St a n isł a w Go lu b
Ba d a n i a s t u d n i (s t a n. 4 ) i Ra t u s z a (s t a n. 4 0 ) w Ch e ł m i e
N ajlepiej znaną stu d n ią w C hełm ie z racji badań naukow ych i publikacji, je s t obiekt, którego część dolna znajduje się w chełm skich podziem iach kredow ych - stan. 4 (A. B ro n ick i, S. K adrów , L. T okarski 1991; A. Bronicki 1997; S. G ołub 1997 ). Przypuszcza się, że pow stała ona najpóźniej w X V w ieku, a została zasypa na w XVIII.
Studnia miała 25 m głębokości i była wykuta w tw ar dej kredowej skale. N a głębokości 10 m od aktualnej pow ierzchni Placu Ł uczkow skiego przecina j ą w spółcze śnie wykonany przez górników korytarz podziemnej trasy turystycznej, przez co obiekt je st dużą atrakcją dla zw ie dzających, zwłaszcza, że po pracach górniczych w 1985 r. został w niepełnym zarysie w ybrany do dna, przy czę ściow ym nadzorze archeologicznym .
W końcu 1996 r. obw aliły się w arstw y zasypow e pom iędzy korytarzem trasy turystycznej, a obecną po w ierzchnią Placu, w w yniku czego pow stała niebezpiecz n a kawerna, a część podziem na studni została zasypana. Początkow o w ładze m iasta nie chciały wybrać w tórne go zasypiska zabytkow ego obiektu. Dzięki nieustępli w em u stanowisku W ojew ódzkiego Konserw atora Z abyt ków w Chełmie i środow iska archeologicznego, w 1997 r. podjęto wyjątkow o niebezpieczne i trudne prace kon serw atorskie, polegające na bezpiecznym usunięciu ka werny, wybraniu zasypiska oraz w ykonaniu betonow ej ściany zabezpieczającej od południa.
Tym razem szyb górniczy objął pełny zarys studni. O kazało się, że w 1985 r. błędnie oceniono jej w ielkość na podstaw ie szybiku górników o w ym iarach 2,5 na 2,5 m. O biekt je s t znacznie większy, w planie praw ie kw adratow y o bokach 3,8 x 3,9 m. Ściany są praw ie pro ste, w niektórych partiach zagładzone. Od 16 m etra śred n ica studni ulega zw ężeniu do około 3 m (ry c .l).
N ie znalazła potw ierdzenia hipoteza o szalow aniu ścian deskami (A. Bronicki, S. Kadrów, L. Tokarski 1991, s. 117). Natomiast około 7 m od dna, na ścianach wschod niej i zachodniej, zaobserw ow ano w odległości 0,6 m od kredow ych ścian resztki cem brow iny z dębow ych b elek o grubości ok. 0,2 m (ry c .l). W olną przestrzeń
Ryc.l. Chełm, stan. 4. Rekonstrukcja studni staromiejskiej. Legenda: A - nasypowe warstwy ziemi, В - kamienno - cegla ny mur 1 ratusza (?), С - cembrowina z dębowych belek, 1 - po wierzchnia Placu Łuczkowskiego, 2 - zrekonstruowany prze bieg studni, 3 - podziemny korytarz trasy turystycznej, 4 - cal- cowa kreda (rys. Т. Dzieńkowski i S. Gołub).
248 St a n is ł a w Go ł u b
Ryc. 3. Chełm, stan. 40. Wybór zabytków, (rys. A. Betiuk-Mazur).
w ypełniono luźnym i drobnym rum oszem kredow ym (S. Gołub 1997, s. 379).
N iestety mimo protestów środow iska prace przerw a no około 3,5 m od dna studni, przez co zubożona została baza źródłow a oraz efekt turystyczny (brak m ożliw ości pokazania oryginalnej cem brow iny w części przydennej). Trudno przew idzieć, czy w ładze m iasta zakończą prace, m im o wcześniejszych obietnic.
Pozyskano 1596 fragm . zabytków . G łów nie są to: ceram ika - 521 fragm. (ryc. 2), kości zw ierzęce - 1025 fragm . oraz m etale - 27 fragm . W iększość pochodzi z w tórnego zaw ału now ożytnych górnych warstw, a tyl ko część z oryginalnych zasypiskow ych w arstw studni. P rzez to chronologia je s t bardzo szeroka od X III do X V III wieku. N ie zakończono w szystkich prac nad m a teriałem , stąd trudno podać o stateczne ustalenia odno śnie pierw otnego zasypiska obiektu. Jednak w ydaje się, że nie było ono jed n o ro d n e, ja k uw ażano przedtem . Na głębokości 16-18 m stanow iła je czarna, zbita ziem ia. W ystąpiły w niej zabytki datow ane na XV - XVI w iek - toczone fragm enty ceram iki siwej i z białej gliny. Na głębokości 18-21 m pierw otnym zasypiskiem była w ar stw a brązow ej w ilgotnej z iem i, w której znaleziono zabytki w spółczesne o pisyw anym z w yższej w arstw y, ale także z XIII - X IV w ieku. M oże to sugerow ać nie jednoczasow e zasypanie studni (T. D zieńkow ski, S. G o łu b 1997a, s. 2).
W ydaje się, że za w cześn ie pow iązano z obiektem re la c ję J. S ła w iń sk ie g o z 1861 ro k u (A. B ro n ick i, S. Kadrów , L. Tokarski 1991, s . 135-136 ). B adania na P lacu Ł uczkow skiego w w ykopie 1, który objął m iej sce w ychodzenia studni na pow ierzchnię w ykazały, że n a o b iek cie p o sa d o w io n o m u ry m ie jsk ie g o ra tu sza (T. D zieńkow ski, S. G ołub 1997b, s. 1). Ponadto kw e ren d a źródeł pisanych dokonyw ana przez L. Sam ockie- go pozw oliła na w yod ręb n ien ie je szcze jednej studni koło ratusza.
W łaśnie dzięki opisyw anej awarii podjęto wstępne prace w ykopaliskow e na pow ierzchni Placu Ł uczkow skiego (stan. 40), których celem było dokładne zlokali zow anie studni, dom ierzenie odległości do korytarza trasy turystycznej oraz zlokalizow anie znanego z dokum en
tó w a rc h iw a ln y c h ra tu s z a m ie js k ie g o z p o c z ą tk u XVII wieku.
Założono trzy w ykopy badaw cze. W ykop 1 o w y m iarach 1 x 1,8 m w postaci szalow anego szybu w yko nali górnicy w św ietle podziem nej studni, aby można było w ykonać prace zabezp ieczające. N a głębokości 0,5 m od pow ierzchni terenu natrafili na kam ienno-ceg- lany mur, o szerokości 1 m i przebiegu E-W, który w tym m iejscu m iał stopę fundam entow ą posadow ioną aż na głębokości 4 m nie na stałym gruncie, a na zasypisku studni starom iejskiej. M ur w m iejscu przebiegu w w y kopie został przez górników usunięty (ry c.l).
M ur określony ja k o 1 od strony północnej stykał się z zasypaną piw nicą o łukow ym sklepieniu, zbudow aną z cegieł. W celu zbadania przebiegu piw nicy i ew entual nego uchw ycenia drugiej strony budow li, na przeciw le głej stronie skw eru na N od w ykopu 1, założono w y kop 2, o w ym iarach 1 x 3 m. N atrafiono w nim na m ur 2, o przebiegu E-W, rów noległym do m uru 1. M iał on je d nak szerokość 1,2 m i był zbudow any tylko z kam ienia. W wykopie 3 і ЗА (o łącznych wym iarach 3 x 1 ,5 m), zbadano dalszy przebieg m uru 1, gdzie odkryto zam uro w aną w nękę - łuk. Z zasypiska tej w nęki w ydobyto or nam entow any fragm ent naczynka z białej gliny, datow a nego na X V - XVI w. (ryc. 3: 2).
Interpretacja historyczno-architektoniczna odkrytych murów, ze w zględu na niew ielki zakres badań, je st nie zw ykle utrudniona. W historycznych źródłach pisanych je st bardzo mało inform acji o zabudow ie obecnego Pla cu Łuczkow skiego. Lokalizow any tam je st ratusz m iej ski, o którym pierw sza w zm ianka pojaw iła się w 1619 roku (S. Skibiński 1961, s. 2). R atusz po licznych prze b u d o w a c h i p o ż a ra c h z o s ta ł o s ta te c z n ie ro z e b ra n y w 1849 r., a na jeg o fundam entach w ybudow ano sklepy zw ane „okrąglakiem ” , zniszczone w 1939 roku. W iemy także o dobudow anych do ratusza kam ienicach.
A utorzy badań uw ażają, że jed n ak w czasie badań został uchw ycony niew ielki fragm ent ratusza starom iej skiego. Jednakże bez dalszych badań nie m a m ożliw o ści zw eryfikow ania źródeł archiw alnych oraz zlokalizo w ania całej budow li z przyległym i kam ienicam i i pod ziem nym i piwnicam i.
LITERATURA
B r o n i c k i A.
1997 Studnia staromiejska w chełmskich podzie miach kredowych, [w:] Najważniejsze odkry cia archeologiczne - architektoniczne Chełma
i okolic, Chełm, s. 135-152
B r o n i c k i A., K a d r ó w S., T o k a r s k i L.
1991 Staromiejska studnia na rynku w Chełmie, KHKM, R. 39, s. 117-137.
D z i e ń k o w s k i T., G o ł u b S.
1997a Dokumentacja z nadzorów archeologiczne - konserwatorskich studni staromiejskiej. Chełm,
PI. Łuczkowskiego, stanowisko 4, mps PSOZ Chełm.
1997b Dokumentacja z badań ratowniczych wykopa liskowych. Chełm, PI. Łuczkowskiego 40, mps PSOZ Chełm.
G o ł u b S.
1997 Badania archeologiczne chełmskich studni za bytkowych, R. Chełm. t. 3, s. 369-381. S k i b i ń s k i S.
1961 Z dziejów ratusza chełmskiego, „Kamena”, nr 16, s. 2-3.
2 5 0 St a n is ł a w Go ł u b
St a n i s ł a w Go ł u b
Ex a m i n a t i o n o fa W e l l, Si t e 4 , a n d t h e To w n Ha l l, Si t e 4 0 in Ch e ł m
In connection with an earth slide between an underground tourist passage and the present day surface of the Łuczkowski Square an opportunity arose to examine a an old town well - site 4, which is known from various published sources. New pieces of information were obtained which rectify the earlier conclusions concerning this feature. The well, almost square in plan and measuring 3,8 m x 3,9 m, is 25 metres deep. From the 16th metre downwards, the diameter of the well decreases
to 3 m. Seven metres from the bottom, about 0,6 m from the chalk walls, a casing made of 0,2 m thick oak beams was obse rved. The well was filled up, probably in stages, as early as in the 13th and 14th centuries.
In the vicinity o f the square, remains of an old Town Hall were located - site 40, which is mentioned in sources from the beginning of the 17th century.
