje i tendencje do preferowania pewnych stanów lub obiek
tów, a pow racające obecnie w wersji wartości w ew nętrznych (intrinsic) (Kas- ser, Ryan, 1996; Sheldon, M cGregor, 2000). Gdy przedm iotem poznania czynimy kryteria oceny i selekcji bodźców oraz wyboru zachow ania, najlep szym sposobem badania tak rozum ianych wartości jest obserw acja zachow a nia, a zw łaszcza rejestrowanie decyzji podejm owanych przez podm iot w sytu acji wyboru. Jeśli wartości definiujemy jako pojęcia lub przekonania, w łaści wym sposobem ich badania jest skłonienie respondentów do werbalnych reakcji dotyczących tego, co uw ażają za subiektywnie ważne lub ważne dla innych ludzi.
2 P oziom prelogiczn y odpow iada p oziom ow i przeżyciow em u w ed łu g E psteina (1 9 9 0 ), a poziom lo g iczn y - werbalnem u.
W badaniach wartości, traktowanych jako przekonania, przyjm ujem y za zwyczaj założenie na temat organizacji wartości w hierarchicznie uporządko wany system. Założenie to skutkuje propozycją badania systemu wartości za pom ocą technik polegających na rangowaniu. Jednostce przedstaw ia się listę wartości, które ma uporządkować pod względem ich subiektyw nie ocenianej ważności (Rokeach, 1973). Ipsatywność technik do badania w artości odróżnia je od kw estionariuszy osobowości, w których skale są z reguły addytywne. Jak argum entuje Rokeach (1985), zw olennik tego typu podejścia, „życie jest ipsatywne, poniew aż decyzje w codziennym życiu są z natury ipsatywnym i decyzjam i” (s. 162); dodaje, iż są to m etody, za pom ocą których m ożna trafnie badać zarówno stabilność, jak i zmiany w hierarchii wartości.
M ożna jednak przytoczyć kontrargument, że fakt funkcjonow ania systemu wartości jako całości nie oznacza, iż wszystkie w artości są jednocześnie brane pod uwagę niezależnie od sytuacji, jak to ma m iejsce w przypadku rangowa- nia. H ierarchiczność przekonań, które dotyczą wartości, polega raczej na tym, że jednostka w danej sytuacji przyw ołuje określony podsystem w artości (por. W ojciszke, 1986), odmienny w przypadku negocjow ania warunków naprawy samochodu, dyskusji na temat wystawy sztuki w spółczesnej, sędziowania meczu koszykówki czy ustalania priorytetów w ychow ania. Życie jest ipsatyw ne w znaczeniu konieczności wyboru, „co kosztem czego wybrać należy” - jak pisał Arystoteles - jednak nie w tym znaczeniu, iż nieustannie wym usza wybór wartości najw ażniejszej spośród wielu branych jednocześnie pod uwa gę. Osoba, która na co dzień zajmuje się bezpieczeństw em narodowym, w o- kresie urlopu może cenić najwyżej wygodę życia, a ktoś, kto staje w obliczu śmierci - zbawienie, choć wcześniej w ażniejsze były dla niego m iłość, rodzi na lub praca.
Główne techniki badania preferencji polegają na porządkow aniu danego zespołu wartości pod kątem ich ważności dla jednostki (Rokeach 1973; W oj ciszke, 1986), ocenie na skalach (Brzozowski 1995; Oleś, 1989b; Schwartz,
1992; Zaleski 1978) albo porównywaniu param i (Allport, Vernon, Lindzey, 1960; Oishi, Diener, Suh, Lucas, 2000). W konstrukcji niektórych metod próbuje się łączyć ocenę na skali z wyborem wartości najw ażniejszej w syste mie; efekt ten można uzyskać dzięki zakotw iczeniu skali i odpowiednio sfor m ułowanej instrukcji (np. Schwartz, 1992). Inni naw iązują do teorii aksjolo gicznych tworzonych przez filozofów, co w przypadku trafnej operacjonaliza- cji um ożliw ia odniesienie indywidualnego systemu w artości do obiektywnego wzorca. Dzięki temu można ustalić stopień zbieżności indywidualnej hierar chii wartości z hierarchią postulow aną i w nioskować na tej podstaw ie o po
ziomie dojrzałości osobowościowej respondentów (Brzozowski, 1995). Istnieją wreszcie techniki, które poprzez dotarcie do behawioralnych wskaźników w artościowania zmierzają do opisu wartości faktycznie realizowanych.
Ze w zględu na przedm iot badania metody można podzielić na dw ie grupy. Pierw szą stanow ią takie, w których przedm iot badania obejm uje szeroki za kres ludzkich wartości. Druga grupa metod to miary służące do badania w ar tości w ramach określonej domeny, na przykład wartości interpersonalne, moralne, wartości związane z pracą albo ze zdrowiem (opis m etod zob. Braithwaite, Scott, 1991; Davis, 1991).
Ze względu na technikę badania najczęściej spotyka się m etody, w których wartości są rangow ane3 albo oceniane na skalach, np. pod kątem ich w ażnoś ci dla podm iotu. Pierwszy typ wym usza określenie preferencji poprzez w ybór najważniejszych wartości; drugi dopuszcza jednakow ą ocenę kilku propozycji z listy wartości. Badania dotyczące powiązań m iędzy cecham i osobowości a preferencją wartości sugerują, że odm ienne sposoby operacjonalizacji syste mu wartości m ogą odwoływać się do różnych kryteriów oceny ich ważności (Peng, Nisbett, W ong, 1997). W przypadku konieczności wyboru wartości subiektywnie najw ażniejszej (rangowanie) respondenci m ogą na pierw szy plan wysuwać tę wartość, która wiąże się z jakim ś brakiem (np. harm onia w e wnętrzna dla osoby doświadczającej konfliktów w ew nętrznych). Natom iast w przypadku oceny wartości na skalach respondenci ujaw niają preferencje w sposób bardziej swobodny, przypisując m aksym alne oceny na skalach zarówno wartościom, z którymi łączy się jakieś poczucie braku, jak i z war tościami realizowanym i w życiu (Oleś, 1989b).
Pośrednio można wnioskować o systemie wartości, diagnozując poziom rozwoju ego, psychicznej dojrzałości, sam oaktualizacji czy tendencji do trans cendencji. O wartościach możemy wnioskować na podstaw ie badania ideologii osobistych (Forsyth, 1980), postaw etycznych (Hogan, 1973) lub dojrzałości m oralnej (Rest, 1979). Często zakładamy wówczas, że system wartości, a zw łaszcza proces w artościowania, odgryw ają istotną rolę w m otyw acji roz wijającej się osoby. Niekiedy badania prowadzone w tym duchu odw ołują się do myśli fenom enologiczno-egzystencjalnej, przyjm ując, że człow iek może oceniać swoje życie jako wartościowe, jeśli jest zdolny odnaleźć relację m ię dzy swym zachowaniem i wartościam i, traktowanym i jako obiektywne albo subiektywne.
We współcześnie prowadzonych badaniach powraca tem atyka oceny w ar tości nie wprost, lecz poprzez cnoty (Cawley III, M artin, Johnson, 2000) lub filozofię życiową (Boyatzis, Murphy, W heeler, 2000). Bliskie eksploracji wartości faktycznie realizow anych jest badanie podejm owanych form codzien nej aktywności, w yrażające się w osobistych planach i projektach (Horley, 2000). Do wartości m ożna dotrzeć również poprzez analizę trosk, to znaczy świadomość zagrożeń subiektywnie ważnych celów życiow ych (Schwartz, Sagiv, Boehnke, 2000).
Następuje jednocześnie rozwój nowych narzędzi do diagnozow ania stosun ku do wartości; jednym z ciekawszych pomysłów jest na przykład zastosow a nie modelu kołowego4 - wartości um ieszczone na okręgu ze względu na relacje treściowe m iędzy nimi (Locke, 2000).
III. N I E K T Ó R E P R O B L E M Y M E T O D O L O G I C Z N E B A D A Ń N A D W A R T O Ś C I A M I
Badanie preferencji w form ie przekonań narażone jest na szereg niedogod ności i błędów. Przede wszystkim okazało się, że nie należy przeceniać mocy regulacyjnej przekonań dotyczących wartości. Nie kw estionując autonagradza- jącej jakości zachowań zgodnych z przekonaniem na tem at zachow ań pożąda nych, m ożna zaryzykować hipotezę, że moc regulacyjna w artości w większym stopniu dotyczy zachowań odrzucanych niż podejm owanych. Inaczej m ówiąc, system wartości w jakim ś stopniu zapobiega zachow aniom , które są z nim niezgodne (Bandura, 1986), ale czy jednakow o silnie m otyw uje do podejm o wania zachowań pożądanych? W edług teorii idealizm u „ja” B. W ojciszke (1986), to, czy ludzie m yślą o wartościach i w kategoriach wartości, jest w łaściw ością indyw idualną (por. też: Shrum, M cCarty, 1992). Idealiści, czyli ludzie patrzący na świat i oceniający własne zachow anie pod kątem wartości, mogą w większym stopniu korzystać z nich w motywacji, na przykład staw ia jąc sobie cele czy form ułując dążenia. N ieidealiści, czyli ludzie, którzy nie patrzą na świat pod kątem wartości, stosunkowo łatwo zdają się tolerować nawet znaczące rozbieżności między tym, co inni ludzie i oni sami uw ażają za wartość, a własnym postępowaniem. Planując działania też zapewne
4 S z czeg ó ln ie znany jest m odel kołow y Schw artza, w yk orzystyw any na p o zio m ie porównań m iędzykulturow ych i p oszu kiw an ia uniw ersalnej organizacji w artości ludzkich (zob . np. S z u s ter, 2 0 0 2 ).
w mniejszym stopniu biorą pod uwagę ich ocenę pod kątem wartości, koncen trując się raczej na skuteczności i szansie powodzenia.
Po drugie, badanie wartości, operacjonalizow anych w kategoriach przeko nań, zaw sze narażone jest na deklaratywność respondentów. Ludzie udzielają odpowiedzi życzeniowych nie tylko po to, by ujaw nić pozytywny w izerunek w łasnej osoby, ale też dlatego, że nie dokonując na co dzień zbyt często refleksji nad wartościam i (nieidealiści?), ulegają zawartej w nazwach wartości magii oddziaływ ania i tworzą idealny świat preferencji, które w ydają im się właściwe. W rzeczyw istości są one tylko idealną w izją osobistych preferencji, nie mając z realnym i wyborami w iele wspólnego. I niezależnie od brzm ienia instrukcji często odpowiadają tak jak chcieliby, żeby było, a nie tak jak jest; ujaw niają wartości, które uważają, że godne są preferencji, a nie te, które faktycznie preferują5 (Schwartz i in. 1997). Któż by nie chciał cenić jako najw ażniejsze w swym życiu miłości, dobra, prawdy, piękna... Nazwy w artoś ci przem aw iają do wyobraźni jednostki, co więcej - m ogą trafnie oddawać jej potrzeby (wyższe), wskutek tego łatwo brać je za w łasne, tym bardziej że instrukcja testu podsuwa taką możliwość. Do udzielania odpowiedzi aprobo wanych społecznie - obok świadomych tendencji - prow adzi zatem brak dystansu i niew ystarczająca refleksja, a sam m ateriał testowy niejako do tego prowokuje. Jest jeszcze jeden powód: oddziaływ anie motywu autow aloryzacji, jednego z dwu fundam entalnych motywów organizujących koncepcje siebie (Pervin, 2002). Jeśli przekonania dotyczące wartości bliskie są koncepcji siebie (Rokeach, 1985), to podlegają one oddziaływ aniu m otywów, które w yznaczają jej treść. A zatem, im bliższa ideałowi indyw idualna hierarchia preferencji, tym wyższe potencjalnie poczucie własnej wartości. W arto prze testować tę hipotezę.
Po trzecie, metody do badania wartości operują m ateriałem wysoce abs trakcyjnym (miłość, wolność, równość) albo takim i wskaźnikam i wartości, dotyczącym i sytuacji możliwych, które niekoniecznie korespondują z (aktual nymi) doświadczeniam i respondentów, w tym z decyzjam i, jakie podejm ują. I nie chodzi tu tylko o konstrukcję testów i ich trafność, ale o specyfikę sfery w artościow ania6. Stając wobec określonej sytuacji życiow ej, jednostka odnosi
5 W iele w yn ik ów badań m etodą R okeacha d otyczy de f a c to w artości uw ażanych przez respondentów za godne pożądania, a nie faktyczn ie n ajw ażn iejszych w ich ży ciu , to jest takich, które mają zw ią zek z ich zachow aniem (B olt, 1978; H om ant, R ok each 1970).
6 S p ecyfik a sfery aksjologicznej p olega m ięd zy innym i na tym , ż e w artości i w artościow a nie mają w yraźne uwarunkowania kulturowe, co stw arza d od atkow e problem y w przypadku
ją (bądź jakiś jej elem ent) do przekonań dotyczących wartości. M ożna pow ie dzieć, że w danej sytuacji odnajduje wartość bądź też że sytuacji tę wartość (wartości) nadaje. Stosownie do swego rozeznania, a więc analizy sytuacji i systemu wartości (całego lub pewnej jego części), i pewnie jeszcze wielu innych zmiennych, podejmuje decyzję o takim a nie innym działaniu. Jest to inna sytuacja niż w przypadku wskaźnika cechy, czyli konkretnego nawyku, który m ożna traktować jako zachowanie oderwane od kontekstu (np.: Czy często zm ienia ci się nastrój bez wyraźnego powodu? Czy lubisz hałaśliw e spotkania z ludźmi?). Podstawowe cechy ze w zględu na ich osadzenie w strukturze neurofizjologicznej organizmu oraz bezpośrednie odniesienie do obserw owalnego zachowania m ożna badać w sposób akontekstowy, poprzez ich behaw ioralne wskaźniki. W artości, które funkcjonują na poziom ie św iado mości i m ają abstrakcyjny charakter (przekonania o tym, co godne pożąda nia), wym agają odniesień do konkretnych sytuacji i dylem atów życiow ych rozgrywających się tu i teraz, a nie na papierze; dopiero wówczas m ożna stw ierdzić, co i kosztem czego jednostka w ybiera. K rótko m ówiąc, sama specyfika przedm iotu badania decyduje o tym, że m ożliwości świadom ych i nieśw iadom ych zniekształceń są znaczne.
Do zafałszowań wyników może rów nież prow adzić ich niew łaściw e opra cowanie statystyczne. W badaniach porównawczych postuluje się spraw dzenie hom ogeniczności populacji pod względem preferencji oraz ewentualne w yod rębnienie podgrup, zamiast prowadzenia porównań przy użyciu m iar tendencji centralnej, co może zamazywać w ew nętrzne zróżnicow anie porównywanych próbek (Pitts, 1981).
Kolejne problemy dotyczącą m ożliwych m ankam entów techniki badania. W przypadku rangowania wartości otrzym ujem y dane, co do których m ożli wości psychometrycznych analiz są ograniczone. Pełne w ykorzystanie psycho- metryczne danych ipsatywnych wym aga ich norm alizacji, przekształcenia na skalę stosunkow ą (Chapman i in. 1983; Brzozowski, 1989). Ale naw et trans form acja danych nie zmienia faktu, że rangi skrajne są bardziej rzetelne od rang środkowych. Co więcej, pozycja wartości w system ie w spółdecyduje o jej znaczeniu denotacyjnym; mówiąc ściślej, te same w artości były odm ien nie definiowane w zależności od tego, czy należały do bardziej, czy mniej cenionych (Homant, 1970). Trzeba również pam iętać, że tego typu metody (ipsatywne) szczególnie narażone są na deklaratyw ność badanych.
W prowadzenie niezależnych skal do oceny każdej z wartości pozw ala na ich bardziej elastyczną ocenę, w odniesieniu do każdej wartości respondent może brać pod uwagę cały m ożliwy zakres zm ienności na skali, ale to z kolei sprzyja przypisywaniu wysokich ocen wielu wartościom (Shrum, M cCarty,
1992).
Z oceną na skalach rozm aitych wartości zestawionych na jednej liście wiąże się jeszcze jeden problem m etodologiczny. M ianow icie m ożliw ość, że respondent przeskakuje pomiędzy różnym i subiektywnym i m iaram i, kiedy ocenia ważność wartości poszczególnych rodzajów. Do pewnego stopnia środkiem zaradczym może być odpow iednie zakotw iczenie skali, na przykład podanie jako opis skrajnych pozycji na skali szacunkow ej następujących określeń: 7 - wartość o nadrzędnym znaczeniu, 1 - wartość, która jest w o- pozycji do zasad, którymi kieruje się jednostka (Schwartz, 1992).
I V . W A Ż N I E J S Z E T R A D Y C Y J N E I W S P Ó Ł C Z E S N E K I E R U N K I B A D A Ń
W przeszłości wiele badań dotyczyło zw łaszcza podobieństw i różnic w zakresie preferencji wartości w różnych grupach, narodach lub kulturach (np. Feather, 1975; Hofstede, 1980; 1998; Rokeach, 1973; Schwartz, 1992). Badano również zmiany preferencji związane z wiekiem (np. ę ile li, 2000). Zagadnienie to łączy się z kw estią stałości i zmiany w zakresie preferencji wartości. Gdy problem rozpatryw any jest na poziom ie jednostki, chodzi o od powiedź na pytanie, jakie uwarunkowania podm iotowe i sytuacyjne bądź jakie predyspozycje osobowościowe łączą się odpowiednio ze stałością i zm ianą w osobistym systemie wartości. W badaniach grupowych i porównawczych przedmiotem analiz są na przykład przem iany społecznej świadomości i prefe rencji związane z procesam i transform acji socjokulturow ej. Badano również skutki oddziaływań na grupy społeczne zm ierzające w kierunku w yw ołania zmian w zakresie preferencji wartości. Badania te z jednej strony wykazują, że przekonania dotyczące wartości są względnie stałe, z drugiej strony dowo dzą, że odpowiednio zaplanowane oddziaływ ania persw azyjne m ogą stanowić skuteczny sposób m odyfikowania system u wartości osobistych. Zjaw isko to opiera się na dysonansie poznawczym między preferencjam i jednostki a prefe rencjam i grupy odniesienia. Skuteczność m odyfikacji wynika ze skojarzenia określonych preferencji z poczuciem własnej wartości respondentów oraz zastosowania społecznych porównań (Greenstein, 1976; Rokeach, 1985).
Inne badania zm ierzają do ustalenia empirycznej klasyfikacji wartości oraz wykrycia podstawowych tendencji, porządkujących preferencje. M iędzykultu rowe badania Schw artza (1992) wykazują istnienie dziesięciu uniwersalnych, motywacyjnie odm iennych typów wartości oraz dwu w ym iarów leżących u podłoża organizacji systemu wartości: Otwartość na zm ianę - Zachowaw czość i U m acnianie siebie - Autotranscendencja. K olejne badania przynoszą dalsze potw ierdzenia modelu Schwartza w sumie w 49 krajach (Schwartz, Sagiv, 1995).
Hofstede (1980) zidentyfikował cztery podstaw owe wymiary: władczy dystans, unikanie niepewności, indywidualizm i m ęskość-kobiecość. Model ten znalazł empiryczne potwierdzenie w 53 krajach, jednak w 23 krajach bardziej adekwatny okazał się model zawierający rów nież piąty wymiar: długo- i krótkofalow a orientacja (Hofstede, 1998).
Z kolei rezultaty uzyskane przez Johnstona (1995), sugerujące istnienie dwu ogólnych wymiarów ukrytych zarówno w w artościach finalnych, jak i instrum entalnych mierzonych testem Rokeacha: indyw idualizm -osiągnięcia i kolektyw izm -afiliacja, m ożna uznać za przejaw dwu fundam entalnych ten dencji w odniesieniu człow ieka do świata - indyw idualizm u i kolektywizm u - które ujaw niają się również w sferze w artościow ania (por. też: Oishi i in.
1998).
W badaniach tych wykorzystuje się rozm aite m ożliw ości analiz statystycz nych. Na przykład w badaniach m iędzykulturow ych stosuje się Similarity Structure Analysis - SSA, celem w ydobycia zespołów wartości, tworzących pewne powtarzające się domeny (Schwartz, 1992).
Niektóre badania skupiają się na relacji m iędzy w artościam i a innymi zmiennymi, jak cechy, postawy lub cele (Bilsky, Schwartz, 1994). Jedno z najw ażniejszych pytań dotyczy relacji między w artościam i a zachowaniem. Problem atyka wartości okazuje się również istotna w różnych kontekstach socjokulturowych. Badaczy interesuje nie tylko porów nyw anie grup ludzkich pod kątem preferencji, ale również kwestia zbieżności indyw idualnego syste mu wartości z wartościam i reprezentowanym i przez organizację lub instytucję, która jest dla osoby ważna. Chodzi w tym przypadku o osobiste i społeczne konsekwencje spójności i niespójności między w artościam i osobistym i a war tościami wspólnymi. W nioski płynące z badań nad w artościam i związanym i z pracą zawodową podkreślają znaczenie spójności m iędzy system em wartości pracow nika a systemem wartości instytucji lub organizacji; łączy się z tym większa m otywacja i efektywność pracy oraz w yższa satysfakcja pracownika (Zalewska, 2000). W artości indywidualne związane z pracą m ają wpływ na
wybór m iejsca pracy i w znacznym stopniu w arunkują sukces zawodowy (Roe, Ester, 1999).
V . P R O C E S W A R T O Ś C I O W A N I A J A K O P R Z E D M I O T B A D A Ń
Zdolność do posługiw ania się w artościam i w ram ach systemu m otyw acyj nego ma związek ze zdrowiem psychicznym i dojrzałością psychiczną je d nostki. W śród kryteriów dojrzałej osobowości podaje się wrażliwość aksjolo giczną, a proces sam oaktualizacji z definicji łączy się z dążeniem ku w artoś ciom, które pełnią w nim rolę m otyw ującą (M aslow, 1971). Również określe nie sensu życia wymaga odniesienia do wartości (Franki, 1976). N atom iast brak uporządkow ania wartości osobistych ma negatyw ne skutki dla psycholo gicznego funkcjonow ania człowieka; co do tego zgodni są przedstaw iciele odm iennych orientacji teoretycznych: psychologii hum anistycznej (M aslow, 1971), teorii psychodynam icznych (M enninger, Pruyser, 1963) czy psycholo gii poznawczej (Rokeach, 1973).
Czy podejdziem y do zagadnienia w artościow ania od strony zdrow ia i doj rzałości czy od strony zaburzeń i osobowości niedojrzałej, wniosek nasuwa się jeden: wartości odgryw ają istotną rolę w m otyw acji, w rozwoju osobow oś ci i narracyjnie określonej tożsamości; dopiero w drugim planie pojaw ia się problem , o jakie wartości konkretnie chodzi. Głównym zagadnieniem jest hierarchiczna struktura i sposób funkcjonow ania system u wartości; spraw ą jakby w tórną (może z wyjątkiem Frankla) staje się preferencja tych a nie
innych wartości jako naczelnych.
Propozycje formułowane na gruncie psychologii hum anistycznej czy też zbieżne z nimi w pewnych punktach rozw iązania poznawcze sugerują, że wartościowanie jako aktywność człow ieka może przebiegać na poziom ie świadomym i przedświadomym (Epstein, 1990). Najprostszym przejawem aktywności na poziomie świadomym jest na przykład ocena cenności danego przedm iotu (wartościowanie w znaczeniu ilościowym , ekonomicznym ). Prze jawami wartościowania na poziom ie przedświadom ym są preferencje (nie za
wsze uświadam iane) ujaw niające się w zachowaniu.
W ciągu ostatnich trzech dekad zainteresow ania badaczy zdają się ew oluo wać w kierunku eksploracji procesu w artościow ania. Jest to rozległy obszar badań, jeśli przyjąć, że na w artościowanie - to z poziom u świadomego - składa się: (1) wolny wybór, (2) spośród alternatywnych m ożliwości, (3) po rozważeniu konsekwencji każdej z nich, (4) pozytyw nie oceniany przez sam e
go wybierającego, (5) akceptowany przez innych ludzi, (6) zgodne z tym wyborem działanie oraz (7) utrw alenie się wzorca postępow ania (Raths, Har- min, Simon, 1978, s. 27-28). W artościow anie nie ogranicza się zatem do oceny, ale ma bezpośrednie odniesienie do sfery działania, obejm ując procesy poznawcze, afektywne i m otywacyjne. Obejmuje rów nież ocenę dokonyw ane go wyboru z perspektywy wartości akceptowanych społecznie oraz z (wyobra żonego) punktu widzenia innych ludzi.
W artościowanie można rozum ieć jeszcze szerzej - jako proces nadaw ania znaczeń. Przykładowo, pytając o specyficzne interpretacje wartości ogólnych, możemy porównywać system znaczeń osobistych różnych osób oraz poszuki wać specyfiki rozum ienia poszczególnych wartości przez różne grupy społecz ne czy etniczne (na przykład miłość lub prawda). Dowiadujemy się w ten sposób, jak różnie ludzie tw orzą system y osobistych znaczeń, wychodząc od tych samych skądinąd wartości kulturowych; ja k różnie w yrażają je w swoich językach i w jak odm iennych kontekstach znaczeniow ych je ujmują. Stąd też w badaniach nad wartościowaniem przyw iązuje się coraz więcej uwagi do unikalnych znaczeń wartości wspólnych. Jak piszą Hermans i Herm ans-Jansen (2000): „każdą wartość, która jest w spólna dla jakiejś grupy, jednostka inter pretuje, mniej lub bardziej świadomie, jako część swej w łasnej, osobistej narracji” (s. 37). Porównania m iędzy grupam i i kulturam i prowadzi się na poziom ie znaczeń kolektywnych takich wartości, jak np. wolność, równość czy miłość. Tymczasem znaczenia te w różnych krajach i kulturach są od mienne, a zatem porównania m iędzykulturow e prow adzą niekiedy do błęd nych wniosków (Peng, Nisbett, W ong, 1997). Dlatego też w badaniach indy widualnych warto docierać do osobistej interpretacji wartości (por. Hermans, Oleś, 1994; Oleś, Hermans, 1995) i na tej podstaw ie dążyć do opisu, jak ludzie w danej kulturze rozum ieją daną wartość. Tak prow adzone poznanie może więcej powiedzieć o przedstaw icielach różnych kultur niż statystyczne zestawienia, z których wynika na przykład, że A m erykanie wyżej cenią w ol ność osobistą niż Japończycy, albo że Chińczycy cenią równość wyżej od wolności, odwrotnie niż m ieszkańcy Australii.
V I. Z B A D A Ń N A D K R Y Z Y S E M W A R T O Ś C I O W A N I A
Opis zawartości systemu wartości niew iele jeszcze daje; dotąd nie wiemy, w jaki sposób człowiek się nim posługuje, czy są to tylko deklaracje, czy może idealny wzorzec, czy też użyteczne kryteria oceny i wyboru na co
dzień. I dalej, czy i w jakim stopniu jest to system stabilny i spójny? Jaka jest jego moc regulacyjna? Czy z jego funkcjonowaniem , rozw ojem i przeob rażeniami (przew artościow ania) w iążą się konflikty i napięcia?
Tego rodzaju pytania doprowadziły do opisania zjaw iska kryzysu w artoś ciowania. Pom ysł utw orzenia kwestionariusza do badania kryzysu w w artoś ciowaniu wynikał z potrzeby określenia mocy regulacyjnej system u wartości. Chodziło również o to, czy system ujawniany w badaniu preferencji wartości dostarcza spójnych i efektywnych kryteriów oceny i w yboru, czy też obarczo ny jest w ew nętrznym i konfliktam i (por. też: Epstein, 1990).
Kryzys w artościow ania to stan trudności lub zaburzeń w procesie w artoś ciow ania, które polegają na: (1) trudności uporządkow ania indywidualnego systemu wartości w hierarchię; (2) znaczących przew artościow aniach lub poczuciu zagubienia wartości; (3) braku integracji procesów poznawczych, afektywnych i m otyw acyjnych składających się na w artościowanie; (4) poczu ciu niezrealizow ania wartości w życiu. W kryzysie, którem u towarzyszy stan napięcia, niepokój, a niekiedy również dezintegracja psychiczna, m ogą w ystę pować wszystkie te objawy bądź tylko niektóre spośród nich (opis objawów, zob. Oleś, 1991; 1998).
Początkowo przyjm owano, że trudności w wartościow aniu m ają krótko trwały i przem ijający charakter, choć w niektórych przypadkach m ogą równie dobrze towarzyszyć nerw icy lub łączyć się kryzysem rozw ojow ym (Oleś, 1989a). W yniki badań sugerują jednak, że trudności ujaw niające się w proce sie w artościowania są najczęściej przewlekłe, będąc wyrazem w ew nętrznych konfliktów, emocjonalnych problem ów lub trudności zw iązanych z rozwojem osobowości. I - oczywiście - zachodzą tylko u niektórych osób, co pośrednio przem awia na rzecz tezy sform ułowanej przez W ojciszke (1986) na temat odmiennego znaczenia wartości osobistych u idealistów i nieidealistów .
Dezorganizacja w artościowania w adolescencji w ydaje się zjawiskiem naturalnym , a nawet do pewnego stopnia pożądanym (Cote, Levine, 1987; M enezes, Campos, 1997), poniew aż dylematy aksjologiczne sprzyjają form o waniu się tożsam ości (Erikson, 1997). I choć - zgodnie z przew idyw aniem - w okresie adolescencji nasilenie trudności w wartościow aniu jest m etrycznie rzecz ujmując w iększe niż w okresie wczesnej i średniej dorosłości, to jednak i wśród osób dorosłych zdarzają się przypadki chronicznych problem ów z wartościowaniem . Niekiedy znajdują one uzasadnienie w w ynikach św iad czących o powiązaniu kryzysu w artościowania z wymiarem neurotyzm u (Gry- zio, 1991; Oleś, 1994; 1998).
Dezorganizacja w artościowania może też sygnalizować konieczność reorga nizacji systemu wartości osobistych, co m oże mieć naw et znaczenie przysto sowawcze (por. Epstein, 1990). W prawdzie już Arystoteles podkreślał ko nieczność występow ania konfliktu wartości u człow ieka, jednak konflikty wewnętrzne związane z trudnością hierarchicznego uporządkow ania wartości, poczuciem nierealizow ania wartości lub niespójnością postaw w artościujących mogą negatyw nie odbijać się na zdrowiu psychicznym jednostki, co najm niej ograniczając jej możliwości rozwojowe. „Jeżeli przyjąć, że w artości przeja wiają się w m yśleniu, emocjach i zachowaniu, to rodzi się pytanie, jak inter pretować w yniki, w których różne wskaźniki są w zajem nie niespójne” (Ep stein, 1990, s. 14). Bardzo możliwe, iż teoretyczna interpretacja Rogersa (1964) na tem at stłum ienia organizm icznego procesu w artościującego i intro- jekcji wartości (wyobrażanych) u osób pozbawionych poczucia bezpieczeń stwa z powodu akceptacji warunkowej znajduje tu swoje zastosow anie.
K w estionariusz do badania kryzysu w artościow ania służy do em pirycznej eksploracji tego typu problemów; warto stosować go z jakąś m etodą do bada nia preferencji wartości ludzkich, gdyż w ypełniając taką m etodę, respondent może lepiej uzmysłowić sobie ewentualne konflikty i problem y dotyczące wartościowania. M etoda ma spraw dzoną rzetelność i trafność, a także normy dla uczniów szkół średnich, studentów i osób dorosłych. Test jest tak wyska- lowany, że dokładność pomiaru jest wyższa w przypadku w ysokich wyników, co oznacza czułość w zakresie diagnozow ania trudności i zaburzeń w w artoś ciowaniu. Niższa zgodność w ew nętrzna czterech w yodrębnionych podskal w porównaniu z badaniami prowadzonymi w drugiej połowie lat 80., przy zbliżonej zgodności wewnętrznej całości skali, sugeruje, że samo zjaw isko może podlegać przemianom w czasie i po 10 latach ujaw nia się ju ż nieco inaczej w podobnie dobranej grupie studentów (por. Oleś, 1989a; 1998).
Przeprowadzono szereg badań dotyczących preferencji różnych wartości w zależności od poziom u kryzysu wartościowania. Nie udało się stw ierdzić wyraźnych, jednoznacznych w spółzależności, raczej statystycznie istotne ten dencje grupowe. I tak, kryzys w wartościow aniu łączy się z lekko obniżoną akceptacją wartości moralnych, społecznych i religijnych a podw yższoną akceptacją w artości hedonistycznych i użytecznościowych. Nie oznacza to, że osoby w kryzysie wyżej cenią wygodę życia niż pom oc innym ludziom czy dobro m oralne; chodzi o to, że różnica między tymi w artościam i jest u nich mniejsza. Podobnie rzecz się ma na poziom ie poczucia realizacji wartości (Oleś, 1989b; 1994; 1998). W iadomo również, że nasilenie kryzysu w artoś ciowania ujem nie koreluje ze stopniem zgodności m iędzy indyw idualną hie
rarchią wartości a obiektywnym wzorcem hierarchii wartości shelerowskich (Sokołowska, 1991).
Na poziom ie systemu znaczeń osobistych kryzys w artościow ania przejaw ia się bardzo nieznaczną przew agą wartościowań pozytyw nych (więcej uczuć pozytyw nych niż negatywnych), podczas gdy osoby nie przejaw iające kryzysu form ułują od czterech do siedmiu razy więcej wartościowań pozytyw nych niż negatywnych. W systemach znaczeń osobistych studentów w kryzysie znacz nie więcej jest wartościowań negatyw nych, a mniej pozytyw nych w porów na niu ze studentam i nie przejaw iającym i trudności w wartościowaniu. Co w ię cej, osoby w kryzysie wykazują m niejsze nasilenie motywu um acniania sie bie, jak również motywu kontaktu i jedności z innymi. Bardzo m ożliwe, iż powodem są trudności, jakie napotykają na drodze spełnienia obydwu m oty wów. Co więcej, negatywne w artościow ania uogólniają się w system ie zna czeń osobistych u studentów będących w kryzysie w artościow ania (czyli one w łaśnie zabarw iają ogólny stan em ocjonalno-uczuciow y badanych), podczas gdy u studentów nie będących w kryzysie w system ie znaczeń uogólniają się pozytywne wartościowania, oddziałując tym samym na ogólne samopoczucie badanych. Stan kryzysu w artościowania - na poziom ie narracji tworzonej przez podm iot - m ożna określić jako stan, w którym jednostka tworząca autonarrację dostrzega względnie dużo negatyw nych doświadczeń, trudno jej znaleźć efektywny sposób um acniania własnej wartości oraz budowania satys fakcjonujących kontaktów z innymi oraz nie bardzo potrafi oderwać się od negatyw nych interpretacji, które w znacznym stopniu zabarw iają jej ogólne samopoczucie (Hermans, Oleś, 1996). Taka jest praw idłow ość wynikająca z analiz grupowych. W indywidualnym przypadku przejaw y dezorganizacji systemu znaczeń osobistych m ogą być spowodow ane stresującym w ydarze niem życiow ym , ale bez reperkusji w zakresie w artościow ania, i odwrotnie: nasilone trudności w wartościowaniu m ogą wystąpić bez tow arzyszącej temu dezorganizacji systemu znaczeń osobistych.
Pow iązanie kryzysu z lękiem i niepokojem, w tym z lękiem egzystencjal nym czy objaw am i depresji (poczucie braku nadziei), wydaje się oczywiste w świetle definicji kryzysu. Podobnie jest z obniżoną samooceną, obniżoną m otywacją osiągnięć oraz m niejszą w ytrw ałością w przezw yciężaniu trudnoś ci. Okazuje się jednocześnie, że kryzys w artościow ania może łączyć się z o- ryginalnością m yślenia (Kurzydło, 1989; Oleś, 1998; Pieszko, 2000; Szyszka,
1989).
Trudności i problemy w zakresie w artościow ania m ają związek z osłabie niem orientacji temporalnej ku przyszłości oraz nasilonym doświadczaniem
presji czasu. W ynik ten można wyjaśniać w ten sposób, iż niejasne kryteria wartościowania utrudniają w ybór i skuteczne dążenie do celu oraz m ogą wiązać się z zaangażowaniem w konkurencyjne form y aktyw ności (i stąd poczucie presji czasu). Potwierdzeniem dla takiego w yjaśnienia jest istotny związek między trudnością uporządkow ania wartości w hierarchię a poczu ciem presji czasu. Z kolei przew artościowania, brak integracji procesu w artoś ciowania i poczucie nierealizow ania wartości łączą się ze znaczącym osłabie niem orientacji ku przyszłości, co wyraża się trudnościam i w w yborze celów, formułowaniu dążeń i ich realizacji oraz planowaniu aktyw ności. W spółzależ ności te są wyraźniejsze u studentów niż u dorosłych w wieku średnim (N o sal, Oleś, 1994).
Istnieje też związek kryzysu wartościowania z postaw am i rodzicielskim i. Brak akceptacji w dzieciństw ie, zwłaszcza ze strony ojca, zw iększa praw dopo dobieństwo trudności i konfliktów w sferze wartości w okresie dojrzew ania i dorastania. Natomiast akceptacja i miłość ze strony m atki m oże chronić lub łagodzić tego typu problem y (Kita, Sitarczyk, 1994; Sitarczyk, 1996).
Badania dorastającej m łodzieży ujawniły związek statusu tożsam ości roz proszonej i przejętej (według M arcii) z zaburzeniam i i trudnościam i w artoś ciowania; osoby o statusie tożsam ości osiągniętej nie ujaw niały takich trud ności (Charyton, 1999). W ynik ten jest zaskakujący w odniesieniu do tożsa mości przejętej, gdyż na podstaw ie teoretycznego opisu m ożna byłoby sądzić, iż fakt przejęcia kryteriów w artościowania zapobiega istnieniu konfliktów w tej sferze.
Okazuje się, iż problem y i trudności związane z w artościow aniem łączą się nie tylko z kryzysem tożsamości, ale również z kryzysem w czesnego wieku średniego. W śród zmiennych wyjaśniających nasilenie objaw ów kryzy su połowy życia oraz trudność pogodzenia się z faktem przem ijania i konie cznością śmierci istotną rolę odgryw ają problemy związane z w artościow a niem. Nasilenie trudności w wartościowaniu koresponduje ze sposobem prze chodzenia przełomu połowy życia. Przejawów trudności w zakresie w artościo wania trudno dopatrzeć się u przedstaw icieli dwu - zresztą zupełnie różnych - grup, m ianowicie m ężczyzn nastawionych pragm atycznie do życia oraz mężczyzn żyjących pogłębioną refleksją egzystencjalną. Obydwie grupy łączy ugruntowany system wartości, jedni znajdują satysfakcję w realizacji konkret nych zadań i celów życiowych, często związanych z karierą lub statusem społeczno-ekonom icznym , drudzy m ają silne zakotw iczenie w wartościach religijnych, moralnych i rodzinnych. Nasilone objawy trudności w w artościo waniu m ożna spotkać u m ężczyzn przechodzących kryzys połowy życia oraz
takich, którzy zdają się ignorować znaczenie upływu czasu, starając się utrzy mać m łodzieńczy styl życia i broniąc się przed zmianam i oznaczającym i wejście w w iek średni („wieczni chłopcy”). W jednym i drugim przypadku brakuje stabilnych kryteriów w artościowania (Oleś, 2000).
Ciekawym kierunkiem wydaje się też poszukiw anie specyfiki trudności i zaburzeń w artościowania w porównaniu z innymi trudnościam i i zaburzenia mi, jak na przykład egzystencjalne lęki lub brak nadziei (por. Juros, Oleś,
1992).
*
Po okresie fascynacji badaniam i nom otetycznym i obserwujem y aktualnie wzrost zainteresow ania idiograficznym studium wartości osobistych. M ożna dostrzec rów nież pew ną ewolucję badania preferencji wartości w kierunku badania różnych aspektów procesu wartościowania, zw łaszcza z perspektywy psychologii poznawczej i fenom enologicznej. Szczególnie inspirujące w ydają się analizy preferencji wartości oraz w artościow ania w aspekcie procesów kognitywnych (Feather, 1988) albo afektywnych (M adhere, 1993). Jednocześ nie złożoność procesów, które w yznaczają takie a nie inne preferencje, zdaje się kontrastow ać z prostą konstrukcją metod do badania wartości osobistych.
Zainteresow anie problem am i w artościowania nie przem ija. Jest to ważna i interesująca dziedzina badań, nawiązuje bowiem do specyficznej w łaściw oś ci człow ieka - zdolności dokonywania oceny i wyboru.
B IBL IO G R A FIA
Allport, G. W ., Vernon, P. E ., L indzey, G. (1 9 6 0 ). Study o f valu es. M an u al (ed. III). Boston: H oughton M ifflin Com pany.
Bandura, A. (1 9 8 6 ). S o cia l fo u n d a tio n s o f thou ght a n d a ctio n : A s o c ia l c o g n itiv e th eory. E n g lew o o d C liffs: Prentice-H all.
B ilsk y, W ., Schw artz, S. M. (1 9 9 4 ). V alues and personality. E u ro p ea n J o u rn a l o f P erso n a lity , 8, 3, 163-81.
B olt, M. (1 9 7 8 ). The R okeach V alue Survey: Preferred or preferable? P e r ce p tu a l a n d M o to r
Skills, 47, 322.
B oyatziz, R. E ., M urphy, A. J., W heeler, J. V. (2 0 0 0 ). P h ilosop h y as a m issin g link betw een values and bahavior. P sy ch o lo g ic a l R e p o rts, 86, 1, 47 -6 4 .
B raithwaite, V. A ., Scott, W . A. (1 9 9 1 ). V alues. W: J. P. R ob in son , P. R. Shaver, L. S. W rightsm an (red.), M e a su res o f p e r so n a lity a n d s o c ia l p s y c h o lo g ic a l a ttitu d e s. San D ieg o , CA: A cadem ic Press, s. 6 6 1 -7 5 3 .
B rzozow sk i, P. (1989,). Skala W artości (SW ). P olska a d a p ta c ja Value S u rvey M. R okeach a.
P odręczn ik. W arszawa: Laboratorium T estów P sy c h o lo g iczn y ch PTP.
B rzozow sk i, P. (1 9 9 5 ). Skala W artości S chelerow skich - SWS. P o d ręczn ik . W arszawa: P racow nia T estów P sy ch o lo g icz n y c h PTP.
C aw ley, M. J., Martin, J. E., Johnson, J. A. (2 0 0 0 ). A virtues approach to personality. P e r s o
n ality a n d In d ivid u a l D ifferen ces, 28, 5, 9 9 7 -1 0 1 3 .
Chapman, D . W ., Blackburn, R. W ., A ustin, A. E., H utcheson, S. M. (1 9 8 3 ). E xpanding analy tic p o ssib ilities o f R okeach value data. E d u c a tio n a l a n d P s y c h o lo g ic a l M ea su rem en t, 43, 419 -4 2 1 .
Charyton, B . (1 9 9 9 ). S tatus tożsa m o ści a k o n cep cja sie b ie u o só b d o ra s ta ją c yc h . Lublin: KUL (niepub lik ow ana praca m agisterska).
ę ile li, M. (2 0 0 0 ). Change in value orientations o f Turkish youth from 1989 to 1995. The
J o u rn a l o f P sych o lo g y , 134, 2 9 7 -3 0 5 .
C ote, J. E., L evin e, C. (1 9 8 7 ). A form ulation o f E rikson’s theory o f e g o identity form ation.
D e ve lo p m e n ta l R eview , 7, 273 -3 2 5 .
D avis, R. V . (1991). V ocational interests, values, and p referen ces. W: M. D . Dunette, L. M. Hough (red.), H a n dbook o f in d u stria l a n d o rg a n iz a tio n a l p sy c h o lo g y (v o l. II). P alo A lto, CA: C onsulting P sy ch o lo g ists Press, s. 8 3 3 -8 7 1 .
D rw al, R. Ł. (1 9 9 5 ). Problem y kulturowej adaptacji kw estion ariuszy o so b o w o śc i. W: R. Ł . D rw al, A d a p ta cja k w e stio n a riu szy o s o b o w o ś ci. W arszawa: W yd aw n ictw o N a u k o w e PW N , s. 12-26.
Epstein, S. (1 9 9 0 ). W artości z perspektyw y p o zn a w czo -p rzeży cio w ej teorii „ja”. W: J. R ey k o w - ski, N . E isenberg, E. Staub (red.), In dyw idu aln e i sp o łe c z n e w yzn a czn ik i w a rto śc io w a n ia . W rocław: Polska A kadem ia Nauk, Instytut P sy c h o lo g ii, s. 11-32.
Erikson, E. H. (1 9 9 7 ). D zieciń stw o i sp o łeczeń stw o . Poznań: D om W yd aw n iczy R ebis. Feather, N . T. (1 9 7 5 ). V alues in education a n d so c ie ty . N ew York: Free Press.
Feather, N . T . (1 9 8 8 ). From values to actions: R ecen t app lication o f the exp ectan cy-valu e m odel. A u stra lia n J ou rn al o f P sych o lo g y, 40, 105-124.
Fiske, M ., C hiriboga, D . A . (1 9 9 0 ). C hange a n d co n tin u ity in a d u lt life. San Francisco: Jossey- -B ass, Publ.
Forsyth, D. R . (1 9 8 0 ). A taxonom y o f ethical id eo lo g ies. J o u rn a l o f P e r so n a lity a n d S o cia l
P sy ch o lo g y , 39, 1, 175-84.
Franki, V . E. (1 9 7 6 ). H om o p a tie n s . W arszawa: P A X .
G reenstein, T. N . (1 9 7 6 ). B ehavior change through value self-con frontation: A field exp eri m ent. J o u rn a l o f P erso n a lity a n d S o cia l P sy c h o lo g y , 34, 2 5 4 -2 6 2 .
G ryzio, B. (1 9 9 1 ). K ry zy s w w a rto ścio w a n iu a h iera rch ie w a rto śc i u o só b z n erw icą i b e z
n erw icy. Lublin: U M C S (niepublikow ana praca m agisterska).
Hermans, H. J. M ., Hermans-Jansen, E. (2 0 0 0 ). A u to n a rra c je: T w o rzen ie zn aczeń w p s y c h o te
ra p ii. W arszawa: Pracow nia T estów P sy ch o lo g ic zn y ch PTP.
Hermans, H ., O leś, P. K. (1 9 9 4 ). The personal m eaning o f valu es in a rapidly changing so c ie ty. J o u rn a l o f S o c ia l P sych o lo g y, 134, 5, 5 6 9 -7 9 .
Hermans, H. J. M ., O leś, P. K. (1 9 9 6 ). V alue crisis: A ffe ctiv e organization o f personal m ea nings. J o u rn a l o f R esea rch in P erso n a lity , 30, 4 5 7 -4 8 2 .
Hofstede, G. (1 9 8 0 ). C u ltu re ’s con sequ en ces: In tern ation al d ifferen ces in w o rk -r e la te d values. Beverly H ills, CA: Sage.
Hofstede, G. (1 9 9 8 ). A case for com paring apples with oranges: International d ifferen ces in values. W: M. Sasaki (red.), Values a n d a ttitu d e s a c ro ss n a tio n s a n d tim es. Leiden: Brill, s. 16-31.
Hogan, R. (1 9 7 3 ). Moral conduct and moral character: A p sy ch o lo g ica l perspective. P sy c h o lo
g ic a l B ulletin, 79, 217-232.
Hom ant, R. (1970). D enotative m eaning o f values. P erso n a lity: An In tern a tio n a l Jou rn al, 1, 213-219.
Homant. R., R ok each M. (19 7 0 ). V alue for honesty and cheating behavior. P e r s o n a lity : An
In tern a tio n a l Journal, 1, 153-162.
H orley, J. (2 0 0 0 ). V alue assessm ent and everyday activities. J o u rn a l o f C o n stru c tiv ist P sy c h o
logy, 13, 1, 67-73.
Johnston, C. S. (1995). The R okeach V alue Survey: U nderlying structure and m ultidim ensional scaling. The Journ al o f P sy ch o lo g y , 129, 5, 5 8 3 -5 9 7 .
Juros, A ., O leś, P. (19 9 2 ). A n aliza porów naw cza zm ienn ych egzysten cjaln ych m ierzonych K w estionariu szem do Badania K ryzysu w W artościow aniu (K K W ) i Skalą N iepokoju E g zysten cjaln ego (SN E ). W: S. Steuden (red.), W ybrane za g a d n ie n ia z p s y c h o lo g ii klin iczn ej. Lublin: T N KUL, s. 113-125.
Kasser, T., Ryan, R. M. (19 9 6 ). Further exam inin g the Am erican dream: W ell-b ein g correlates o f intrinsic and extrinsic goals. P erso n a lity a n d S o c ia l P sy c h o lo g y B u lletin , 22, 2 8 1 -2 8 8 . Kita, B ., Sitarczyk, M. (1994). P ostaw y ro d zicielsk ie a kryzys w w artościow an iu u m łod zieży
w w ieku dorastania. P sych o lo g ia W ych o w a w cza , 37, 3 3 0 -3 4 3 .
K luckhohn, C. (19 5 1 ). V alues and value-orientations in the theory o f action: An exploration in definition and classification . W: T. Parson, E. A. Sh ils (red.), T o w a rd a g e n e ra l th eory
o f a ction . C am bridge, MA: Harvard U niversity Press, s. 3 8 8 -4 3 3 .
K okoszka, A. (1 9 9 1 -9 2 ). On the p sy ch o lo g y o f experien cin g values: A supplem ent to the evolutionary level m odel o f the main states o f con sciou sn ess. Im agination , C o g n itio n a n d
P e r s o n a lity , 11, 75-84.
K urzydło, J. (1989). O b ra z sie b ie u m ło d zie ży o różnym p o z io m ie k ryzysu w a rto śc io w a n ia . Lublin: K UL (niepublikow ana praca m agisterska).
L eontiew , D. A. (1 9 9 2 ). The m eaning crisis in R u ssia today. In tern a tio n a l F orum f o r L ogoth e-
rapy, 15, 4 1 -4 5 .
L ocke, K. D. (2000). Circum pex S cales o f Interpersonal Values: R elia b ility , valid ity, and appli cability to interpersonal problem s and personality disorders. J o u rn a l o f P e r so n a lity ri.v.vp.vi-
m ent, 75, 2 , 249-267.
Madhere, S. (1 9 9 3 ). The d evelop m en t and validation o f the Current L ife O rientation Scale.
P sych o lo g ic a l R eport, 72, 4 6 7 -4 7 2 .
M aslow , A. H. (19 7 1 ). P sychological data and value theory. W: A. H. M aslow (red.), N ew
k n ow ledge in human values (ed. II). C hicago: G attew ay, s. 119-136.
M enezes, I., Cam pos, B. P. (1997). The process o f value-m ean in g construction: A c ro ss-sectio nal study. E uropean Journ al o f S o cia l P sy ch o lo g y , 27, 55 -7 3 .
M enninger, K. A ., Pruyser, P. W. (19 6 3 ). M orals, values, and m ental health. W: A. D eutsch , H. Frishman (red.), The en cyclo p ed ia o f m en ta l health . N ew York: Franklin W atss. Inc., vol. 4, s. 1244-1255.
Morris, C. (1956). V arieties o f human valu es. C hicago: U n iversity o f C h icago Press. N osal, C., O leś, P. (1 9 9 4 ). D iagnostyczna wartość pomiaru orientacji tem poralnych dla w sk a ź
ników kryzysu w artościow ania. P rze g lą d P sych o lo g iczn y, 37, 5 2 5 -5 3 7 .
O ishi, S., D iener, E., Suh, E., Lucas, R. E. (2000). V alue as m oderator in su b jective w ell- -being. J ou rn al o f P erso n a lity, 67, 157-183.
O ishi, S., Schim m ack, U., Diener, E., Suh, E. M. (1 9 9 8 ). The m easurem ent o f values and Individualism -C ollectivism . P erso n a lity a n d S o cia l P sy c h o lo g y B u lletin , 24, 117 7 -1 1 8 9 . O leś, P. (1 9 8 9 a ). K w estio n a riu sz do B adan ia K ryzysu w W a rto ścio w a n iu (K K W ). P o d ręczn ik .
Warszawa: Laboratorium Technik D iagn ostyczn ych im. B. Z aw ad zk iego.
O leś, P. (1 9 8 9 b ). W a rtościow an ie a o so b o w o ść. P sy ch o lo g ic zn e b a d a n ia em p iryczn e. Lublin: R edakcja W ydaw nictw KUL.
O leś, P. K. (19 9 1 ). V alue crisis: M easurem ent and personality correlates. P o lish P sy c h o lo g ic a l
B u lletin, 22, 53-62.
O leś, P. (19 9 4 ). K ryzysy w artości. W: A. Januszew ski, P. O leś, T. W itkow ski (red.), W ykłady
z p s y c h o lo g ii w K atolickim U n iw ersytecie L ubelskim (t. 7). Lublin: R edakcja W ydaw nictw
KUL, s. 85-100.
O leś, P. (1 9 9 8 ). K w e stio n a riu sz d o B a d a n ia K ryzy su w W a rto ścio w a n iu (K K W ). P od ręczn ik . W arszawa: Pracow nia T estów P sy ch o lo g iczn y ch PTP.
O leś, P. K. (2 0 0 0 ). P sy c h o lo g ia p rzeło m u p o ło w y życia . Lublin: T ow arzystw o N au k ow e KUL. O leś, P., Hermans, H. J. M. (1 9 9 5 ). The objective values from the personal valuation p erspec
tive during the changes in society. Jou rn al f o r M en ta l C h a n g es, 1, 2, 113-122.
Peng, K., N isbett, R. E., W ong, N. Y. C. (1 9 9 7 ). V alidity problem s com paring values across cultures and possib le solutions. P sy c h o lo g ic a l M eth o d s, 2, 3 2 9 -3 4 4 .
Pervin, L. A. (20 0 2 ). P sych o lo g ia o so b o w o ś ci. Gdańsk: GW P.
Pieszko, A. (2 0 0 0 ). W pływ ćw icze ń k laryfiku jących na in teg r a c ję system u w a rto śc i. Lublin: KUL (niepublikow ana praca m agisterska).
Pitts, R. E. (1 9 8 1 ). V alue-group analysis o f cultural values in h eterogen eou s populations.
Journal o f S o cia l P sych o lo g y, 115, 1, 109-124.
Raths, L. E., Harmin, M ., Sim on, S. B. (1 9 7 8 ). Values a n d tea ch in g (ed. II). Colum bus: Ch. E. Merrill Publishing Com pany.
Rest, J. R. (1 9 7 9 ). D e ve lo p m en t in Judgin g M o ra l Issues. M inneapolis: U n iversity o f M in n eso ta Press.
R eykow ski, J. (19 9 0 ). W stęp. W: J. R eyk ow sk i, N. E isenberg, E. Staub (red.), In dyw idu aln e
i sp o łe czn e w yznaczn iki w a rto śc io w a n ia . W roclaw: P olska A k ad em ia N auk, Instytut P sy
ch o lo g ii, s. 7-10.
R oe, R. A ., Ester, P. (1999). V alues and work: Em pirical fin d in gs and theoretical p erspective.
A p p lie d P sych o lo g y: An In tern a tio n a l R e view , 4 8 , 1, 1-21.
Rogers, C. R. (19 6 4 ). Toward modern approach to values. The valuing process in the mature person. Jou rn al o f A b n o rm a l a n d S o c ia l P sych o lo g y, 68, 160-167.
Rokeach, M. (1 9 8 5 ). Inducing change and stability in b e lie f system s and personality structures.
Journal o f S o c ia l Issues, 41, 153-171.
Schwartz, S. H. (1 9 9 2 ). U niversals in the content and structure o f values: T heoretical advances and em pirical tests in 20 countries. A d va n c es in E xp erim en ta l S o cia l P sy ch o lo g y , 25, 1-65. Schw artz, S. H., Sagiv, L. (1 9 9 5 ). Id en tifying cu ltu re-sp ecifics in the content and structure o f
v alu es. J o u rn a l o f C ro ss-C u ltu ra l P sych o lo g y, 26, 9 2 -1 1 6 .
Schw artz, S. H., Sagiv, L., B oehnke, K. (2 0 0 0 ). W orries and va lu es. J o u rn a l o f P er so n a lity , 68, 30 9 -3 4 6 .
Schwartz, S. H., V erkasalo, M., A n tonovsk y, A ., Sagiv L. (1 9 9 7 ). V alue priorities and social desirability: M uch substance, som e style. B ritish J o u rn a l o f S o c ia l P sych o lo g y , 36, 3 -18. Sheldon, K. M ., M cG regor, H. A. (2 0 0 0 ). Extrinsic value orientation and „The tragedy o f the
c o m m o n s”. Jo u rn a l o f P erso n a lity , 68, 383 -4 1 1 .
Shrum, L. J., McCarty, J. A. (1 9 9 2 ). Individual d ifferen ces in differentiation in the rating o f personal values: The role o f private self-co n scio u sn ess. P e r so n a lity a n d S o cia l P sy c h o lo g y
B ulletin, 18, 2 2 3 -2 3 0 .
Sitarczyk, M . (1 9 9 6 ). P ostaw y w y ch o w a w cze matek a d ośw iad czan ie kryzysu w w artościow a niu przez ich dorastające córki. A n n ales, 9, 227 -2 3 8 .
S ok ołow sk a, U. (1 9 9 1 ). K ry zy s w w a rto ścio w a n iu a h ie ra rch ie w a rto śc i m ło d z ie ży . Lublin: UM C S (niepub lik ow ana praca m agisterska).
Szuster, A . (2 0 0 2 ). Orientacje prospołeczne a preferow anie w artości (w kategoryzacji Shalom a Schw artza). W: M. L ew icka, J. G rzelak (red.), J edn ostka i sp o łe c z e ń stw o . Gdańsk: GW P, s. 199-216.
Szyszka, E. (1 9 8 9 ). P o zio m niepokoju a k ryzys w a rto śc io w a n ia u stu d en tó w . Lublin: KUL (niepublik ow ana praca m agisterska).
W ojciszk e, B . (1 9 8 6 ). Struktura „JA", w a rto śc i o so b iste i za ch o w a n ie. W rocław: W yd aw n ic tw o P olsk iej A kadem ii Nauk.
Z aleski, Z. (1 9 7 8 ). System w artości a podejm ow anie ryzyka. R oczn iki F ilo zo fic zn e, 26, 4, 55 -8 9 .
Z alew ska, A . M. (2 0 0 0 ). Adaptacja kw estionariusza „Orientacja na w artości za w o d o w e” S eifer ta i B ergm anna do warunków polsk ich . Studia P sy ch o lo g ic zn e , 38, 5 7 -7 7 .
R ESEA R C H E S O N V A L U E S A N D V A L U A T IO N : SO M E M ETH O D O LO G IC A L IS SU E S
S u m m a r y
The article deals w ith som e basic problem s concerning human valu es and m eth odological problem s arising in assessm en t o f values. A fundam ental distin ction on ob jective and subjective values is taken as a starting point. For social scien ces an su b jectivistic point o f v iew is the m ost com m on. H ow ever in p sych ology one can d efin e tw o general w ays o f understanding human values: values as b elieves (c o n scio u s, c o g n itiv e structures) and valu es as intrinsic (u n con sciou s) criteria o f ch o ice. A s co n sequ en ce one can analyse valuation on both levels: exploring preferences declared by p eop le and exam in in g preferences evid en t by their ch o ices and behaviour. M eth odological problem s concerning m easurem ent o f values are m entioned: such as ipsativeness and mental processes o f c h o ice and valuation, so cia l desirability, and sim p lification s in data interpretation. Past and current research trends are m entioned. E sp ecially interesting research concern the process o f valuation, defined as c o m p lex p rocess o f assessm ent and c h o ice and in som e theories even as m eaning g iv in g . P o ssib le problem s and disturbances in valuation are described and illustrated by research findin gs.
