Analiza badaҞ nad rodzinami homoseksualnymi
Dorota Dolata, e-mail: dorotata464@o2.pl Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wieniawskiego 1, 61-712 PoznaÚ Streszczenie
Celem niniejszego artykuÙu jest przedstawienie, a takČe analiza badaÚ dokonanych przez róČnych badaczy na rodzi-nach homoseksualnych wychowujcych dzieci. Tematyka ta zostanie przeanalizowana na kilku pÙaszczyzrodzi-nach koreluj-cych ze sob: funkcjonowania rodziny, przebiegu interakcji i sposobu komunikacji pomi¿dzy poszczególnymi czÙonkami, jakoïci funkcjonowania psychospoÙecznego dzieci z tych rodzin, jak równieČ orientacji seksualnej dorosÙych osób, wycho-wanych w takich rodzinach.
SÙowa kluczowe: teoria systemowa, rodzina homoseksualna, dzieci, wychowanie, orientacja seksualna, funkcjono-wanie psychospoÙeczne
Analysis of researches on homosexual parents
Abstract
The aim of this article is to present, as well as the analysis of the research carried out by researchers from diě erent researchers on the homosexual families who are bringing up children. This subject will be examined at several levels cor-related with each other: family functioning, process of interaction and the mode of communication between the members, the quality of the psychosocial functioning of children from these families, as well as sexual orientation adults who were growing up in homosexual families.
Key words: theory system, homosexual family, children, bringing up, sexual orientation, psychosocial functioning
Wst҄p
W wielu krajach Unii Europejskiej, pary tej samej pÙci mog speÙnia° si¿ w roli rodziców i legalizowa° swe zwizki. Na podstawie róČnych badaÚ przeprowadzonych przez uczonych z wielu krajów, zostan opisane podstawowe aspekty funk-cjonowania rodziny homoseksualnej, jako caÙoïci oraz poszczególnych jej czÙonków (dzieci w niej si¿ wychowujcych). B¿d przedstawione wyniki badaÚ dotyczce dzieci wychowywanych w rodzinach „t¿czowych”, ich funkcjonowania psychospo-Ùecznego, przekazywanych im wartoïci w rodzinie i internalizacji tych wartoïci, ich orientacji seksualnej oraz radzenia sobie w ïrodowisku szkolnym i z rówieïnikami. Problematyka rodzin homoseksualnych zostanie przedstawiona dzi¿ki przestu-diowaniu róČnych artykuÙów zagranicznych uczonych i wyników ich badaÚ odnoszcych si¿ do funkcjonowania tych rodzin.
Wprowadzenie do analizy badaҞ
Najcz¿ïciej pojawiajcym si¿ pytaniem, a jednoczeïnie obaw zwizan z wychowywaniem si¿ dzieci w rodzinach homoseksualnych, jest to, czy dzieci te b¿d orientacji homoseksualnej. Nawizujc do badania funkcjonowania rodzin tradycyjnych, najcz¿ïciej zwraca si¿ uwag¿ na jakoï° Čycia czÙonków struktury rodzinnej poprzez analiz¿, mi¿dzy innymi, ich funkcjonowania psychospoÙecznego. Rzadko jednak zadaje si¿ to samo pytanie, które stawia si¿ w analizie rodzin homoseksualnych („czy dzieci te b¿d homoseksualistami?”), a zapomina si¿, Če zdarza si¿, iČ dzieci z rodzin heterosek-sualnych przyjmuj odmienn niČ rodzice orientacj¿ seksualn.
Tym, co wydaje si¿ by° waČne i absorbujce, to zagadnienie, które stawia si¿ cz¿sto równieČ przy badaniu rodzin tradycyjnych - czy rodzina homoseksualna jest w stanie zapewni° odpowiednie i zdrowe ïrodowisko do wychowywania swego potomstwa, tudzieČ dzieci adoptowanych, i z jakimi problemami musi sobie poradzi°, by satysfakcjonujco przejï° kolejne cykle Čycia rodzinnego1, a takČe w jaki sposób tego dokonuje?
W niniejszym artykule, wïród rodzin „t¿czowych” b¿d te, w których rodzicami jest dwóch m¿Čczyzn (wychowuj-cych dzieci adoptowane, bdĊ stanowi(wychowuj-cych dla tych dzieci rodzin¿ zast¿pcz) lub dwie kobiety majce dziecko z
poprzed-1 K. Ostoja-Zawadzka, Cykl Īycia rodzinnego, [w:] B. De Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1997, s. 19-29.
DOI: 10.15503/onis2014-171-179
niego zwizku heteroseksualnego, czy kobiety zapÙodnione in vitro. Oprócz przytoczenia, wspomnianych we wst¿pie, wy-ników róČnych badaÚ prezentowanych w publikacjach zagranicznych, które zostaÙy przeprowadzone przez badaczy ïciïle zajmujcych si¿ problematyk funkcjonowania rodzin homoseksualnych, zostan równieČ ukazane niektóre wypowiedzi Judith Stacey2, socjolog pracujcej w Uniwersytecie w Nowym Jorku i wieloletniej badaczki rodzin homoseksualnych.
Charakterystyka rodziny homoseksualnej
KaČda rodzina posÙuguje si¿ unikatowymi reguÙami i strategiami post¿powania3. S one wyjtkowe, poniewaČ kaČdy
system tworz inni ludzie wzajemnie na siebie oddziaÙujcy w wyjtkowy dla nich sposób, przekazujc jednoczeïnie normy post¿powania swoim dzieciom4.
Jak si¿ okazaÙo, rodziny homoseksualne w opiece i wychowywaniu dzieci, pod niektórymi wzgl¿dami wyróČniaj si¿ spoïród pozostaÙych rodzin. Przede wszystkim, w przewaČajcej wi¿kszoïci, rodziny „t¿czowe” s rodzinami egalitarny-mi. Dzieci uczy si¿ sprawiedliwego i równego podziaÙu obowizków. Badania5 wykazaÙy, Če rodzice dziel si¿ tak samo
zakresem zadaÚ, zarówno tych dotyczcych prac domowych, jak równieČ tych zwizanych z podejmowaniem decyzji do-tyczcych wychowywania i opieki nad dzie°mi. Nie wyst¿puje ïcisÙy podziaÙ na realizacj¿ tylko wybranych obowizków przez jednego czÙonka systemu rodzinnego6. Ze stylem egalitarnym Ùczy si¿ takČe nabywanie i nauka wielu kompetencji
spoÙecznych. Dziecko ma okazj¿ nabycia umiej¿tnoïci komunikacji i kompromisu podczas dyskusji dotyczcej chociaČby podziaÙu obowizków. Ponadto, wychowanek uczy si¿, Če nie ma selekcji na ludzi lepszych i gorszych, kaČdy ma pewne zobowizania, z których powinien si¿ wywizywa°7.
Wykazano takČe8, Če dziewczynki i chÙopcy z rodzin homoseksualnych, s bardziej elastyczni w funkcjonowaniu
w róČnych rolach spoÙecznych zwizanych z pÙci. Z wi¿ksz swobod potraÞ li zaadaptowa° si¿ do sytuacji, które wyma-gaÙy zachowania si¿ w sposób stereotypowo uwaČany za m¿ski, czy damski (na przykÙad dziewcz¿ta z rodzin homosek-sualnych swobodnie posÙugiwaÙy si¿ mÙotkiem). Wychowankowie rodzin „t¿czowych” wiedzieli, co oznacza tradycyjne rozumienie roli m¿skiej i ČeÚskiej i przypisywanych im zadaÚ, jednak stwierdzali z caÙym przekonaniem, Če kaČda osoba, niezaleČnie od pÙci, moČe wykonywa° te same obowizki. PotraÞ li zinterpretowa°, jakie zachowania uwaČa si¿ za te, które teoretycznie powinny by° przeznaczone przede wszystkim kobietom (za przykÙad podano karmienie dzieci przez mamy), a które m¿Čczyznom (bawienie si¿ samochodami). Jednak z wi¿ksz cz¿stotliwoïci niČ ich rówieïnicy z rodzin heteroseksualnych, wnioskowali, Če zarówno dziewczynka, jak i chÙopiec mog naprzemiennie bawi° si¿ lalkami i samo-chodami, a Čadna z zabaw/zabawek nie jest przypisana tylko i wyÙcznie kobietom, czy m¿Čczyznom9.
NaleČy wspomnie°, Če AmerykaÚskie Towarzystwo Psychologiczne orzekÙo, iČ jakoï° wychowywania, jak równieČ skutecznoï° rodzicielstwa, nie maj Čadnego powizania z orientacj seksualn rodziców, poniewaČ zarówno lesbħ ki, jak równieČ geje, potraÞ i zapewniaj warunki sprzyjajce rozwojowi swoich dzieci10.
Ch. J. PaĴ erson11 przeprowadziÙa badanie, w którym wzi¿Ùo udziaÙ dwadzieïcia szeï° rodzin homoseksualnych,
tworzonych przez dwie kobiety wychowujce co najmniej jedno dziecko w wieku pomi¿dzy czwartym a dziewitym rokiem Čycia. OkazaÙo si¿, Če zarówno matka biologiczna, jak i jej partnerka nie róČniÙy si¿ wzgl¿dem zaangaČowania w utrzymaniu gospodarstwa domowego, jak równieČ staraÙy si¿ równomiernie rozdziela° obowizki pomi¿dzy siebie. Jedyn zauwaČaln róČnic byÙo to, Če matka biologiczna byÙa bardziej zorientowana w swych dziaÙaniach na opiece nad dzieckiem, z kolei jej partnerka cz¿ïciej zajmowaÙa si¿ organizacj róČnego rodzaju opÙat (np. czynszu za mieszkanie). Jednak ogólna satysfakcja z relacji partnerskiej, na pÙaszczyĊnie wychowywania dzieci, zostaÙa oceniona wysoko przez wszystkie kobiety biorce udziaÙ w badaniu12.
2 L. Cooper, P. Cates, Too High a Price: The Case Against Restricting Gay Parenting, New York 2006, s. 34-38. 3 M. Plopa, dz. cyt., s. 18.
4 TamĪe, s. 18.
5 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 10- 11. 6 TamĪe, s. 10- 11.
7 TamĪe, s. 10- 12. 8 TamĪe, s. 11- 13. 9 TamĪe, s. 12.
10 A. Kaim, A. Gugniewicz, Edukacja bez wykluczenia. ABC wsparcia dla rodzin zagroĪonych wykluczeniem spoáecznym. Informator dla nauczycieli i nauczycielek, GdaĔsk 2007, s. 17.
11 Ch. J. Patterson, Families of the lesbian baby boom: Parents’ division of labor and children’s adjustment, “Developmental Psychology” 1995, nr 31, s. 115-123.
Okazuje si¿, Če rodzice orientacji homoseksualnej promuj modele pÙciowe mniej zróČnicowane pod wzgl¿dem powin-noïci do okreïlonych i ïciïle skategoryzowanych (w zaleČpowin-noïci od pÙci) zadaÚ. Podkreïlaj waČnoï° sprawiedliwego podzia-Ùu obowizków w rodzinie i wychowywania swoich dzieci. Owocuje to u ich potomstwa wykazywaniem si¿ mniejsz doz kategoryzacji pÙciowej wïród rówieïników, jak równieČ przekonaniem o równoïci wszystkich ludzi niezaleČnie od pÙci13.
Indywidualne profile psychologiczne rodzicÓw homoseksualnych
Niewtpliwie, w ocenie ïrodowiska domowego, jako prawidÙowego, bdĊ nie, dla zdrowego rozwoju wychowuj-cych si¿ w nim dzieci, niezb¿dna jest m. in. indywidualna ocena caÙoksztaÙtu funkcjonowania psychicznego ich rodziców. Naukowcy (María del Mar González i Francisca López) z Uniwersytetu w Sevilli, przebadali dwadzieïcia osiem rodzin homoseksualnych wychowujcych dzieci w przedziale wiekowym mi¿dzy trzecim a szesnastym rokiem Čycia. Osiemnaïcie z tych rodzin wychowywaÙo dzieci z poprzednich zwizków heteroseksualnych, pi¿° z nich posiadaÙo dzieci pocz¿te w wyniku sztucznego zapÙodnienia, a ostatnie pi¿cioro dzieci byÙo adoptowanych. Spoïród wszystkich rodzin, w dwudziestu jeden z nich, dzieci mieszkaÙy z kobietami orientacji homoseksualnej, a w siedmiu z m¿Čczyznami orien-tacji homoseksualnej. Na podstawie wyników badaÚ wykazano, Če przebadani rodzice homoseksualni prezentowali wy-soki poziom wÙasnej samooceny i nie zauwaČono, by prezentowali jakiekolwiek problemy ze zdrowiem psychicznym14.
Podobne wyniki badaÚ uzyskano w innym projekcie badawczym realizowanym równieČ w Hiszpanii w latach 2005 i 2007. Porównywano funkcjonowanie rodzin homoseksualnych na tle pozostaÙych struktur rodzinnych (zrekonstruowa-nej, niepeÙ(zrekonstruowa-nej, adopcyj(zrekonstruowa-nej, tradycyjnej i wielopokoleniowej). Rodzice homoseksualni nie prezentowali Čadnych oznak nieprzystosowania spoÙecznego, problemów ze zdrowiem psychicznym, czy w aspekcie funkcjonowania psychospoÙecz-nego. Podobnie jak pozostali, troszczyli si¿ o zdrowie swoich dzieci i martwili o ich przyszÙoï° edukacyjn. W wychowa-niu swych pociech przykÙadali jednak wielk wag¿ do tolerancji oraz szacunku w stosunku do wszystkich osób i w tym aspekcie wyróČniali si¿ spoïród rodzin heteroseksualnych15.
Badacze David K. Flaks, Ilda Fischer, Frank Masterpasqua oraz Gregory Joseph16 porównywali funkcjonowanie
pi¿t-nastu rodzin homoseksualnych z rodzinami heteroseksualnymi. Rol¿ rodziców w rodzinach „t¿czowych” peÙniÙy dwie kobiety, wychowujce dzieci w przedziale wiekowym mi¿dzy trzecim a dziewitym rokiem Čycia. Wychowankowie rodzin homoseksualnych byli pocz¿ci na skutek sztucznego zapÙodnienia. D. K. Flaks, I. Fischer, F. Masterpasqua oraz G. Joseph analizowali funkcjonowanie rodzin pod ktem przystosowania spoÙecznego dzieci oraz ich funkcjonowania poznawczego, a takČe badali jakoï° relacji pomi¿dzy rodzicami. Wykazano, Če pomi¿dzy tymi dwoma modelami rodziny (homoseksualn a heteroseksualn) nie wyst¿powaÙy znaczce róČnice, mogce rzutowa° na jakoï° funkcjonowania ich wychowanków17.
W innych badaniach, przeprowadzonych na dwustu pi¿°dziesi¿ciu szeïciu parach lesbħ skich oraz gejowskich two-rzcych wÙasne rodziny, wykazano, Če tylko niewielka ich iloï° stosowaÙa jakiekolwiek kary psychiczne, jak na przykÙad autorytarne techniki dyscyplinujce dzieci, raczej uČywali metod opartych na komunikacji i argumentacji18.
Wspomniana na pocztku artykuÙu J. Stacey jest zdania, Če rodzice homoseksualni (m¿ČczyĊni, bdĊ kobiety) s co najmniej tak samo efektywni i opiekuÚczy w wychowywaniu swych pociech, jak rodzice heteroseksualni, a dzieci dora-stajce w takich rodzinach s emocjonalnie zdrowe i równieČ przystosowane spoÙecznie19.
Aspekt edukacyjny
Oprócz powszechnie rozumianej edukacji szkolnej, bardzo waČna jest takČe ta, przygotowujca dzieci do moČliwoïci rozwħ ania nabytych wczeïniej kompetencji. W zwizku z czym, rodzice peÙni niezwykle istotn funkcj¿ w przygoto-waniu swych pociech (rozwħ anie motoryki maÙej oraz duČej poprzez chociaČby nauk¿ chodzenia) do dalszego, bardziej samodzielnego nabywania wtórnych kompetencji (dzi¿ki prawidÙowemu rozwojowi motoryki maÙej, dzieci b¿d zdolne
13 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 11-13; Ch. J. Patterson, dz. cyt., 115-123.
14 M. del Mar González, F. López, ¿Qué hemos aprendido de las familias homoparentales en España?, hĴ p://www.fsc.ccoo.es/comunes/recur-sos/99922/doc21513__Que_hemos_aprendido_de_las_familias_homoparentales_en_Espana_.pdf, 11.03.2014, s. 3-4.
15 A. Oliva, Á. Parra, L. Antolín-Suárez, E. Arranz, J. L. Martín, M. Lamb, Diversidad familiar y desarrollo psicológico: un estudio pionero realizado en
España, [w:] Arranz Freijo E., Oliva Delgado A. (red.), Desarrollo psicológico en las nuevas estructuras familiares, Madrid 2010, s. 143-156.
16 D. Flaks, I. Ficher, F. Masterpasqua, G. Joseph, Lesbians choosing motherhood: A comparative study of lesbian and heterosexual parents and their
children, “Developmental Psychology” 1995, nr 31, s. 104-114.
17 TamĪe, s. 104-114.
18 C. J. Patterson, Lesbian and gay parenting, Washington 2005, s. 8. 19 L. Cooper, P. Cates, dz. cyt., s. 34-38.
chociaČby prawidÙowo trzyma° dÙugopis i zacz° nauk¿ pisania).
Wyniki badaÚ naukowców z Sevilli20 wykazaÙy, Če rodzice homoseksualni byli caÙkowicie zdolni, by zagwarantowa°
swoim podopiecznym odpowiednie ïrodowisko do edukacji i rozwoju. Przedstawiali wysoki poziom wiedzy dotyczcej prawidÙowego funkcjonowania i dojrzewania dzieci oraz wiedzieli jakie moČna przedsi¿wzi° ïrodki w celu stworzenia im satysfakcjonujcej pÙaszczyzny, na której mogÙyby rozwħ a° swoje zdolnoïci bdĊ pokonywa° ewentualne trudnoïci. Ponadto, rodzice ci wykazywali w stosunku do swych pociech duČ doz¿ empatii i komunikacji, poprzez stawianie pew-nych norm i reguÙ wspóÙČycia domowego opartych na argumentacji i kompromisie21.
Wyniki badaÚ realizowanych przez Alfredo Oliva, Águeda Parra, Lucía Antolín-Suárez, Enrique Arranz, Juan Luis Martín oraz Michael Lamb22 s toČsame. Badacze ci analizowali wypowiedzi nauczycieli uczcych dzieci, które
wycho-wywaÙy si¿ w rodzinach homoseksualnych oraz ich rodziców. Wykazano, Če wychowankowie dorastajcy w rodzinach „t¿czowych” nie sprawiaj Čadnych problemów edukacyjnych, jak równieČ problemów w kontaktach z rówieïnikami23.
Interakcje wyst҄pujѱce w rodzinie
Niewtpliwie tym, co bardzo waČne i ma duČy wpÙyw na prawidÙowe funkcjonowanie i rozwój wszystkich osób w rodzinie, jest wyst¿pujca w niej jakoï° interakcji i sposobu komunikowania si¿, charakteryzujce si¿ szacunkiem, za-ufaniem i akceptacj w stosunku do drugiej osoby24. Jak te interakcje i sposoby komunikowania si¿ przebiegaj w rodzinie
homoseksualnej?
Wykazano, Če czÙonkowie takiej rodziny utrzymuj zdrowe i harmonħ ne relacje, w których wspiera si¿ siebie nawzajem i stawia na piedestale wi¿zi rodzinne, jednoczeïnie umoČliwiajc i szanujc indywidualnoï° i autonomi¿ kaČdej jednostki. W rodzinach tych normy post¿powania s wyraĊnie i jednoznacznie okreïlone, a poszczególni czÙonkowie rodziny potraÞ w sposób elastyczny zaadaptowa° si¿ do nowych warunków i okolicznoïci25. W zwizku z czym, moČna wywnioskowa°,
Če w wi¿kszoïci przebadanych rodzin, ich granice zewn¿trzne s wzgl¿dnie przepuszczalne26, a rodziny te potraÞ
do-stosowa° si¿ do zmieniajcych si¿ warunków, umoČliwiajc efektywniejsze radzenie sobie z napotkanymi problemami27.
WaČna równieČ, dla zdrowego i harmonħ nego rozwoju dzieci, jest jakoï° ich kontaktów z dziadkami. Badania prowa-dzone przez CharloĴ e J. PaĴ erson wraz ze wspóÙpracownikami, analizujce funkcjonowanie rodzin homoseksualnych, wykazaÙy, Če dzieci par gejów i lesbħ ek utrzymuj regularne kontakty z rodzicami swych opiekunów28.
Z kolei NaneĴ e Gartrell wraz ze wspóÙpracownikami prowadzili longitudinalne badania nad rodzinami homoseksu-alnymi tworzonymi tylko przez pary lesbħ skie, w których kobiety znajdowaÙy si¿ w wieku mi¿dzy dwudziestym dzie-witym, a czterdziestym siódmym rokiem Čycia, wychowujce dzieci, pocz¿te na skutek sztucznego zapÙodnienia. Wy-kazali oni, Če 63% spoïród wychowanków tych rodzin utrzymywaÙo przyjazne relacje z dziadkami, którzy akceptowali struktur¿ rodzinn, w której wychowywali si¿ ich wnukowie29.
Inne ciekawe badania, którym poddaÙy si¿ matki heteroseksualne oraz homoseksualne, przeprowadzili Megan Fulcher, Raymond Chan, Barbara Raboy oraz Ch. J. PaĴ erson, analizujc jakoï° relacji pomi¿dzy dzie°mi pocz¿tymi na skutek sztucznego zapÙodnienia a ich dziadkami. W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ pi¿°dziesit pi¿° rodzin homoseksualnych, tworzonych przez lesbħ ki oraz dwadzieïcia pi¿° rodzin heteroseksualnych. Nie wykazano róČnic w cz¿stoïci kontaktów wnuków ze swoimi dziadkami, niezaleČnie od tego z jakiej rodziny si¿ wywodziÙy. ZauwaČono jednak, Če zarówno dzieci z rodzin heteroseksualnych, jak i te z rodzin homoseksualnych, utrzymywaÙy cz¿stszy kontakt z rodzicami swojej biolo-gicznej matki, aniČeli jej partnera, czy partnerki30.
20 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 1-22. 21 TamĪe, s. 5-6.
22 A. Oliva, Á. Parra, L. Antolín-Suárez, E. Arranz, J. L. Martín, M. Lamb, dz. cyt., s. 134-156. 23 TamĪe, s. 148-150.
24 TamĪe, s. 148-149.
25 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 11-12. 26 M. Plopa, Psychologia rodziny, Kraków 2005, s. 25. 27 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 11-12. 28 Ch. J. Patterson, dz. cyt., s. 11.
29 N. Gartrell, A. Banks, N. Reed, J. Hamilton, C, Rodas, A. Deck, The National Lesbian Family Study: 3. Interviews with mothers of Þ ve-year-olds, “American Journal of Orthopsychiatry” 2000, nr 70(4), s. 542-548.
30 M. Fulcher, R. W. Chan, B. Raboy, Ch. J. Patterson, Contact with grandparents among children conceived via donor insemination by lesbian and
Opinia dzieci wychowujcych si¿ w rodzinach homoseksualnych w Hiszpanii31 potwierdza powyČszy opis. Dzieci
mówiÙy, Če czuj si¿ akceptowane przez swoich rodziców i chciane, ponadto, Če wykazywali oni o nich trosk¿ i dodawali otuchy w usamodzielnianiu si¿ i nabywaniu nowych umiej¿tnoïci i kompetencji charakterystycznych dla kolejnych faz rozwojowych, a takČe starali si¿, by te utrzymywaÙy staÙy kontakt ze swoimi dziadkami32.
RozwÓj psychologiczny dzieci wychowywanych w rodzinie homoseksualnej To, co zazwyczaj najbardziej absorbuje i zastanawia w problematyce wychowywania dzieci w rodzinie homoseksual-nej, to ich póĊniejsza toČsamoï° seksualna oraz ich rozwój (czy b¿dzie przebiega° prawidÙowo, czy nie pojawi si¿ jakieï odst¿pstwa od normy, bdĊ zaburzenia zachowania, powodowane mi¿dzy innymi potencjaln moČliwoïci odrzucenia w grupie rówieïniczej). ZostaÙo przeprowadzonych wiele badaÚ odnoszcych si¿ do tej problematyki. Wyniki niektórych z nich zostan przytoczone poniČej.
Przeprowadzono badania sprawdzajce funkcjonowanie psychiczne dzieci z rodzin homoseksualnych w róČnych ob-szarach: kompetencji spoÙecznych, edukacyjnych i umiej¿tnoïci integracji spoÙecznej, a takČe przestudiowano ich poziom samooceny i umiej¿tnoï° przystosowania emocjonalnego i behawioralnego33.
W projekcie badawczym realizowanym przez wspomnianych juČ badaczy z Uniwersytetu z Sevilli34 wykazano, Če
dziewczynki i chÙopcy, wychowujcy si¿ w rodzinach tworzonych albo przez dwie lesbħ ki, albo dwóch gejów, prezentowali ïredni, bdĊ wysoki poziom samooceny (na skali 1-4, gdzie ïrednia ocena plasowaÙa si¿ na 3,2). Osigni¿te wyniki byÙy bar-dzo zbliČone do tych (nie róČniÙy si¿ znaczco), uzyskanych przez ich kolegów i koleČanki, z którymi byÙy porównywane35.
W podobny sposób, w tych samych badaniach, oceniono przystosowanie emocjonalne i behawioralne pod ktem wystpienia potencjalnych objawów depresji, wyobcowania, zaburzeÚ zachowania itp. Nie zauwaČono wïród tych dzieci problemów we wspomnianych powyČej obszarach, takich, które mogÙyby by° niepokojce i sygnalizowa° moČliwoïci pojawienia si¿ potencjalnych trudnoïci. Punktacja na skali plasowaÙa si¿ poniČej kryterium wyznaczajcego granic¿ wy-stpienia problemów przystosowawczych. Porównujc uzyskane przez te dzieci wyniki z ich rówieïnikami, równieČ nie stwierdzono Čadnych róČnic36.
Inne badania przeprowadziÙa Ch. J. PaĴ erson na trzydziestu siedmiu rodzinach homoseksualnych, które tworzyÙy pary lesbħ skie, bdĊ kobiety orientacji homoseksualnej samotnie wychowujce dzieci. Ich wychowankowie byli w wieku pomi¿dzy czwartym, a dziewitym rokiem Čycia. Szeroko analizowano funkcjonowanie dzieci na róČnych pÙaszczyznach. Wykazano, Če podopieczni z tych rodzin prezentowali wi¿cej symptomów stresu, aczkolwiek równieČ wyČszy poziom dobrego samopoczucia37.
Podobne wyniki (pod wzgl¿dem jakoïci funkcjonowania dzieci z rodziny homoseksualnej) uzyskali inni badacze, juČ wczeïniej wzmiankowani, z Hiszpanii38, porównujcy szeï° róČnych modeli rodzinnych. Wykazali, Če dzieci z rodzin
„t¿czowych” uzyskaÙy najniČszy na skali poziom prezentowanych przez nie potencjalnych zachowaÚ problematycznych w szkole i wïród rówieïników, jak równieČ problemów emocjonalnych39.
Wiele badaÚ koncentruje si¿ na porównywaniu grupy rodzin homoseksualnych, skÙadajcych si¿ z par lesbħ skich wychowujcych dzieci, z grup rodzin heteroseksualnych. Sprawdza si¿, czy dzieci z rodzin „t¿czowych” przejawiaj wzmoČony niepokój, bdĊ czy wyst¿puj u nich problemy ze zdrowiem psychicznym. Jednak w tych dwóch aspektach (potencjalnych problemów ze zdrowiem psychicznym, czy objawów wzmoČonego stresu), nie wykazano róČnic pomi¿-dzy wychowankami z rodzin homoseksualnych a tymi z rodzin heteroseksualnych40.
PowyČsze badania s zgodne z wieloma innymi, przeprowadzanymi w róČnych krajach, które takČe odnosiÙy si¿ do analizy funkcjonowania dzieci z rodzin homoseksualnych, sprawdzajc, czy wychowankowie rodzin „t¿czowych”
31 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 1-22.
32 N. Gartrell, A. Banks, N. Reed, J. Hamiliton, C, Rodas, A. Deck, dz. cyt. s. 542- 548; M. Fulcher, R. W. Chan, B. Raboy, C. J. Patterson dz. cyt. s. 61-76; M. del Mar González, F. López, dz. cyt. s. 1-22.
33 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 1-22. 34 TamĪe, s. 10.
35 TamĪe, s. 14. 36 TamĪe, s. 14-15.
37 Ch. J. Patterson, Children of the lesbian baby boom: behavioral adjustment, self- concepts, and sex- role identity, [w:] B. Greene, G. Herek (red.),
Contemporary perspectives on lesbian and gay psychology: Theory, research and application, Beverly Hills 1994, s. 156- 175.
38 A. Oliva, Á. Parra, L. Antolín-Suárez, E. Arranz, J. L. Martín, M. Lamb, dz. cyt., s. 143-156. 39 TamĪe, s. 149.
wykazuj symptomy ïwiadczce o potencjalnie wyst¿pujcych problemach ze zdrowiem psychicznym. Jak wzmiankuj badacze41, dzieci te prezentuj zbliČony proÞ l psychologiczny do potomstwa rodzin heteroseksualnych, jak równieČ nie
maj Čadnych problemów mogcych uniemoČliwia° im normalne i satysfakcjonujce funkcjonowanie psychospoÙeczne42.
Integracja rÓwieҲnicza dzieci z rodzin homoseksualnych
Tym, co cz¿sto martwi i zastanawia jest fakt, czy podopieczni z rodzin „t¿czowych” nie b¿d marginalizowani zarów-no przez spoÙeczzarów-noï° lokaln, jak równieČ przez grozarów-no wspóÙtowarzyszy zabawy.
Wykazano43, Če dziewczynki i chÙopcy majcy rodziców orientacji homoseksualnej, s dobrze zintegrowani i
akcep-towani w gronie rówieïniczym, które nie stosuje w stosunku do nich form odrzucenia, czy wykluczenia spoÙecznego. Ponadto, podopieczni rodzin „t¿czowych” zazwyczaj nawizuj blisk relacj¿ z co najmniej jedn osob peÙnic rol¿ przyjaciela, przy którym czuj si¿ caÙkowicie zadowolone i z którym dziel swoje sekrety i problemy44.
María del Mar González oraz F. López podczas analizy funkcjonowania drugiej grupy badanych przez nich osób (Ùcznie szesnastu badanych – mÙodzieČ i osoby dorosÙe, w wieku od siedemnastu do trzydziestu jeden lat), pytaÙy o do-ïwiadczenia zwizane z integracj spoÙeczn. Tylko jedna osoba z szesnastu stwierdziÙa, Če byÙa obiektem kpin ze strony ïrodowiska, przez to, w jakiej strukturze rodzinnej si¿ wychowywaÙa. PozostaÙe pi¿tnaïcie osób nie pami¿taÙo, by przy-darzyÙa im si¿ jakakolwiek sytuacja ïwiadczca o ich marginalizacji, czy obrazie przez reszt¿ spoÙeczeÚstwa lokalnego45.
Problematyk¿ kontaktów rówieïniczych, pomi¿dzy dzie°mi wychowujcymi si¿ w rodzinach homoseksualnych, two-rzonych przez pary kobiece, a dzie°mi wychowujcymi si¿ w rodzinach heteroseksualnych, analizowaÙa równieČ Susan Go-lombock wraz ze wspóÙpracownikami. ZespóÙ badawczy porównywaÙ funkcjonowanie trzydziestu siedmiu dzieci w wie-ku od pitego do siedemnastego rowie-ku Čycia z trzydzieïciorgiem oïmiorgiem dzieci z rodzin heteroseksualnych. Wykazali, Če relacje wychowanków rodzin „t¿czowych” z kolegami i koleČankami byÙy pozytywne (nie wyst¿powaÙy jakiekolwiek formy agresji, odrzucenia). Pytano osobiïcie wychowanków rodzin homoseksualnych o to, czy s zadowoleni ze swych kontaktów z rówieïnikami. Odpowiedzieli, Če s usatysfakcjonowani i nie chcieliby niczego zmienia° w tych relacjach46.
Inne badania longitudinalne47 (wspomniane juČ wczeïniej w niniejszym artykule) na rodzinach homoseksualnych
tworzonych przez pary kobiece, prowadzone przez N. Gartrell i wspóÙpracowników wykazaÙy, Če 87% wychowanków tych rodzin posiada dobre relacje ze swoimi rówieïnikami, jedynie 18% byÙo oÞ ar dyskryminacji ze strony swoich kole-gów i koleČanek48. Jak wida°, tylko niewielka liczba dzieci wychowujcych si¿ w rodzinach homoseksualnych
doïwiad-czyÙa trudnoïci w procesie integracji rówieïniczej. Jednak przewaČajca ich liczba bez wi¿kszych trudnoïci odnajduje si¿ w ïrodowisku koleČeÚskim49.
Aspekt integracji rówieïniczej oraz relacji z przyjacióÙmi dzieci z rodzin homoseksualnych z pozostaÙymi dzie°mi, naj-lepiej mog oceni° oni sami. Dlatego poniČej zostanie przedstawiona wypowiedĊ dwudziestoszeïcioletniego m¿Čczyzny wychowujcego si¿ w rodzinie „t¿czowej”50: „Do mojego domu kaČdy przychodziÙ… niektóre osoby bliČsze i niektóre b¿dce
po prostu znajomymi, ale nigdy ani nie czuÙem potrzeby, by wyjaïnia°, Če ››moja mama jest w zwizku z kobiet, wiedz to jak b¿dziesz wchodziÙ do mojego domu«, ani potrzeby ukrywania tego; (…) mieszkaÙem po prostu z moj matk i z Carmen”51.
Dzieci z rodzin homoseksualnych z reguÙy nie miaÙy problemów z integracj rówieïnicz, jak równieČ nie czuÙy si¿ niechciane wïród towarzyszy zabaw. Jedynie niewielki ich odsetek doïwiadczyÙ formy marginalizacji52. Bardzo istotne
jest, by relacje z kolegami i koleČankami przebiegaÙy harmonħ nie, poniewaČ tworz one obszar, w którym moČna naby-wa° kompetencje spoÙeczne i w duČej mierze stanowi o funkcjonowaniu jednostki w zaÙoČonej przez ni w przyszÙoïci
41 A. Oliva, Á. Parra, L. Antolín-Suárez, E. Arranz, J. L. Martín, M. Lamb, dz. cyt., s. 150-156. 42 TamĪe, s. 150-156.
43 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 9. 44 TamĪe, s. 9.
45 TamĪe, s. 9.
46 S. Golombok, A. Spencer, M. Rutter, Children in lesbian and single-parent households: Psychosexual and psychiatric appraisal, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 1983, nr 24, s. 551-572.
47 N. Gartrell, A. Banks, N. Reed, J. Hamilton, C, Rodas, A. Deck, dz. cyt., s. 542-548. 48 TamĪe, s. 542-548.
49 TamĪe, s. 542-548.
50 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 9. 51 TamĪe, s. 9.
rodzinie, Čyciu towarzyskim, czy pracy53. By proces integracji rówieïniczej przebiegaÙ bez wi¿kszych trudnoïci
(margina-lizacji, odrzucenia), potrzebna jest duČa doza tolerancji i szacunku, czego nauczy° si¿ moČna m. in. w domu rodzinnym. Peҝnienie okreҲlonej roli pҝciowej przez dzieci z rodzin „t҄czowych” Jedn z gÙównych i najcz¿ïciej poruszanych kwestii dotyczcych systemu rodziny homoseksualnej jest ta, odnoszca si¿ do orientacji seksualnej ich dzieci. MoČna spotka° si¿ z hipotez o pewnoïci rozwini¿cia si¿ z biegiem lat u dzieci tej samej orientacji seksualnej, co u ich rodziców. Czy wspomniane powyČej hipotezy si¿ urzeczywistniaj?
Jak dotychczas, udaÙo si¿ jedynie cz¿ïciowo odpowiedzie° na to pytanie. W badaniach prowadzonych przez wspo-mniane juČ M. del Mar González i F. López54 pytano matki i ojców orientacji homoseksualnej, o aspekty behawioralne
kultywowane w domu, które mogÙy mie° wpÙyw na peÙnienie okreïlonej roli pÙciowej55 przez dziecko (np. wyraČanie
aprobaty zabaw lalkami jedynie w stosunku do dziewczynek). Wi¿kszoï° z nich odpowiadaÙa, Če liberalnie wychowy-waÙa swoje dzieci w zwizku z ich przyszÙymi preferencjami pÙciowymi. Nie wartoïciowali oni orientacji heteroseksualnej, jako gorszej, a homoseksualnej jako lepszej i odwrotnie. Starali si¿ pozostawi° wybór swoim dzieciom, szanujc ich zdanie i b¿dc tolerancyjnymi wzgl¿dem róČnych orientacji seksualnych. Nie gratyÞ kowali u swych dzieci zachowaÚ mogcych ïwiadczy° o ich preferencjach homoseksualnych56. Analizujc niniejsze badania, oprócz o wspomnianych stylach
wycho-wywania, naleČaÙoby w nich takČe zwróci° uwag¿, tudzieČ poszerzy° je o analiz¿ wzorów zachowania prezentowanych przez rodziców, które odgrywaj niebagateln funkcj¿ w przyj¿ciu przez dzieci okreïlonej roli pÙciowej.
W jednym z juČ wspomnianych badaÚ, prowadzonych przez S. Golombok, A. Spencer oraz M. RuĴ er57,
porównywa-no stan emocjonalny, zachowania, relacje z rówieïnikami oraz rozwój psychoseksualny trzydziestu siedmiu dzieci i adole-scentów w wieku od pi¿ciu do siedemnastu lat, których opiekunami byÙy osoby orientacji homoseksualnej wraz ze swy-mi partneraswy-mi oraz trzydziestu oïswy-miu dzieci z rodzin heteroseksualnych. W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ dwadzieïcia siedem rodzin tworzonych przez pary lesbħ skie oraz dwudziestu siedmiu samotnych rodziców orientacji heteroseksualnej. Nie wykazano róČnic pomi¿dzy tymi dwoma grupami dzieci (tymi wychowywanymi w rodzinach „t¿czowych”, a tymi w ro-dzinach niepeÙnych z rodzicem orientacji heteroseksualnej) w pÙaszczyĊnie ich toČsamoïci pÙciowej, identyÞ kacji z wÙasn pÙci, czy orientacj seksualn. Ponadto, sami wychowankowie rodzin homoseksualnych, nie wykazywali jakichkolwiek trudnoïci ze swoj identyÞ kacj pÙciow i prezentowali zadowolenie z bycia chÙopcem, czy dziewczynk58.
Kolejnym waČnym aspektem w problematyce funkcjonowania psychoseksualnego dzieci z rodzin homoseksualnych jest analiza ich zachowania, jako zgodnego, bdĊ nie, ze spoÙecznymi wzorcami pÙci. PrzykÙadowo, Martha Kirkpatrick wraz ze wspóÙpracownikami przeprowadzili badania, które wykazaÙy, Če dzieci z rodzin „t¿czowych”, tworzonych przez dwie kobiety, nie róČniÙy si¿ wzgl¿dem preferencji do zabaw, wyboru zabawek, czy aktywnoïci w stosunku do swych rówieïników wychowywanych w rodzinach heteroseksualnych59.
Inne badania, nad zachowaniami zwizanymi ze spoÙecznymi wzorcami pÙci, przeprowadziÙ Richard Green60 wraz ze
wspóÙpracownikami na trzydziestu córkach i dwudziestu szeïciu synach wychowywanych przez pary lesbħ skie z dwu-dziestoma oïmioma dziewcz¿tami i dwudwu-dziestoma chÙopcami wychowujcymi si¿ w rodzinach heteroseksualnych. Wiek osób znajdujcych si¿ w badanych grupach mieïciÙ si¿ w przedziale mi¿dzy trzecim a jedenastym rokiem Čycia. Nie zna-leziono Čadnych róČnic pomi¿dzy dwoma badanymi grupami (dzieci z rodzin „t¿czowych”, a tych z rodzin heteroseksu-alnych) wzgl¿dem preferowanych programów telewizyjnych, czy gier i zabawek. Jedyn zauwaČaln róČnic byÙo to, Če dzieci wychowywane w rodzinach homoseksualnych w mniejszym stopniu dokonywaÙy podziaÙu na zabawy stereotypo-wo korelujce z pÙci (na przykÙad dziewcz¿ta mogÙy bawi° si¿ zarówno lalkami, jak i samochodami, podobnie chÙopcy). RównieČ matki tych dzieci (pary lesbħ skie) byÙy bardziej liberalne, jeïli ich córki braÙy udziaÙ w zabawach stereotypowo
53 M. Bardziejewska, Okres dorastania. Jak rozpoznaü potencjaá nastolatków?, [w:] A. I. BrzeziĔska (red.), Psychologiczne portrety czáowieka, GdaĔsk
2005, s. 346- 377.
54 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 11-13.
55 M. Seligman, E. F. Walker, D. L. Rosenhan, Psychopatologia, PoznaÚ 2003, s. 575. 56 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 11-13.
57 S. Golombok, A. Spencer, M. Rutter, dz. cyt., s. 551-572. 58 TamĪe, s. 551-572.
59 M. Kirkpatrick, C. Smith, R. Roy, Lesbians mothers and their children: A comparative survey, “American Journal of Orthopsychiatry” 1981, nr 51, s. 545-551.
60 R. Green, J. B. Mendel, M. E. Hotvedt, J. Gray, L. Smith, Lesbians mothers and their children: A comparision with solo parent heterosexual mothers
przeznaczonych dla chÙopców lub uČywaÙy zabawek im przeznaczonych (na przykÙad karabinów). MoČna wnioskowa°, Če matki homoseksualne bardziej tolerancyjnie odnosiÙy si¿ do podejmowanej aktywnoïci przez swe dzieci i nie dzieliÙy zabaw na typowo chÙopi¿ce, czy dziewcz¿ce, dajc wi¿ksz swobod¿ córkom wyboru preferowanej dziaÙalnoïci6152.
Jak mÙodzieČ i doroïli wychowujcy si¿ w rodzinie homoseksualnej postrzegaj wÙasn orientacj¿? Okazuje si¿, Če bardzo podobnie do osób dorastajcych w domach heteroseksualnych rodziców. C zternaïcioro na szesnaïcioro osób ba-danych przez M. del Mar González i F. López62, wychowywanych w rodzinach „t¿czowych”, mówiÙo, Če s
heteroseksu-alistami i tylko dwie osoby uwaČaÙy si¿ za homoseksualistów. Jak pisz autorzy tych badaÚ, podobn analiz¿ przeprowa-dzono w Stanach Zjednoczonych, gdzie 90% z badanych osób, których opiekunami byli geje, bdĊ lesbħ ki, deklarowaÙo odmienn niČ rodzice orientacj¿ seksualn, a tylko 10% z nich uwaČaÙo si¿ za homoseksualistów63.
W innym badaniu przeprowadzonym przez Sharon L. Huggins, na osiemnaïciorgu adolescentach wychowujcych si¿ w rodzinach homoseksualnych utworzonych z par lesbħ skich oraz osiemnaïciorgu adolescentach z rodzin heterosek-sualnych, analizowano orientacj¿ seksualn wychowanków rodzin „t¿czowych”. Wszystkie osoby z rodzin homoseksual-nych uwaČaÙy si¿ za heteroseksualistów, z kolei jedna osoba wychowujca si¿ w rodzinie heteroseksualnej uwaČaÙa siebie za homoseksualist¿64.
J. M. Bailey wraz ze wspóÙpracownikami65 przeprowadzili badania na osiemdziesi¿ciu dwóch m¿Čczyznach
maj-cych co najmniej siedemnaïcie lat, a wychowywanych przez ojców b¿dmaj-cych orientacji biseksualnej lub homoseksualnej. OkazaÙo si¿, Če ponad 90% z nich byÙo orientacji heteroseksualnej66. Przy analizie powyČszych badaÚ, naleČaÙoby jednak
zwróci° uwag¿, Če mimo wykazanej orientacji heteroseksualnej przez wi¿kszoï° z przebadanych m¿Čczyzn, wzór wycho-wywania przez ojców homoseksualnych bdĊ biseksualnych niewtpliwie oddziaÙuje w pewien sposób na ich (wycho-wanków) ïwiadomoï°. Dlatego moČna wysun° wnioski, Če by badania byÙy reprezentatywne powinny by° poszerzone o wi¿ksz i bardziej zróČnicowan populacj¿ osób badanych.
Warto przytoczy° wypowiedĊ dorosÙej, juČ dwudziestoszeïcioletniej kobiety, dorastajcej w domu w którym jej bio-logiczna matka byÙa orientacji homoseksualnej i opiekowaÙa si¿ ni wraz ze swoj partnerk: „Zawsze zakochiwaÙam si¿ w chÙopcach. Jedna rzecz mnie zastanawiaÙa zawsze, czy b¿d¿ lesbħ k? Bo skoro twoja mama ni jest, to myïlisz sobie o tym, wiele razy o tym myïlisz… nie dlatego, Če przycigasz kobiety, ale dlatego, Če mówisz »skoro moja mama jest lesbħ k, to pewnie ja ni b¿d¿ teČ«, ale nie, to jest niemoČliwe, poniewaČ cz¿ïciej spaÙam z koleČankami i cz¿ïciej si¿ z nimi widywaÙam niČ z kimkolwiek, ale bardziej niČ kogokolwiek wol¿ m¿Čczyzn! Nie mam Čadnych wtpliwoïci”67.
Analizujc powyČsze, nic nie wskazuje na to, Če orientacja seksualna opiekunów mogÙaby w duČej mierze deter-minowa° orientacj¿ seksualn wychowywanych przez nich dzieci. Wychowankowie z rodzin „t¿czowych” deÞ niuj swoje zainteresowanie pÙci przeciwn w bardzo zbliČonym wymiarze w porównaniu do dzieci z rodzin heterosek-sualnych, jednak wypowiadaj si¿ w tym wzgl¿dzie z wi¿ksz swobod68. W zwizku z czym, moČna hipotetycznie
zaÙoČy° (by mie° pewnoï° naleČaÙoby przeprowadzi° wi¿ksz liczb¿ badaÚ longitudinalnych), Če orientacja homo-seksualna rodziców wychowujcych dzieci nie przesdza jednoznacznie o takiej samej orientacji seksualnej swego potomstwa, zwÙaszcza, Če na orientacj¿ seksualn skÙada si¿ równieČ wiele innych czynników69.
Podsumowanie
Podsumowujc wszystkie powyČsze informacje i dane, bazujce na badaniach przeprowadzanych przez róČnych ba-daczy, moČna wskaza° kilka podstawowych aspektów wyróČniajcych funkcjonowanie rodzin homoseksualnych i ich dzieci spoïród rodzin heteroseksualnych i ich czÙonków. Przede wszystkim, wiadomo, Če ïrodowisko rodzin „t¿czo-wych” nie stanowi ĊródÙa zagroČenia dla rozwoju dzieci i nie determinuje wyksztaÙcenia si¿ u ich wychowanków orien-tacji homoseksualnej. CzÙonkowie rodziny dobrze radz sobie w relacjach z otoczeniem oraz w ïrodowisku szkolnym
61 52 TamĪe, s. 175-181.
62 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 12. 63 TamĪe, s. 12.
64 S. L. Huggins, A comparative study of self- esteem of adolescent children of divorced lesbian mothers and divorced heterosexual mothers, [w:] F. W. Bozett (red.), Homosexuality and the family, New York 1989, s. 123-135.
65 J. M. Bailey, D. Bobrow, M. Wolfe, S. Mikach, Sexual orientation of adult sons of gay fathers, “Developmental Psychology” 1995, nr 31, s. 124-129. 66 TamĪe, s. 124- 129.
67 M. del Mar González, F. López, dz. cyt., s. 12. 68 TamĪe, s. 1-22.
i edukacyjnym. S oceniani jako otwarci i tolerancyjni, a same rodziny homoseksualne tworz prawidÙowe ïrodowisko (stawia si¿ na rozmow¿, argumentacj¿, zaufanie, szacunek) dla wczesnego i póĊniejszego rozwoju swoich pociech. Doj-rzewanie dzieci z rodzin „t¿czowych upÙywa w normatywnym i harmonħ nym ïrodowisku rodzinnym i ich rozwój nie róČni si¿ znaczco, w wi¿kszoïci obszarów, w porównaniu do ich kolegów z rodzin heteroseksualnych. Ponadto, rodziny homoseksualne szczególnie wyróČniaj si¿ wzgl¿dem wagi, jak przywizuj w edukacji swych dzieci do wartoïci, takich jak równoï°, szacunek i tolerancja w stosunku do bliĊnich70.
NaleČy wspomnie°, Če analizujc dane zamieszczone w tekïcie, trzeba mie° na uwadze usytuowanie demograÞ czne przeprowadzonych badaÚ i zwizane z tym róČnice mi¿dzy innymi te spoÙeczno- kulturowe, majce wpÙyw na uzyskanie takich a nie innych wyników. Mianowicie, badania przeprowadzano w Hiszpanii czy Stanach Zjednoczonych, czyli w krajach w których tolerancja w stosunku do osób orientacji homoseksualnej oraz par i rodzin t¿czowych jest stosunkowo wyČsza aniČeli w Polsce (moČe mie° to zwizek mi¿dzy innymi z moČliwoïci prawnej legalizacji zwizków lesbħ skich i gejowskich). W zwizku z czym, naleČy w sposób niezwykle ostroČny uogólnia° powyČsze dane, tudzieČ przekÙada° je na grunt Polskiej rzeczywistoïci, która róČni si¿ od rzeczywistoïci spoÙeczno- kulturowej (i nie tylko) w Hiszpanii oraz Stanach Zjednoczonych).
Majc na uwadze powyČej wspomniane ograniczenia w uogólnianiu wniosków z analizowanych badaÚ, w ramach podsumowania moČna takČe napisa°, Če ïrodowisko rodziny homoseksualnej okazuje si¿ by° równieČ odpowiednim do wychowywania dzieci i nie determinuje wystpienia u nich problemów rozwojowych, czy psychospoÙecznych. Jak poka-zuj badania, kaČda rodzina (niezaleČnie od pÙci rodziców) jest tak samo odpowiedni do posiadania potomstwa i przeka-zywania im wartoïci rodzinnych, pod warunkiem, Če okazuje im miÙoï°, szacunek, nie podejmuje Čadnych form przemocy psychicznej, Þ zycznej i nawizuje staÙ komunikacj¿ opart na sÙuchaniu opinii drugiej osoby oraz na kompromisie71.
BIBLIOGRAFIA
[1] Bailey J. M., Bobrow D., Wolfe M., Mikach S., Sexual orientation of adult sons of gay fathers, “Developmental Psychology” 1995, nr 31. [2] Bardziejewska M., Okres dorastania. Jak rozpozna° potencjaÙ nastolatków?, [w:] BrzeziÚska A. I. (red.), Psychologiczne portrety czÙowieka, GdaÚsk
2005.
[3] Beisert M., Rozwój psychoseksualny czÙowieka, [w:] Lew-Starowicz Z., Skrzypulec V. (red.), Podstawy seksuologii, Warszawa 2010.
[4] Cooper L., Cates P., Too High a Price: The Case Against Restricting Gay Parenting, New York 2006.
[5] Flaks D., Ficher I., Masterpasqua F., Joseph F. G., Lesbians choosing motherhood: A comparative study of lesbian and heterosexual parents and their
children, “Developmental Psychology” 1995, nr 31.
[6] Fulcher M., Chan R. W., Raboy B., PaĴ erson Ch. J., Contact with grandparents among children conceived via donor insemination by lesbian and
heterosexual mothers., “Parenting: Science and Practice” 2002, nr 2.
[7] Gartrell N., Banks A., Reed N., Hamilton J., Rodas C., Deck A., The National Lesbian Family Study: 3. Interviews with mothers of Þ ve-year-olds, “American Journal of Orthopsychiatry” 2000, nr 70(4).
[8] Golombok S., Spencer A., RuĴ er M., Children in lesbian and single-parent households: Psychosexual and psychiatric appraisal, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 1983, nr 24.
[9] Green R., Mendel J. B., Hotvedt M. E., Gray J., Smith L., Lesbians mothers and their children: A comparision with solo parent heterosexual mothers and
their children, “Archives of Sexual Behavior” 1986, nr 7.
[10] Huggins S. L., A comparative study of self- esteem of adolescent children of divorced lesbian mothers and divorced heterosexual mothers, [w:] BozeĴ F. W. (red.), Homosexuality and the family, New York 1989.
[11] Kaim A., Gugniewicz A., Edukacja bez wykluczenia. ABC wsparcia dla rodzin zagroČonych wykluczeniem spoÙecznym. Informator dla nauczycieli i nauczycielek, GdaÚsk 2007.
[12] Kirkpatrick M., Smith C., Roy R., Lesbians mothers and their children: A comparative survey, “American Journal of Orthopsychiatry” 1981, nr 51. [13] Oliva A., Parra Á., Antolín-Suárez L., Arranz E., Martín J. L., Lamb M., Diversidad familiar y desarrollo psicológico: un estudio pionero realizado en
España, [w:] Arranz Freħ o E., Oliva Delgado A. (red.), Desarrollo psicológico en las nuevas estructuras familiares, Madrid 2010.
[14] Ostoja-Zawadzka K., Cykl Čycia rodzinnego, [w:] De Barbaro B. (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1997.
[15] PaĴ erson Ch. J., Children of the lesbian baby boom: behavioral adjustment, self- concepts, and sex- role identity, [w:] Greene B., Herek G. (red.),
Con-temporary perspectives on lesbian and gay psychology: Theory, research and application, Beverly Hills 1994.
[16] PaĴ erson Ch. J., Families of the lesbian baby boom: Parents’ division of labor and children’s adjustment, “Developmental Psychology” 1995, nr 31. [17] PaĴ erson Ch. J., Lesbian and gay parenting, Washington 2005.
[18] Plopa M., Psychologia rodziny: teoria i badania, Kraków 2005.
[19] Seligman M., Walker E. F., Rosenhan D. L., Psychopatologia, PoznaÚ 2003.
Netografia
[20] del Mar González M., López F., ¿Qué hemos aprendido de las familias homoparentales en España?, hĴ p://www.fsc.ccoo.es/comunes/recursos/99922/ doc215 13__Que_hemos_aprendido_de_las_familias_homoparentales_en_Espana_.pdf, 11.03.2014.
70 A. Oliva, Á . Parra, L. Antolín, E. Arranz, J. L. Martín, M. Lamb, dz. cyt., s. 143-156. 71 TamĪe, s. 143-156.
