Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta w polskim prawie do chwili wejścia w życie konwencji rzymskiej z 1980 r.

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 809. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Bogusława Gnela Katedra Prawa . Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta w polskim prawie do chwili wejścia w życie konwencji rzymskiej z 1980 r.* I W polskim prawie ochrona konsumenta ma rangę konstytucyjną1 i jest realizowana przez przepisy prawa publicznego oraz prywatnego. Konsumentem na gruncie prawa publicznego (w szczególności prawa administracyjnego) jest każdy człowiek, a celem przepisów tego prawa dotyczących konsumenta jest przede wszystkim ochrona jego życia i zdrowia, natomiast w prawie cywilnym (zaliczanym do prawa prywatnego) status konsumenta posiadają w zasadzie tylko niektóre osoby fizyczne. W rozumieniu art. 221 Kodeksu cywilnego2 konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. W niektórych ustawach szczególnych. * Artykuł dotyczy stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie w stosunkach wewnętrznych konwencji rzymskiej z 19 czerwca 1980 r, o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, cytowanej w przypisie 9, zastąpionej następnie przez rozporządzenie PE i Rady (WE) nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), Dz.Urz. UE 177 z 4 lipca 2008 r. 1 Zob. art. 76 ustawy z 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm. 2. Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm..

(2) Bogusława Gnela. 6. regulujących umowy konsumenckie zawarte są przepisy definiujące w odmienny sposób pojęcie konsumenta (nabywcy, klienta), mające charakter lex specialis3. W prawie cywilnym chronione są zarówno ekonomiczne, jak pozaekonomiczne interesy konsumenta. Tego rodzaju ochrona nie jest sprzeczna z zasadą równorzędnego statusu stron stosunku cywilnoprawnego, lecz ją urzeczywistnia. Konsument jest bowiem de facto słabszą stroną tego rodzaju stosunku łączącego go z profesjonalistą, chociaż de iure ich status jest równorzędny. W systemach prawnych poszczególnych państw stosunki cywilnoprawne z udziałem konsumenta regulowane są w odmienny sposób. Coraz częściej te stosunki mają charakter międzynarodowy i wówczas prawo dla nich właściwe wskazują normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego. Tradycyjną funkcją tych norm jest określenie prawa właściwego, najściślej związanego z rozstrzyganą sytuacją o charakterze prywatnoprawnym z elementem obcym (międzynarodowym). Opis tej sytuacji mieści się w zakresie normy kolizyjnej, a prawo dla niej właściwe wskazuje łącznik tej normy. Odpowiednie (zdaniem ustawodawcy) okoliczności stanowią łączniki norm kolizyjnych zawartych między innymi w ustawie z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe4. W normach kolizyjnych wskazujących prawo właściwe dla sytuacji z udziałem podmiotu „chronionego” w prawie materialnym (np. cywilnym) okoliczności łącznika dotyczą z reguły tego podmiotu (np. stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka, gdyż w prawie materialnym w tych stosunkach chronione jest dziecko, a nie rodzice). Ponieważ w chwili wejścia w życie ustawy Prawo prywatne międzynarodowe polskie prawo cywilne (materialne) nie regulowało ochrony konsumenta, nie znajduje ona „odbicia” w tej ustawie. Wobec pojawiającej się w obcych systemach prawnych tendencji do kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta, początkowo zajmowano „ostrożne” stanowisko5. Proponowano najpierw wzmocnić ochronę konsumenta na gruncie polskiego prawa materialnego, a następnie zastanowić się nad uregulowaniem tej kwestii w prawie prywatnym międzynarodowym. Za ewentualne środki „kolizyjnej” ochrony konsumenta uznano np. przepisy koniecznego zastosowania legis fori, bezwzględne przepisy statutu obligacyjnego oraz. Por. B. Gnela, Pojęcie konsumenta w prawie wspólnotowym i prawie polskim [w:] Ochrona konsumenta usług finansowych. Wybrane zagadnienia prawne, red. B. Gnela, Oficyna a Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 37 i nast. 3. Dz.U. nr 46, poz. 290 ze zm.. 4. Por. W. Popiołek, W sprawie ograniczeń kolizyjnoprawnego wyboru prawa w polskiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994, s. 348–351. 5.

(3) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 7. klauzulę porządku publicznego6. Stopniowo, w związku z perspektywą przystąpienia do Unii Europejskiej, pojawiły się opinie o potrzebie ustanowienia w polskim prawie norm kolizyjnych służących wyraźnie ochronie konsumenta7. Od końca lat 90. XX w. rozpoczął się proces wprowadzania do polskiego systemu prawnego przepisów zharmonizowanych z dyrektywami konsumenckimi. Przede wszystkim w efekcie tego procesu kolizyjnoprawną ochronę konsumenta realizowały początkowo w sposób fragmentaryczny, przepisy zawarte w Kodeksie cywilnym i w niektórych ustawach pozakodeksowych. Umiejscowienie, konstrukcja prawna, a w pewnym zakresie brak zgodności tych przepisów z prawem wspólnotowym, były przedmiotem krytyki8. II W szeroko pojętym prawie wspólnotowym ochrona konsumenta do chwili stosowania rozp. Ryzm I była realizowana na płaszczyźnie kolizyjnej przede wszystkim przez konwencję rzymską z 19 czerwca 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych9, niektóre dyrektywy konsumenckie10 oraz w pewnym 6 Na temat ewolucji poglądów w sprawie kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta w polskim prawie prywatnym międzynarodowym zob. P. Mostowik, Kolizyjnoprawne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw Unii Europejskiej (cz. I), „Rejent” 2002, nr 7, s. 119–121.. 7 M. Pazdan, Założenia i główne kierunki reformy prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce, PiP 1999, z. 3, s. 22; tenże, O potrzebie reformy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach, KPP Rok IX: 2000, z. 3, s. 504; M. Jagielska, Ochrona konsumenta jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym, KPP Rok IX: 2000, z. 3, 639 i nast.; A. Kozakiewicz, W. Kurowski, Co dalej z kodyfikacją prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce?, KPP Rok XII: 2003, z. 4, s. 931, s. 932; J. Gołaczyński, Kolizyjne aspekty umów zawieranych z udziałem konsumentów, Acta Univ. Wrat. No 2617, Prawo, Wrocław 2004, s. 60.. Zob. P. Mostowik, Kolizyjnoprawne…, cz. I., s. 107 i nast.; tenże, Kolizyjnoprawne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw Unii Europejskiej (cz. II), „Rejent” 2002, nr 9, s. 59 i nast.; M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach dostosowania prawa polskiego do europejskiego prawa ochrony konsumenta, KPP, Rok XIII: 2004, z. 1, s. 137 i nast. 8. 9 Tekst konwencji w języku polskim: J. Poczobut, Kodyfikacje prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1991, s. 161 i nast.; W. Popiołek, Wprowadzenie, KPP, Rok III:1994, z. 2, s. 297 i nast. Tekst konwencji w języku polskim, Dz.Urz. UE. C 169 z 8 lipca 2005 r. 10 Np. art. 6 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, Dz.Urz.UE. L 95 z 21 kwietnia 1993 r.; art. 9 dyrektywy 94/47/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 października 1994 r. w sprawie ochrony nabywców w odniesieniu do niektórych aspektów umów odnoszących się do nabywania praw do korzystania z nieruchomości w oznaczonym czasie, Dz. Urz. UE L.280 z 29 października 1994 r.; art.12 ust. 2 dyrektywy 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość, Dz. Urz. UE L. 144 z 4 czerwca.

(4) Bogusława Gnela. 8. zakresie przez rozporządzenie (WE) Nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II)11. Konwencja rzymska12 ma charakter powszechny (art. 2), subsydiarny wobec innych konwencji międzynarodowych (art. 21) oraz wobec instrumentów wspólnotowych (art. 20). Według art. 3 ust. 1 konwencji prawem właściwym dla zobowiązań umownych jest prawo wybrane przez strony, z ograniczeniami wskazanymi w ust. 3 tego przepisu. Jednakże w umowach konsumenckich, których przedmiotem jest dostarczanie rzeczy ruchomych lub świadczenie usług (z wyjątkiem wskazanych w art. 5 ust. 4 a – b konwencji) na rzecz osoby, „konsumenta”, w celu, który nie może być uznany za związany z jej działalnością zawodową lub gospodarczą, jak również w umowach dotyczących finansowania takiej działalności (art. 5 ust. 1 konwencji), wybór prawa nie może pozbawić konsumenta ochrony przysługującej mu na podstawie przepisów bezwzględnie obowiązujących w państwie, w którym ma on miejsce zwykłego pobytu, jeżeli: w tym państwie zawarcie umowy zostało poprzedzone specjalnie uczynioną propozycją lub reklamą i konsument dokonał czynności, które w tym państwie są niezbędne do zawarcia umowy, albo kontrahent konsumenta lub przedstawiciel kontrahenta otrzymał w tym państwie zamówienie konsumenta, albo umowa dotyczy sprzedaży towarów, a konsument wyjechał z tego państwa za granicę i tam złożył zamówienie, o ile ten wyjazd został zorganizowany przez kontrahenta w celu nakłonienia konsumenta do zawarcia umowy (art. 5 ust. 2 konwencji). Te bezwzględnie obowiązujące przepisy tylko ograniczają zastosowanie wybranego prawa w zakresie, w jakim jest ono mniej korzystne dla konsumenta niż te przepisy. Brak okoliczności wymienionych w art. 5 ust. 2 konwencji powoduje, że do umów konsumenckich wskazanych w art. 5 ust. 1 i ust. 5 konwencji stosuje się ogólne zasady określone w art. 3 konwencji. Te ogólne zasady stosuje się zawsze do umów przewozu i umów o świadczenie usług, jeżeli usługi należne konsumentowi muszą być świadczone wyłącznie w innym państwie niż państwo, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu. 1997 r.; art. 7 ust. 2 dyrektywy 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 25 maja 1999 r. w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji, Dz.Urz.UE L.171 z 7 lipca 1999 r.; art. 12 dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 września 2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniającej dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE, Dz. Urz. UE L 271 z 9 października 2002 r. 11. Dz.Urz. UE L 199 z 31 lipca 2007 r.. O problemach związanych z ratyfikacją tej konwencji i jej wejściem w życie w stosunkach wewnętrznych – zob. np. B. Gnela, Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta w polskim prawie prywatnym międzynarodowym [w:] Studia i rozprawy. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Andrzejowi Całusowi, red. A. Janik, Warszawa 2009, s. 459–460. 12.

(5) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 9. Prawo wybrane jako właściwe w myśl zasad określonych w art. 5 ust. 1–2 konwencji może ulec dalszym ograniczeniom w związku z ewentualnością stosowania art. 7 konwencji (przepisy wymuszające swoje zastosowanie) lub art. 16 konwencji (klauzula porządku publicznego). W polskiej literaturze wskazano na trudności związane z interpretacją okoliczności uzasadniających ograniczenia w stosowaniu wybranego prawa przez bezwzględnie obowiązujące przepisy legis domicilii konsumenta, ewentualność stosowania art. 7 konwencji13 oraz norm merytorycznych należących do kilku systemów prawnych14 w sprawach dotyczących umów konsumenckich wchodzących w zakres art. 5 ust. 1 konwencji. Przydatność tej kazuistycznej, fragmentarycznej i skomplikowanej regulacji konwencyjnej w realizacji kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta jest wątpliwa15. Liczne, nieuzasadnione obwarowania w stosowaniu art. 5 ust. 2 konwencji pozbawiają ochrony konsumentów „aktywnych” (tych, którzy z własnej inicjatywy wyjeżdżają za granicę i tam zawierają umowy), a nawiązywanie w tym przepisie do miejsca dokonania czynności zmierzających do zawarcia umowy konsumenckiej powoduje trudności w ustaleniu tego miejsca, a niekiedy czyni te ustalenia bezprzedmiotowymi16. Podobne zastrzeżenia można odnieść do uregulowania w konwencji rzymskiej sytuacji, w której strony umowy konsumenckiej objętej zakresem art. 5 ust.1 konwencji nie dokonały wyboru prawa. Wówczas prawem właściwym dla takiej umowy, zawartej w okolicznościach wskazanych w art. 5 ust. 2 konwencji, jest prawo państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu (art. 5 ust. 3 konwencji). Jeżeli nie występują okoliczności wskazane w art. 5 ust. 2 konwencji prawo właściwe dla tych umów konsumenckich wskazuje art. 4 konwencji. Jest nim prawo (lub prawa), z którym umowa wykazuje najściślejszy związek (lub związki – możliwe jest tzw. rozszczepienie statutu). Domniemywa się, że umowa wykazuje najściślejszy związek z tym państwem, w którym w chwili zawarcia umowy ma miejsce zwykłego pobytu (albo siedzibę zarządu) strona zobowiązana do świadczenia charakterystycznego. Jeżeli umowa została zawarta w ramach działalności zawodowej lub gospodarczej strony zobowiązanej do świadczenia charakterystycznego domniemywa się, że umowa wykazuje najściślejszy związek z państwem, w którym znajduje się jej główne przedsiębiorstwo, lub inne przed13 14. M. Jagielska, Ochrona konsumenta…, s. 646–647.. Ibidem, s. 647; J. Gołaczyński, Kolizyjne aspekty umów…, s. 55.. A. Palacio Vellersundi, Le commerce electronique, le juge, le consommateur, l’entreprise et le Marche interieur: nouvelle equation pour le droit communautaire, Revue de droit de l’Union europeenne 2001, nr 1, s. 5. 15. 16 Por. T. Pajor, O zagadnieniach ochrony konsumenta w prawie prywatnym międzynarodowym [w:] Rozprawy prawnicze, Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Obiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Zakamycze 2005, s. 254–255..

(6) Bogusława Gnela. 10. siębiorstwo, „które ma spełnić to świadczenie”17 (art. 4 ust. 2 konwencji). Domniemania z art. 4 ust. 2 konwencji nie mają zastosowania do sytuacji określonych w art. 4 ust. 3, 4 i 5 konwencji. Jeżeli omawiane domniemania nie mogą mieć zastosowania, do kompetencji sądu należy poszukiwanie prawa, z którym umowa jest najściślej związana. O ile stosowanie do umów konsumenckich prawa państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu (art. 5 ust. 3 konwencji) zasługuje na aprobatę, to stosowanie do nich prawa wyznaczonego domniemaniami dotyczącymi strony zobowiązanej do tzw. świadczenia charakterystycznego, na taką aprobatę nie zasługuje. Tą stroną w umowach konsumenckich jest bowiem przedsiębiorca. Krytycznie należy ocenić także fakt, że stosowanie prawa państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, jest uzależnione od okoliczności, o których mowa w art. 5 ust. 2 konwencji. Te okoliczności nie są przydatne z przyczyn już wyjaśnionych, a także w związku z rozwojem handlu elektronicznego18, w którym traci znaczenie rozróżnianie konsumenta pasywnego od aktywnego19. Krytyczne wypowiedzi na temat kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta w konwencji rzymskiej20 stały się przyczyną podjęcia prac nad projektem rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady o prawie właściwym dla zobowiązań umownych („Rzym I”)21. Pogląd o celowości zastąpienia konwencji rzymskiej przez to rozporządzenie22 znalazł zatem odzwierciedlenie w niżej przedstawionym projekcie. W myśl art. 5 ust. 1 projektu „Rzym I” umowy konsumenckie podlegały prawu państwa członkowskiego, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, jeżeli (art. 5 ust. 2 projektu „Rzym I”) umowa została zawarta z przedsiębiorcą, który prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą w państwie członkowskim, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu lub w jakikolwiek sposób kieruje taką działalność do tego państwa członkowskiego lub do kilku państw, włącznie z tym państwem członkowskim, a umowa mieści się w zakresie tej działalności, chyba że przedsiębiorca nie wie, gdzie konsument ma miejsce zwykłego pobytu, a jego niewiedza nie jest spowodowana niedbalstwem. 17 W istocie chodzi tu o przedsiębiorstwo, w ramach którego ma nastąpić spełnienie tego świadczenia.. Por. T. Pajor, O zagadnieniach ochrony konsumenta…, s. 254–255.. 18. 19. Ibidem, s. 255.. Por. np. M. Wilderspin, Le reglement (CE) 44/2001 du Conseil; consequences pour les contrats conclus par les consommateurs, Revue europeenne de droit de la consummation, 2002, nr 1, s. 5. 20. 21 Tekst propozycji tego rozporządzenia w przekładzie na język polski opublikowano w KPP, Rok XV: 2006, z. 1, s. 254 i nast. wraz z wprowadzeniem M. Świerczyńskiego i T. Targosza.. M. Świerczyński, T. Targosz, Prawo właściwe dla zobowiązań umownych. Wprowadzenie, KPP, Rok XV: 2006, z. 1, s. 246–247. 22.

(7) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 11. Art. 5 ust. 1 projektu „Rzym I” nie miał zastosowania do umów wskazanych w art. 5 ust. 3 tego przepisu, tj. do umów o usługi, które są świadczone wyłącznie w innym państwie niż to, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, do umów przewozu innych niż dotyczących zorganizowanej podróży w rozumieniu dyrektywy 90/314/EWG23 oraz do umów dotyczących nieruchomości innych niż ujęte w dyrektywie 94/47 /WE. Norma kolizyjna zawarta w art. 5 projektu „Rzym I” miała charakter sektorowy, gdyż jej zakres obejmował tylko konsumentów mających miejsce pobytu w państwie członkowskim UE. Z jednej strony norma ta rozwiązywała trudności, jakie mogły pojawić się w związku ze stosowaniem kilku praw wskazanych na podstawie art. 5 konwencji rzymskiej, ale z drugiej strony istotnie ograniczała kolizyjnoprawną autonomię woli stron24. Zastosowanie prawa państwa UE , w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, zostało ograniczone w projekcie „Rzym I” prowadzeniem w tym państwie działalności przez przedsiębiorcę bądź „nakierowaniem” tej działalności na terytorium tego państwa. Kryterium „nakierowania” zostało zaczerpnięte z art. 15 rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych25, co potwierdzała preambuła (punkt 10) projektu „Rzym I”. Do umów konsumenckich objętych zakresem art. 5 projektu „Rzym I” mogły mieć zastosowanie przepisy bezwzględnie obowiązujące „w aspekcie międzynarodowym” państwa wskazanego w art. 8 ust. 1 projektu „Rzym I”, bez względu na to, które prawo zgodnie z projektem rozporządzenia będzie właściwe dla tych umów. Umowy konsumenckie, które nie mieściły się w zakresie art. 5 ust. 1 projektu „Rzym I”, podlegały prawu wskazanemu w art. 3 lub art. 4 tego projektu. Uchwalone rozporządzenie „Rzym I” różni się od treści przedstawionego projektu. Jednakże jego analiza nie jest przedmiotem niniejszego opracowania. Natomiast w tym miejscu warto nadmienić, że ochrona konsumenta w prawie wspólnotowym (a także w prawie polskim) jest realizowana także poza zakresem zobowiązań umownych26. Z preambuły rozporządzenia „Rzym II” (punkt 20). Dyrektywa 90/314/EWG Rady z 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek, Dz.U. UE L 158 z 23 czerwca 1990 r. 23. 24 25. Por. M. Świerczyński, T. Targosz, Prawo właściwe…, s. 249.. Dz. Urz. UE L 12 z 16 stycznia 2001 r.. B. Gnela, Zakres podmiotowy przepisów ustawy o usługach turystycznych dotyczących ochrony klienta (konsumenta) a zakres podmiotowy umowy o imprezę turystyczną [w:] Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstrukcyjne, red. J. Raciborski, Kraków 2008 . 26.

(8) Bogusława Gnela. 12. wynika, że w zakresie odpowiedzialności za produkt jego celem jest kolizyjnoprawna ochrona zdrowia konsumentów, a w sprawach nieuczciwej konkurencji – między innymi ochrona zbiorowych interesów konsumentów (punkt 21 preambuły). III W okresie, w którym w Polsce nie obowiązywała jeszcze konwencja rzymska, prace nad rozporządzeniem „Rzym I” były w fazie projektu, a rozporządzenie „Rzym II” zapowiedziało wejście w życie od 11 stycznia 2009 r., prawo właściwe dla spraw konsumenckich wyznaczały normy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego, stosowane przez sąd polski mający jurysdykcję27w tych sprawach. Były to normy kolizyjne „konwencyjne28 albo normy ustawy Prawo prywatne międzynarodowe (ppm) lub (i) normy zawarte w przepisach „rozsianych po innych ustawach”. Omówienie tych wszystkich „rozsianych” przepisów nie jest w tym miejscu możliwe, a zatem ma ono charakter przykładowy. Pośród nich wymienić można przepisy zawierające normy kolizyjne wyznaczające prawo właściwe dla tzw. timesharingu29, będące efektem harmonizacji z prawem wspólnotowym. Nie ulega wątpliwości, że art. 9 ustawy o timesharingu jest zbędny, bowiem reguluje oczywistą kwestię, że przepisy tej ustawy stosuje się do objętych jej zakresem umów, dla których zgodnie z przepisami prawa prywatnego międzynarodowego właściwe jest prawo polskie. Z kolei art. 10 ustawy o timesharingu różni się zdecydowanie od art. 9 dyrektywy 94/47/WE, w myśl którego niezależnie od właściwości prawa nabywca nie może być pozbawiony ochrony przyznanej mu tą dyrektywą, jeżeli dana nieruchomość znajduje się na terytorium państwa członkowskiego. Art. 10 ustawy o timesharingu nakazuje stosowanie omawianej ustawy także wówczas, gdy obce prawo wskazane jako właściwe dla timesharingu (obojętnie za pomocą jakich łączników) nie zapewnia nabywcy poziomu ochrony przewidzianego ustawą, a budynek lub pomieszczenie mieszkalne położone są w Polsce, albo nabywca ma w niej miejsce zamieszkania, bądź na jej terytorium doszło do zawarcia umowy w następstwie wręczenia prospektu lub złożenia oferty. Por. M. Pazdan, Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po 1 maja 2004 r., „Rejent” 2004, nr 3–4, s. 11–21, szczególnie s. 14. 27. 28 Analiza prawa właściwego dla umów, wskazanego normami kolizyjnymi zawartymi w wiążących Polskę konwencjach bilateralnych, wymaga odrębnego omówienia.. 29 Ustawa z 15 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Dz.U. nr 74, poz. 855 ze zm. (zwana w tekście ustawą o timesharingu)..

(9) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 13. przez przedsiębiorcę albo w wyniku oferty nabywcy złożonej przedsiębiorcy. Cele wymienionych przepisów są zatem odmienne. Pozostałe „rozsiane” przepisy dotyczą z reguły ograniczenia stosowania prawa obcego wskazanego za pomocą łącznika zwanego wyborem prawa, uregulowanego w ustawie Prawo prywatne międzynarodowe. W myśl art. 25 § 1 ppm „Strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku ze zobowiązaniem”. W zakres tego przepisu wchodziły także umowy konsumenckie, ale wybrane dla niektórych z tych umów prawo podlegało ograniczeniom określonym w przepisach szczególnych. W myśl art. 11b ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych30 nie można w drodze umowy wyłączyć ani ograniczyć odpowiedzialności określonej w art. 11, a (za niewykonanie usługi) także w razie wyboru prawa obcego (z pewnymi zastrzeżeniami). Dotycząca tych usług dyrektywa 90/314/EWG nie przewiduje podobnej normy. Zgodnie z art. 17 ustawy z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim31, postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać uprawnień konsumenta przewidzianych w tej ustawie, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takich wypadkach stosuje się przepisy ustawy. W myśl art. 14 dyrektywy 87/100/EWG dotyczącej tego kredytu, państwa członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia, aby umowy kredytu nie naruszały, ze szkodą dla konsumenta, przepisów prawa krajowego przyjętych w wykonaniu niniejszej dyrektywy lub z nią zgodnych, oraz aby przepisy przyjęte w wykonaniu tej dyrektywy nie były omijane poprzez specjalny sposób formułowania umów. Z kolei art. 11 ustawy z 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego32 stanowi, że uprawnień unormowanych w tej ustawie nie można wyłączyć ani ograniczyć między innymi przez wybór prawa obcego. Zakres tego przepisu jest jednak szerszy od art. 7 ust. 2 dyrektywy 1999/44/WE dotyczącej sprzedaży konsumenckiej, w myśl którego: „Państwa Członkowskie podejmą kroki niezbędne do zapewnienia, iż konsument nie utraci ochrony przyznanej mu na mocy niniejszej dyrektywy, poprzez wybór prawa państwa trzeciego, jako prawa obowiązującego w stosunku do danej umowy, jeśli ta ostatnia pozostaje w ścisłym związku z terytorium Państw Członkowskich”. Podobna rozbieżność celów zachodzi między art. 17 ustawy z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę 30. T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 223, poz. 2268 ze zm.. Dz.U. nr 100, poz. 1081 ze zm.. 31. 32. Dz.U. nr 141, poz. 1176 ze zm..

(10) Bogusława Gnela. 14. wyrządzoną przez produkt niebezpieczny33 a dyrektywami, z którymi ten przepis powinien być zharmonizowany. Stanowi on: „Nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć praw konsumenta określonych w art. 1 – 16e, także w razie dokonania wyboru prawa obcego”. Przepisy art. 1 – 16e unpk regulują prawa konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, w umowach zawieranych na odległość, w tym odrębnie w umowach zawieranych na odległość dotyczących usług finansowych. Wobec tego np. w umowach o kredyt konsumencki zawieranych na odległość (usługa finansowa) stosowanie wybranego prawa obcego może ograniczać nie tylko art. 17 ukk, ale ponadto art. 17 unpk. W umowach kredytu konsument z reguły zobowiązany jest do zapłacenia odsetek, których maksymalną wysokość reguluje art. 359 § 23 k.c. W myśl tego przepisu postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim wypadku stosuje się przepisy ustawy. Ten przepis zasługuje na krytykę34 ze względu na zbyt szeroki zakres podmiotowy („wymusza” swoje zastosowanie także w obrocie profesjonalnym) i ze względu charakter prawny (wydaje się, że w kwestii odsetek maksymalnych wyłącza on w ogóle stosowanie wybranego prawa obcego). Omawiany przepis nie jest efektem harmonizacji prawa polskiego z prawem wspólnotowym, w przeciwieństwie choćby do art. 17 ukk i art. 17 unkp. Te obydwa przepisy są jednak ilustracją niezrozumienia celów, a nawet rodzajów harmonizacji przez polskiego ustawodawcę. Tytułem przykładu: art. 12 dyrektywy 2002/65 (dotyczący usług finansowych zawieranych na odległość) stanowi, że konsumenci nie mogą zrzec się praw nadanych im przez dyrektywę, a państwa członkowskie podejmują środki niezbędne do zapewnienia, że konsument nie traci ochrony przyznanej mu na mocy niniejszej dyrektywy poprzez wybór prawa państwa trzeciego, jako prawa właściwego dla danej umowy, jeśli ta umowa pozostaje w ścisłym związku z terytorium jednego lub więcej państw członkowskich. Ten przepis ma charakter bezwzględnie wiążący, wobec czego art. 17 unpk jest z nim sprzeczny, gdyż wyłącza stosowanie wybranego prawa każdego państwa obcego, jeżeli w usługach finansowych na odległość uprawnienia konsumenta są w tym prawie mniej korzystnie uregulowane dla niego niż w prawie polskim. Taki sam cel, jak art. 12 dyrektywy 2002/65, ma art. 12 dyrektywy 97/7/WE dotyczący umów zawieranych na odległość, mimo że jest zawarty w dyrektywie z klauzulą harmonizacji minimalnej. Dyrektywa 85/577/ EWG dotycząca umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, zaś w ogóle nie przewiduje ograniczenia w stosowaniu wybranego prawa dla tych umów, w przeciwieństwie do art. 17 unpk. 33. Dz.U. nr 22, poz. 271 ze zm.. Por. B. Gnela, Nowe uregulowanie odsetek maksymalnych w kodeksie cywilnym, PiP 2006, z. 12, s. 97–100. 34.

(11) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 15. Wydaje się, że gdyby przepisy dotyczące ograniczenia w stosowaniu wybranego prawa dla umów konsumenckich zostały wprowadzone do ustawy Prawo prywatne międzynarodowe35, polski ustawodawca nie popełniłby tylu błędów legislacyjnych. Cel tych przepisów musiałby bowiem pozostawać w wyraźnej harmonii z celami pozostałych norm prawa prywatnego międzynarodowego, w tym zawartych w prawie wspólnotowym. Funkcja norm kolizyjnych zawartych w dyrektywach różni się jednak od funkcji norm kolizyjnych „klasycznego” prawa prywatnego międzynarodowego. Normy kolizyjne zawarte w dyrektywach konsumenckich mają zapewnić konsumentowi standard ochrony przewidziany w tych dyrektywach w razie, gdyby prawem właściwym dla sytuacji objętych ich zakresem było prawo państwa trzeciego (niebędącego państwem UE). W dyrektywach konsumenckich chodzi nie tylko o ochronę konsumenta, ale także o likwidację barier prawnych w rozwoju jednolitego rynku, a są nimi różnice w regulacji praw konsumenta w poszczególnych państwach UE. Jednakże dyrektywy konsumenckie mają z reguły charakter minimalny, a zatem państwa członkowskie mogą wprowadzić w swoich systemach prawnych wyższy standard ochrony konsumenta36. Harmonizacja minimalna nie zlikwidowała zatem barier prawnych w rozwoju jednolitego rynku. Nadal konsument i przedsiębiorca mają różne uprawnienia i obowiązki w umowach z ich udziałem regulowanych prawem poszczególnych państw UE37, a mogą jedynie liczyć na to, że standard ochrony konsumenta nie jest w tych regulacjach niższy, niż przewidziany w dyrektywie harmonizacji minimalnej. Tylko w umowach o usługi finansowe zawierane na odległość mają prawo liczyć, że regulacja tych umów we wszystkich państwach UE jest jednakowa (dyrektywa 2002/65 nie jest dyrektywą harmonizacji minimalnej)38. Kolizyjnoprawna ochrony konsumenta w niektórych dyrektywach (np. w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/65 czy art. art. 12 dyrektywy 97/7/WE) jest uzależniona od spełnienia przesłanki „ścisłego związku” umowy z terytorium jednego lub kilku państw członkowskich UE. Co prawda dyrektywy nie definiują tej przesłanki, więc są różne propozycje jej rozumienia39, ale sam fakt pominięcia jej przez polskiego Por. M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach…, s. 143 oraz lit. tam cyt. w przyp. 29.. 35. G. Howells, T. Wilhelmsson, EC Consumer Law; Has it come of age?, „European Law Review” 2003, vol. 28, nr 3, s. 370 i nast. 36. 37 A.M. de Matos, Les contrats transfronieres conclus par les consommateurs au sein de l’Union europeenne, PUAM, Marseille 2001, s. 330–331.. 38 W. Srokosz, Zmiany związane z implementacją najnowszych regulacji unijnych, „Prawo Bankowe” 2004, nr 9, s. 39; A. Smith i in., EU Guide to Consumer Affairs 2001, Brussels 2001, s. 54–55. 39. Por. M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach…, s. 148 i nast..

(12) Bogusława Gnela. 16. ustawodawcę40 (między innymi w art. 17 unpk) oceniono krytycznie. Wydaje się, że istnienie jurysdykcji krajowej sądów polskich może oznaczać „ścisły związek” umowy z Polską będącą przecież państwem UE. Jednakże w przeciwieństwie do norm kolizyjnych zawartych w dyrektywach, „zharmonizowane” z nimi przepisy prawa polskiego znajdują zastosowanie w razie wybrania każdego prawa obcego, a nie tylko prawa państwa trzeciego, jak chcą tego z reguły te dyrektywy. Ograniczanie stosowania prawa innego państwa UE może być uznane za sprzeczne z pierwotnym prawem wspólnotowym (zarzut dyskryminacji lub naruszenia swobody przepływu towarów i usług)41. Obowiązek harmonizacji wewnętrznych porządków prawnych państw UE z dyrektywami konsumenckimi służy także realizacji „nowszych” celów tej Unii42. Wspólnotowe normy kolizyjne chronią obszar UE i jego wartości, a zatem w ich konstrukcji ważny jest związek spraw ujętych w hipotezach tych norm z obszarem wspólnotowym. Cel tradycyjnych, wewnętrznych norm prawa prywatnego międzynarodowego jest inny – wskazanie prawa właściwego dla danej sprawy za pomocą takich łączników, które gwarantują, że to prawo jest najściślej związane z rozstrzyganą sprawą. Na gruncie tradycyjnego prawa prywatnego międzynarodowego wszystkie porządki prawne państw są równe i wszystkie podmioty oraz sytuacje, niezależnie od tego, z jakim obszarem prawnym są związane, powinny być traktowane równorzędnie w procesie wskazywania prawa właściwego. Tradycyjne prawo prywatne międzynarodowe chroni słabszą stronę umowy ze względu na tę jej cechę. Niezależnie zatem od tego, czy umowa konsumencka pozostaje w ścisłym związku z terytorium co najmniej jednego państwa UE, czy też takiego związku nie wykazuje, konsument powinien być chroniony – gdyby nie treść prawa wspólnotowego – według takich samych zasad. Wydaje się, że te odmienne cele tradycyjnych i wspólnotowych norm kolizyjnych da się pogodzić, stanowiąc ogólne normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla zobowiązań wynikających z umów konsumenckich oraz normy szczególne dla tych zobowiązań zharmonizowane ze wspólnotowymi normami kolizyjnymi. Omawiane przepisy prawa polskiego dotyczące ochrony konsumenta z reguły nie są przepisami koniecznego zastosowania (czy też przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie)43, gdyż nie stosuje się ich zawsze, lecz tylko wówczas, gdy są 40 41. Ibidem, s. 154 i nast.. Ibidem, s 159–160.. H.W. Micklitz, N. Reich, S. Weatherhill, EU Treaty Revision and Consumer Protection, „Journal of Consumer Policy” 2004, nr 27, s. 373; G.G. Howells, T. Wilhelmsson, EC Consumer Law [w:] European Business Law, red. G.G. Howells, Dorthmouth 1996, s. 284. 42. Na temat tego rodzaju przepisów zob. np. M. Mataczyński, Obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie. Rozważania na tle art. 7 ust. 1 Konwencji rzymskiej oraz orzecznictwa sądów 43.

(13) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 17. one korzystniejsze dla konsumenta niż wybrane (wyjątek dotyczy timesharingu) prawo obce. W takich wypadkach prawo właściwe zostanie ustalone na podstawie alternatywnego wskazania korygującego44 (wybrane prawo obce oraz „korzystniejsze” przepisy prawa polskiego). Ustawodawca polski w ten sposób osiąga rezultat materialnoprawny w postaci zachowania standardu ochrony konsumenta w polskim prawie45, chociaż niektóre dyrektywy konsumenckie zobowiązały go tylko do zachowania standardu przewidzianego w tych dyrektywach. IV W omawianym stanie prawnym, jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, to prawo właściwe dla konsumenckich umów wskazywały normy kolizyjne zawarte w bilateralnych konwencjach wiążących Polskę lub normy kolizyjne zawarte w art. 26–29 ppm, które jako normy ogólne miały także zastosowanie dla tych umów. Art. 28 ppm (dotyczący umów zawartych w siedzibie giełdy lub targu) miał w sprawach konsumenckich marginalne znaczenie, podobnie jak art. 26 ppm (użyty w tym przepisie subokreślnik temporalny „chwila zawarcia umowy” powoduje, że ustalenie tej chwili w wielu umowach konsumenckich było trudne i przypadkowe z punktu widzenia celów norm kolizyjnych). Treść art. 27 § 1 ppm wskazuje na prawo państwa, w którym ma siedzibę, albo miejsce zamieszkania strona zobowiązana do świadczenia charakterystycznego, którą w umowach konsumenckich jest przedsiębiorca (lub szerzej – profesjonalista). W tych umowach przedsiębiorca działa z reguły w zakresie przedsiębiorstwa, wobec czego zamiast art. 27 § 1 ppm prawo właściwe dla umów konsumenckich wskazywał art. 27 § 3 ppm. Wobec obowiązków informacyjnych ujętych w przepisach szczególnych dotyczących umów konsumenckich, w tym obowiązku poinformowania konsumenta o siedzibie albo miejscu zamieszkania przedsiębiorcy, art. 27 § 2 ppm raczej nie znalazłby zastosowania. Ten przepis, w razie braku ustalenia siedziby albo miejsca zamieszkania strony zobowiązanej do świadczenia charakterystycznego, nakazuje stosować do umów określonych w art. 27 § 1 ppm prawo państwa, w którym umowa została zawarta. Taką sama podstawę łącznika jak art. 27 § 2 ppm, zawiera art. 29 ppm, który wyznacza prawo właściwe dla umów nie mieszczących się w zakresach art. 27 ppm i art. 28 ppm, dla których strony nie dokonały wyboru prawa i art. 26 ppm nie może mieć zastosowania. niemieckich, KPP Rok X: 2001, z. 2, s. 375 i nast.. 44 W kwestii tego pojęcia zob. A. Mączyński, Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa…, s. 239.. M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach, s. 162.. 45.

(14) Bogusława Gnela. 18. Uzasadniony jest wniosek, że art. 26–29 ppm nie wskazują prawa właściwego najściślej związanego z konsumenckimi umowami, a niekiedy nie doprowadzą nawet do ustalenia prawa dla nich właściwego (wówczas do umów konsumenckich należałoby zastosować prawo polskie, zgodnie z art. 7 ppm). Łączniki zawarte w art. 26–29 ppm nie wyrażają idei kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta, a ponieważ w analizowanym okresie znajdowały zastosowanie wówczas, gdy strony nie dokonały wyboru prawa, konsumenta nie chroniły w tych wypadkach rozsiane po ustawach przepisy szczególne przewidujące ograniczenia w stosowaniu wybranego prawa. Klauzula porządku publicznego lub przepisy wymuszające swoją właściwość tylko w wyjątkowych wypadkach mogły chronić konsumenta. Wobec przedstawionego stanu prawnego podjęto próby „ogólnego” uregulowania w polskim prawie kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta. V W projekcie nowej ustawy Prawo prywatne międzynarodowe uwzględniono stanowisko, że normy kolizyjne dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań z umów wymagają zmian46, mimo perspektywy wejścia w życie w stosunku do Polski konwencji rzymskiej i zaawansowanych prac nad projektem „Rzym I”47. Warto dodać, że w zakresie zobowiązań pozaumownych dotyczących ochrony konsumenta również wejście w życie rozporządzenia „Rzym II” nie stało na przeszkodzie w poszukiwaniu prawa właściwego dla tego rodzaju zobowiązań nieobjętych tym rozporządzeniem (np. w kwestii zobowiązań pozaumownych wynikających z naruszenia prawa do prywatności i innych dóbr osobistych). Zgłoszono także propozycję wprowadzenia do obowiązującej ustawy o Prawie prywatnym międzynarodowym rozwiązań polegających na rozszerzeniu treści art. 25 ppm o stwierdzenie, że wybrane prawo obce nie mogłoby zapewniać niższego standardu ochrony niż prawo miejsca zamieszkania konsumenta, a w braku wyboru prawa dla zobowiązań z umów48 konsumenckich zaproponowano wprowadzenie odrębnej normy kolizyjnej opartej na prawie domicylu konsumenta. W projekcie nowej ustawy Prawo prywatne międzynarodowe49 przyjęto jednak inne rozwiązanie. W zakresie zobowiązań umownych art. 31 § 1 zd. 1 projektu Odmiennie np. M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach…, s. 158.. 46. M. Świerczyński, T. Targosz, Prawo właściwe…, s. 252–253.. 47. 48. J. Gołaczyński, Kolizyjne aspekty…, s. 60.. Ten projekt został opracowany przez zespół Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego pod kierunkiem prof. dr hab. M. Pazdana i miał różne wersje. Omawiana wersja pochodzi z 5 stycznia 2006 r. 49.

(15) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 19. odsyłał do konwencji rzymskiej. Konwencja rzymska nie dotyczy wszystkich zobowiązań umownych, dlatego w zdaniu drugim wymienionego przepisu projektu zawarto postanowienie, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, do zobowiązań nie objętych zakresem konwencji stosuje się postanowienia art. 3–15 tej konwencji. Z uzasadnienia projektu wynikało, że omawianą konstrukcję wprowadzono wobec bliskiej perspektywy wejścia w życie konwencji rzymskiej w stosunku do Polski i za wzorem niektórych obcych ustawodawców, a przepisy tej konwencji rozciągnięto na umowy wyłączone z jej zakresu, aby uniknąć potrzeby odrębnego uregulowania prawa właściwego dla tych umów bądź utrzymania w mocy dotychczasowych przepisów w odniesieniu do tych umów (s. 14 uzasadnienia). Z kolei art. 37 projektu stanowił: „ W stosunkach pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą konsument korzysta z ochrony, jaką zapewnia mu jako konsumentowi prawo państwa miejsca jego zwyczajnego pobytu, chyba że przedsiębiorca – z uwagi na zakres i charakter swej działalności – nie mógł w sposób rozsądny spodziewać się zastosowania tego prawa”. Zdaniem projektodawcy ten przepis miał chronić konsumenta w zakresie wykraczającym poza stosunki objęte konwencją rzymską (por. s. 5 uzasadnienia projektu). Wydaje się, że taki wniosek nie wynikał z treści ani z ulokowania art. 37 w rozdz. 8 projektu „Zobowiązania wynikające z czynności prawnych”. Skoro art. 31 projektu rozciągał stosowanie konwencji rzymskiej także na zobowiązania umowne nieobjęte jej zakresem to znaczy, że umieszczony w rozdz. 8 art. 37 projektu dotyczył tylko zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych, chociaż naśladował brzmienie art. 5 ust. 1 i 2 projektu „Rzym I”, który regulował prawo właściwe dla umów konsumenckich. Tytuł rozdz. 8 przesądzał, że art. 37 projektu nie obejmował zakresem zobowiązań konsumenckich nie wynikających z czynności prawnych. Zadziwia sformułowanie art. 37 projektu. Jeżeli ten przepis miałby uzasadnienie, to jego początek mógłby brzmieć: „W stosunkach z przedsiębiorcą konsument korzysta z ochrony, jaką zapewnia mu prawo państwa, w którym ma on miejsce zwyczajnego pobytu, chyba że przedsiębiorca…”. Uzasadniony jest jednak pogląd, że przepis ten był zbędny. Wydaje się, że realizacja kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta przez odesłanie do konwencji rzymskiej, także w sprawach nie objętych jej zakresem, nie była najlepszym rozwiązaniem. Choćby w tych sprawach projektodawca mógł uwzględnić postulaty zgłaszane w literaturze lub „zaryzykować” jakieś rozwiązanie, które w oryginalny i zupełny sposób chroniłoby konsumenta w relacjach z profesjonalistą. Ustalenie prawa właściwego z zastosowaniem konwencji rzymskiej dla umów konsumenckich było krytykowane, o czym projektodawca musiał wiedzieć. Normy kolizyjne konwencji rzymskiej stosuje się bez odesłania (zgodnie z jej art. 15), a zatem w razie uchwalenia omawianego projektu ustawy nie byłoby możliwości stosowania do zobowiązań umownych nieobjętych zakresem tej konwencji prawa polskiego w wyniku tego odesłania. Ponadto prawo wspólnotowe rozwija.

(16) Bogusława Gnela. 20. się dynamiczne, w szczególności w sprawach dotyczących ochrony konsumenta, o czym świadczy choćby później uchwalone rozporządzenie Rzym I. Wobec tego w projekcie ustawy Prawo prywatne międzynarodowe warto było zaproponować normy kolizyjne chroniące wyraźnie konsumenta w umowach zawieranych z przedsiębiorcą, doskonalsze niż postanowienia konwencji rzymskiej, oraz zbudowane poprawniej niż „rozsiane” po różnych ustawach normy kolizyjne chroniące konsumenta, będące z reguły efektem nie zawsze udanej implementacji dyrektyw konsumenckich do polskiego systemu prawnego. Omawiany projekt początkowo pozostawiał w mocy „zharmonizowane” z dyrektywami przepisy chroniące konsumenta „wycinkowo” na płaszczyźnie kolizyjnej (art. 68 projektu). Z punktu widzenia spójności polskiego prawa prywatnego międzynarodowego trudno było znaleźć uzasadnienie dla tego rozwiązania akceptującego dekodyfikację prawa prywatnego międzynarodowego. Konwencja rzymska ma charakter subsydiarny względem innych aktów wspólnotowych i wydanych na ich podstawie zharmonizowanych przepisów prawa krajowego. Jednakże „zharmonizowane” z dyrektywami przepisy chroniące konsumenta, „rozsiane” po ustawach, są w pewnym zakresie sprzeczne z prawem wspólnotowym, a niekiedy są nawet efektem pomyłki ustawodawcy. Niektóre polskie normy kolizyjne „rozsiane po ustawach” wykraczają poza zakres dyrektyw konsumenckich (np. dotyczące umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa czy odpowiedzialności za produkt) albo dotyczą spraw nieregulowanych dyrektywami (np. odsetek maksymalnych). Tego rodzaju unormowań nie można uznać za „zharmonizowane z aktami prawa wspólnotowego przepisy prawa krajowego”, wobec których konwencja rzymska ma charakter subsydiarny. Projekt ustawy Prawo prywatne międzynarodowe w wersji z 4 stycznia 2007 r. nie zawierał już odpowiednika art. 68 projektu w wersji z sierpnia 2006 r. Przedstawiony problem pozostał i w związku ze spodziewanym wejściem w życie konwencji rzymskiej w stosunkach wewnętrznych jej pozostawił ustalenie, w jakim zakresie „rozsiane po ustawach” przepisy zostaną wyłączone przez tę konwencję, a w jakim to one znajdą zastosowanie w sprawach konsumenckich. Późniejsze wersje projektu50 w kwestii prawa właściwego dla zobowiązań umownych odsyłały już do rozporządzenia Rzym I. Wydaje się, że prace nad analizowanym projektem ustawy Prawo prywatne międzynarodowe były między innymi okazją do powtórnego przemyślenia sposobu prawidłowej implementacji norm kolizyjnych zawartych w dyrektywach konsumenckich do polskiego prawa i włączenia ich, ale już poprawnie ujętych, do projektu tej ustawy, jako norm szczególnych. Konwencja rzymska nie obejmuje swym zakresem wszystkich umów konsumenckich wobec tego w projekcie można było 50. Np. projekt skierowany do Sejmu 31 października 2008 r. (druk 1277)..

(17) Kolizyjnoprawna ochrona konsumenta…. 21. przewidzieć normę ogólną o treści: „W zobowiązaniach umownych z udziałem konsumenta strony mogą poddać swe stosunki wybranemu przez siebie prawu, jednakże to prawo nie może być mniej korzystne dla konsumenta niż prawo państwa, w którym znajduje się miejsce jego zwyczajnego pobytu. Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, zobowiązanie umowne z udziałem konsumenta podlega prawu państwa, w którym znajduje się miejsce jego zwyczajnego pobytu, chyba że korzystniejsze jest prawo państwa, w którym znajduje się siedziba kontrahenta”. Prezentowana norma nie miałaby zastosowania w sprawach objętych zakresem konwencji rzymskiej, a po jej zastąpieniu przez rozporządzenie Rzym I, w sprawach objętych tym rozporządzeniem. W zobowiązaniach pozaumownych nieobjętych zakresem rozporządzenia „Rzym II”, a dotyczących konsumenta, właściwe mogłoby być prawo państwa, z którym zobowiązanie jest związane i które jest najkorzystniejsze dla konsumenta. Conflict of Laws in Consumer Protection According to Polish Law Prior to the Entry into Force of the Rome Convention (1980) In this article, the author analyzes the legal situation in Poland in the field of conflict of laws in consumer protection prior to the entry into force of the Rome Convention of 19 June 1980 concerning the law applicable to contractual obligations. The author concludes that norms relating to conflict of laws in Polish private international law before the above-mentioned date did not protect consumers against conflict of laws. Furthermore, the various provisions scattered throughout the legislation – caused by the process of the laws’ harmonisation with norms relating to conflict of laws contained in consumer directives – did not fulfil the aims of those directives. Accordingly, the author advocates the need for new regulation of the law applicable to obligations involving the consumer, but in a different manner to that proposed in the bill concerning the new Private International Law. This new regulation would be applicable in matters that have not been regulated by other legal provisions..

(18)