ARTYKUŁY — ARTICLES — PAPERS
„T U R Y Z M " 1991, z. 1Iwan Pirożnik
S P O Ł E C Z N O -G E O G R A F IC Z N a P R O B L E M Y R O Z W O JU W Y PO C Z Y N K U L E T N IS K O W E G O W Z W IĄ Z K U R A D Z IE C K IM I L E S P R O B L È M E S S O C IA U X E T G É O G R A P H IQ U E S D U D É V E L O P P E M E N T DU R E P O S D ’ÉTÊ EN U R SS S O C IO -G E O G R A P H IC P R O B L E M S O F SU M M ER R E C R E A T IO N D E V E L O P M E N T IN T H E S O V IE T U N IO N D o sk o n alen ie p rz e s trz e n n e j o rg a n iz a c ji w y p o c z y n k u i tu r y s ty k i je s t je d n y m z w a ż n y c h c z y n n ik ó w in te n s y fik a c ji i p o d n iesien ia poziom u sp o łeczn o-ekon om icznego ro z w o ju sp o łecz eń stw a socjalisty czn eg o . F u n k c je sfe ry w y p o c zy n k u , jak o in te g ra ln e g o e le m e n tu d ziała ln o śc i człow ieka, n a e ta p ie ro z w o ju re w o lu c ji n a u k o w o -te c h n ic z n e j p rz ech o d z ą zn aczn ą ew o lu cję. S fe ra w y p o c z y n k u p o w in n a ulec p rz e b u d o w ie od d o m in u ją c e j o rie n ta c ji n a fu n k c je k o m p en so w a n ia u tra c o n y c h w czasie d ziałaln o ści p ro d u k c y jn e j sił fizycznych, in te le k tu a ln y c h i p sy c h o -e m o c jo n a ln y c h w w a ru n k a c h e k ste n sy w n e g o ro z w o ju , n a p e łn ie n ie fu n k c ji p rz y s p ie szonej re g e n e ra c ji i ro z w o ju fizyczn o -d u ch o w eg o p o te n c ja łu człow ieka w w a ru n k a c h in te n s y fik a c ji s fe ry p ro d u k c y jn e j oraz in n y c h d ziała ń czło w ieka. R e aliza cja tego celu w zn a c z n y m s to p n iu z w ią zan a je s t z re w iz ją d o m in u ją c e j ro li k o n c e p c ji o z a sad n iczy m zn a cze n iu p ra c y w p rz e s trz e n n e j o rg a n iz a c ji d ziała ln o śc i człow ieka, ja k a u k s z ta łto w a ła się w p o p rz e d n ic h e ta p a c h ro z w o ju i p ra k ty k i u rb a n is ty c z n e j. Z w y k łe je j u z u p e łn ie n ie e le m e n ta m i sp o łeczn y m i i a k c e n ta m i w ażn ości cz y n n ik a lu d z k iego n ie tw o rz y — zd a n ie m a u to ra — jakościow o n ow ego s ta n u sfe ry d ziałaln o ści człow ieka w sp o łeczeń stw ie so cjalisty czn y m . K o n ieczne je s t1 W ZSRR p o ję c ie „ d a c z n y je u c z a s tk i (d a c z y )" j e s t o d p o w ie d n ik ie m p o ls k ie g o te r m in u „ d z ia łk i (d o m k i le tn is k o w e ) " , a „ s a d o w o - o g r o d n y je u c z a s tk i" — te r m in u „ o g ró d k i d z ia łk o w e ” , n a to m ia s t te r m in „ k o lle k tiw n y je o g o r o d y " tłu m a c z o n y j e s t w te j p r a c y ja k o „ o g ro d y " ,
prz y sp ie szo n e p rz e jśc ie do k o n ce p cji o d o m in u ją c y m zn aczen iu h u m a n izm u w p la n o w a n iu i p rz e s trz e n n e j o rg a n iz a c ji w sz y stk ic h s fe r d z ia ła l ności człow ieka (praca, w a ru n k i życia, w y po czy nek ). W ro z w ią z y w a n iu tego za d an ia w a żn ą ro lę o d g ry w a o p ty m a liz a c ja śro d o w isk a rc k re a c y j nego, jak o sy ste m u p o d n iesien ia poziom u zd ro w ia i ro z w o ju człow ieka w czasie w o ln y m od p ra cy . P ro b le m ten je st szczególnie w a ż n y dla m ieszk ań có w w ielk ich a g lo m e ra c ji m iejsk ic h . T u ta j re a ln ą a lte r n a ty w ą d la p o g łę b ia ją c y c h się pro cesó w u rb a n iz a c ji i zm ian w a ru n k ó w ek o lo g iczny ch m oże być o p ty m a liz a c ja śro d o w isk a re k re a c y jn e g o i p o lep sze n ie w a ru n k ó w w y p o c zy n k u w m ieście i w s tre fie p o d m ie jsk ie j w ra m a c h codziennego i co tygodniow ego b u d ż e tu czasu.
1. ST R U K TU R A R E K R E A C Y JN E J D Z IA Ł A L N O Ś C I L U D N O Ś C I M IE JS K IE J I R O L A W Y P O C Z Y N K U L E T N IS K O W E G O
Z ap o trz e b o w a n ie re k re a c y jn e m ieszk ań có w w ielk ich m ia s t c h a ra k te ry z u je się z n a czn y m d y n am izm em . W y ra ż a się to zaró w n o w ilościow ym w zroście p o d m iejsk ic h p o to k ó w re k re a c y jn y c h , ja k i w jak o ścio w y ch z m ia n a c h ich s tr u k tu r y . N a p rz y k ła d w a g lo m e ra c ji m o sk iew sk iej liczebność p o d m ie jsk ic h p o toków re k re a c y jn y c h zw ię k szy ła się z 0,5 m in csób w 1936 r. do 2,6 — 3,0 m in osób w p o cz ątk ach la t 8 0 -ty cb , a w ro k u 2000 — zgodnie z p ro g n o z am i — p rz e k ro c z y 5 m in osób. Ś re d n i ro c zn y p r z y r o s t w ielk o ści p o to k ó w w e e k e n d o w y c h w 20-leciu 1939— 1959 w y n o sił 8% , w la ta c h 1960— 1900 — 13% , a w o k re sie 1980— 2000 r. u trz y m a się n a poziom ie 10— 11% . W B ia ło ru sk ie j SR R w o k re sie le tn im n a w y p o c zy n ek w stre fie p o d m ie jsk ie j w y je ż d ż a 14— 15% m ieszk ań có w m a ły c h i ś re d n ic h m ia st (20— 100 ty s. ludności), 25— 30% — d u ży c h m ia st (100— 200 tys. lu d n o ści) i 35— 40% — w ie lk ic h m ia st i a g lo m e ra c ji (300— 500 tys.; p o n a d 1 m in ludności). B a d a n ia socjologiczne a ta k ż e a n a liz a potok ów tra n s p o rto w y c h p o tw ie rd z a ją zależność w ielkości p o d m iejsk ic h p o to ków re k re a c y jn y c h od w ielk o ści m ia sta ( P i r o ż n i k 1976, Z a j c e w 1983). M ożna p rz y ty m zau w aży ć, że k ry ty c z n y m p ro g iem w z ro stu poziom u p o trz e b p o d m iejsk ieg o w y p o c zy n k u je st m iasto liczące 100— 250 tys. m ieszkańców ; pow y żej te j liczb y lin io w a zależność poziom u p o trz e b za ch o w a n a je s t ty lk o w sto su n k u do zajęć w ąsk o w y sp ec jalizo w an y c h ( P i r o ż n i k , Z a j c e w 1984, P o t a j e w a 1987).
S tr u k tu r a p o to k ó w re k re a c y jn y c h w p o d m ie jsk ie j s tre fie w ielk ich a g lo m e ra c ji (M oskw a — 8,6 m in m ieszk ańcó w , M iń sk — 1,6 m in), m ia sta w ielkiego (H om el — 480 tys.) i śre d n ie g o (L ida — 80 tys.) c h a r a k te r y z u je się p re fe ro w a n ie m przez lu d n o ść w y p o c zy n k u w w a ru n k a c h n a tu
-ra łn y c h , n a w si o -raz w d o m k ach letn isk o w y c h i w o g ró d k a ch d z ia łk o w y c h (tab. I). T a b e l a I S tr u k tu r a p r e f e r e n c ji ty p ó w o b s z a ró w r e k r e a c y j n y c h i fo rm u s łu g w p o d m ie js k ic h s tr e f a c h m ia s t (%) La s t r u c tu r e d e s p r é fé r e n c e s d e s ty p e s d es t e r r a in s d e r é c r é a tio n et d e s fo rm e s d e s s e r v ic e s d a n s le s z o n e s s u b u r b a in e s d e s v ille s (°/o) T y p y o b s z a ró w r e k r e a c y j n y c h M o s k w a M iń sk H o m e l L id a i fo rm y u s łu g O b s z a r y (k ra jo b ra z y ) n a tu r a ln e 46,0 37,7 31,1 29,4 D z ia łk i le tn is k o w e i o g ró d k i d z ia łk o w e 28,0 11,0 12,0 4,8 W s ie 7,6 43,0 51,3 61,3 I n s t y t u c j e w y p o c z y n k u z o r g a n iz o w a n e g o 15,0 7,3 5,1 3,7 U s łu g i tu r y s ty c z n o - w y c ie c z k o w e 3,4 1,0 0,5 0,8 R azem 100,0 100,0 100,0 100,0 O g ó ln y p o d m ie js k i p o to k r e k r e a c y j n y w °/o o g ó łu lu d n o ś c i m ia s t 32 30 37 27 Z r ó d ! o : Z e s t a w i o n o w g I. P i r o ż n i k , W . Z a j c e w (1988, s. 104). W iększą p o p u la rn o ść w y p o c zy n k u w w a ru n k a c h n a tu ra ln y c h i w o g ró d k a c h d ziałk o w y c h w a g lo m e ra c ji m o sk iew sk iej m ożn a w y ja śn ić w y ższy m sto p n ie m u rb a n iz a c ji i d łu ższy m o k re sem z a g o sp o d aro w y w an ia r e k r e a c y j n eg o s tre f y p o d m iejsk ie j. P o d o b n e j w ielkości p o to k r e k re a c y jn y (23% lu d n o ści m iasta) w y p o c z y w a ją c y c h w d o m k ach letn isk o w y c h i w o g ró d k a c h d ziałk o w y c h o b se rw u je się w p o d m ie jsk ie j s tre fie L e n in g ra d u . N a to m ia st zn aczn y u d ział w y p o c zy w ają cy ch n a w si w p o d m ie jsk ic h s t r e fach m ia st b ia ło ru s k ic h zw ią zan y je s t z ich „ u rb a n is ty c z n ą m ło d o ścią” i dużą liczbą m ieszk ań có w m ia s t w p ie rw sz y m p o k o len iu — n ie d a w n y c h m ig ra n tó w ze wsi.
O gólnie u d ział w y p o c zy w ają cy ch w d o m k ach letn isk o w y c h i w o g ró d k a c h d ziałk o w y c h w a h a się cd 10— 15% o gólnej w ielk o ści p o to k u r e k r e a
cy jn eg o w śre d n ic h m ia sta c h (100— 150 ty s. m ieszkańcó w ) do 2 0 %
w w ielk ich m ia sta c h i a g lo m e ra c ja c h (350 ty s. — 1,6 m in m ieszkań ców ) n a obszarze B iało ru si. W w ielk ich a g lo m e ra c ja c h o d zn a cza ją cy ch się d łu ż szym o k re sem za g o sp o d aro w y w an ia re k re a c y jn e g o s tr e f p o d m ie jsk ic h (M oskw a, L en in g ra d ) u d ział w y p o c zy n k u letn isk o w eg o w o g óln ej w ie l kości p o d m iejsk ieg o p o to k u re k re a c y jn e g o je s t w yższy i w y n o si 25— 30% .
W ro z w o ju w y p o c zy n k u letn isk o w eg o w a g lo m e ra c ji m o sk iew sk iej m ożn a w y ró ż n ić trz y o k re sy p rzysp ieszo n eg o w z ro stu : 1) w k o ń cu la t 5 0-tych (1958— 1960); 2) w d ru g ie j połow ie la t 6 0 -ty ch (1966— 1968); 3) od połow y la t 8 0 -ty ch (1983— 1986) trw a ją c y do d zisiaj ( N i e u d a c h i - n a 1987). Te e ta p y p o w ta rz a ją się w e w szy stk ich w ielk ich a g lo m e ra c ja c h ZSRR , w y k a z u ją c w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h n ie w ie lk ie o pó źnienia lu b ty lk o częściow e n a k ła d a n ie się. W 1986 r. ogólna liczba og ród kó w d z ia ł k o w y c h w Z S R R w y n o siła 6,9 m in , a liczba p ra co w n ik ó w i członków ich ro d zin , m a ją c y c h m ożliw ość k o rz y sta n ia z w y p o c zy n k u letn isk o w eg o , p rz e k ra c z a ła 24 m in osób, stan o w iąc około 14% lu d n o ści m ie jsk ie j ZSRR. O gólna liczba o g ró d k ó w d ziałk o w y c h w Z SR R zw ięk szy ła się z 2,3 m in w 1970 r. do 4,1 m in w 1980 i 6,9 m in w ro k u 1986 (N a ro d n o je ch o z ia j-
stwo... 1987)2.
P la n y społeczno-ekonom iczneg o ro z w o ju Z S R R p rz e w id u ją p rz y d z ie la n ie w o k re sie 1986— 1990 r. co n a jm n ie j 1 m in d ziałe k i o gród ków rocznie. T ak w ięc sfe ra w y p o c z y n k u letn isk o w eg o c h a ra k te r y z u je się w o sta tn ic h la ta c h n a jw y ż sz y m te m p e m ro zw o ju . J e ś li ogólna liczba ogró d k ó w d ziałk o w y c h w Z SR R w la ta c h 1970— 1980 zw ięk szy ła się 2,94 ra zy , co m ożna ta k ż e p o ró w n a ć z p rz y ro s te m w ty m o k resie liczb y m iejsc w za k ła d o w y ch o śro d k a ch w y p o czy n k o w y ch , to w d o m ach w y p o c z y n k o w y c h i p e n sjo n a ta c h o ra z w s a n a to ria c h za k ła d o w y ch p rz y ro s t liczby m iejsc b y ł znaczn ie m n ie jsz y (odpow iednio: 115% i 173% ). W ty c h o s ta t n ich p ra c o w n ic y są leczeni i w y p o c zy w ają co d zien n ie po p ra cy , n ie o d ry w a ją c się od za ję ć zaw odow ych. W ysoka d y n a m ik a i ro sn ą ce zn aczenie w y p o c zy n k u letn isk o w eg o w z a sp o k a ja n iu p o trz e b re k re a c y jn y c h m ie j sk iej lu d n o ści Z S R R w y n ik a z fa k tu , że ty lk o ta fo rm a pozw ala n a od p o w ied n i w y p o c zy n ek ro d z in ie zró żn ico w an ej pod w zg lęd em s t r u k tu r y i w iek u , na zasad ac h sa m o o rg a n iz a c ji i sam oobsługi. W ażn ą ro lę, n a ró w ni z re k re a c y jn y m i, o d g ry w a ją ta k ż e fu n k c je ekologiczne i a g r a rn e o g ró d ków d ziałk o w y c h i d ziałe k le tn isk o w y c h , co w p ły w a n a ich d y n a m ic z n y rozw ój.
2. W S P Ó Ł C Z E S N E F U N K C JE O G R Ó D K Ó W D Z IA Ł K O W Y C H I W Y P O C Z Y N K U L E T N IS K O W E G O
E fe k ty w n a o rg a n iz a c ja d ziałaln o ści re k re a c y jn e j zależy w spó łcześnie od sto p n ia re a liz a c ji w ie lu społeczn o -p sy ch o lo g iczn y ch i p rz e strz e n n y c h k ry te rió w .
2 O g ó łe m w 1987 r. 8285,3 ty s . ro d z in p r a c o w n ic z y c h p o s ia d a ło o g ró d k i d z ia ł k o w e o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 532,9 ty s . h a , a 5859,2 ty s . ro d z in — o g ro d y , z a jm u ją c e 423,7 ty s . h a . W o g r ó d k a c h d z ia łk o w y c h z e z w a la się n a b u d o w ę d o m k u (d aczy ) do 50 m* z ta r a s e m (m a n s a rd ą ) d o 10 m 2 i p o m ie s z c z e ń g o s p o d a r c z y c h .
K ry te riu m d y n a m iz m u za k ła d a zm ian ę s ty lu życia w o k re sie w y p o cz y n k u i re k re a c ji, p rz e jśc ie od sz ty w n y c h , ściśle o k re ślo n y c h ro d z a jó w d ziałaln o ści p ro d u k c y jn e j i społeczn ej do sw o bo dn ego w y b o ru zajęć sp o rto w o -z d ro w o tn y c h , k u ltu ra ln y c h , h o b b y sty c z n y c h (k o lek c jo n erstw o , tw órczość a rty s ty c z n a , za jęcia a m a to rsk ie , sad o w n ic tw o i in.), ró ż n o ra kich fo rm p ra c y fizy czn ej i u m y sło w ej, w y ra ź n ie ró ż n ią c y c h się od p ra c y zaw odow ej w sfe rz e p ro d u k c y jn e j. K r y te riu m p rz e s trz e n n e (śro d o w isk o w e) d o ty czy konieczności zm ian y ty p u p rz e s trz e n i (otoczenia), w k tó r e j działa człow iek w o k re sie w y p o c zy n k u , je j cech a rc h ite k to n ic z n y c h i k ra jo b ra z o w y c h o raz skali, co m ożna osiągnąć p rzez p rz e jśc ie od m iejsc p ra c y i stałeg o za m ie szk an ia w z a m k n ię ty c h g m ach a ch do o tw a rty c h p rz e strz e n i w o d n o -le śn y ch , p a rk o w y c h i in n y c h k ra jo b ra z ó w n a tu ra ln y c h i k u ltu ra ln y c h . K ry te riu m k o m u n ik o w a n ia się za k ła d a zm ian ę sp o łecz n ego otoczenia człow ieka w o k re sie w y p o c zy n k u , p ra w o do sw obodnego w y b o ru in te n sy w n o śc i i c h a ra k te r u k o n ta k tó w , p re fe ro w a n ia otoczenia ro d zin n eg o i m a ły c h n ie fo rm a ln y c h g ru p . K ry te r iu m h ie ra rc h iz a c ji sp o łecz n ej polega n a zm ian ie społeczn ej ro li człow ieka w czasie w y p o c z y n k u , jego fu n k c ji w ro d zin ie, zespole, n ie fo rm a ln e j g ru p ie. U m ożliw ia ono re a liz a c ję ty c h zdolności, k tó re n ie u ja w n ia ją się z p rz y c z y n o b ie k ty w n y c h i s u b ie k ty w n y c h w działalności zaw od ow ej. G d y b y pod ty m k ą te m p rz ean a liz o w ać s tr u k tu r ę za ję ć re k re a c y jn y c h w czasie w y p o c z y n k u letn ieg o , w ów czas oczyw iście n a ró w n i z in n y m i k o m p lek so w y m i fo rm a m i (np. tu ry s ty k a ) w y p o c zy n ek le tn is k o w y n a jb a rd z ie j o d p o w ia d a ł b y re k re a c y jn y m z a p o trzeb o w an io m lu d n o ści m iast.
F u n k c je re k re a c y jn e w y p o c zy n k u letn isk o w eg o re a liz o w a n e są z a ró w n o w o k re sie u rlo p ó w , ja k i w czasie w e e k e n d u . W iele z a ję ć r e k r e a c y jn y c h c y k lu dobow ego c h a ra k te r y z u je się w y so k im sto p n iem k o m p le k sow ości i w z a je m n y c h zw iązków , a ta k ż e ró ż n o ro d n o ścią fu n k c ji (zd ro w otność, p o zn aw an ie, obcow anie). N ie u leg a w ą tp liw o ści, że w ła śn ie w ie- lo fu n k c y jn o ść w y p o c zy n k u letn isk o w eg o d e c y d u je o jego in te n s y w n y m rozw o ju . N a p rz y k ła d w a g lo m e ra c ji m o sk iew sk iej 2 m in m ieszk ań có w w yp o czy w a la te m w d o m k ach letn isk o w y c h i o g ró d k a ch d ziałk o w y ch ( K a r p i e l , R o d o m a n 1987). W s tr u k tu r z e w y p o c z y w a ją c y c h w d o m k ach letn isk o w y c h i w o g ró d k a ch d ziałk o w y c h p o d m iejsk ic h s tre f m ia st B iało ru sk iej SR R m ożna w y ró ż n ić — ja k w s k a z u ją d a n e a n a liz y społecz- n o -g e o g rafic zn ej ( Z a j c e w 1983) — trz y k a te g o rie . W s tre fa c h a g lo m e ra c ji i w ielk ich m ia s t w y p o c z y w a ją c y w d o m k ach le tn isk o w y c h p rzez d łu ższy o k re s sta n o w ią 37— 40% , w o k re sie w e e k e n d u (2— 3 dni) — 42— 50% , w ciągu jed n eg o d n ia — 7— 14% ogółu. D la m a ły c h i ś re d n ic h m ia st c h a ra k te ry s ty c z n e są p ro p o rc je o d w ro tn e : p rz e w a ż a ją w y p o c zy w a ją c y w ciągu 1 d n ia (70— 75% ), u d ział w y p o c z y w a ją c y c h p rzez d łu ż
szy o k re s (10— 12% ) je st niższy w p o ró w n a n iu z o d p o cz y w ając y m i w cza sie w e e k e n d u (14— 17%).
F u n k c je ekologiczne o g ró d k ó w d ziałk o w y c h są w zn aczn ej m ierze zw iązan e z p rz e k sz ta łc e n ie m k ra jo b ra z ó w , p o p ra w ą w a lo ró w este ty c z n y c h obszarów p rz ezn aczo n y ch n a ogró d k i działko w e, w z ro stem p ow ierzch n i zielony ch n a te re n a c h zu rb an izo w a n y ch . P r a k ty k a o rg a n iz a c ji og ró dk ów d ziałk o w y c h w Z SR R p rz e w id u je , że w w iększości p o w s ta ją one n a u ż y t k ac h ro ln icz y ch o m a łe j zdolności p ro d u k c y jn e j (gleby niższej k lasy), n a o b sza rac h leśn y ch i te re n a c h re zerw o w eg o fu n d u s z u ziem i, n a o b sza ra c h p o e k sp lo a ta c y jn y c h itp . N a p rz y k ła d w obw odzie m o sk iew sk im w l a ta c h 1958— 1983 n a o g ró d k i d ziałk o w e p rzeznaczon o 43,4 ty s. h a (około 70% p rz y d z ia łu w sz y stk ic h te re n ó w re k re a c y jn y c h ), z k tó ry c h 43 % s t a n o w iły ro ln icz e te re n y m ało p ro d u k ty w n e (zabagnione, zak rzew io ne), 2 8% — m ało p ro d u k ty w n e leśn e (w y p a len isk a, p u stk o w ia), około 17% — te re n y p rz e k sz ta łc o n e w w y n ik u e k sp lo a ta c ji p rz em y sło w ej (w ty m 14% z a jm o w a ły w y ro b isk a po to rfie) ( N i e u d a c h i n a 1987). W G ó rn o ślą sk im O k rę g u P rz e m y sło w y m n a o g ró d k i działk o w e p rzezn aczo no p o n ad 2 tys. h a g ru n tó w p rz e k sz ta łc o n y c h przez p rz em y sł. N a ogólną p o w ie rz c h n ię p o n ad 3 tys. h a o g ró d k ó w d ziałk o w y c h 49,6% sta n o w ią n ie u ż y tk i p o p rzem y sło w e, 28,3% — u ż y tk i ro ln e i 22,1 % — n ie u ż y tk i n a tu ra ln e , n a k tó ry c h założono o g ró d k i ( D u ś 1980). W sp ec y ficzn y c h w a ru n k a c h k o n u rb a c ji g ó rn o śląsk iej o g ró d k i działk o w e tw o rz o n e są ró w n ie ż w o b rę bie m ia st n a n ie u ż y tk a c h , p rz y m a g is tra la c h tra n s p o rto w y c h , w w y ro b isk ach , n a h a łd a c h i in., d zięk i czem u zw ięk sza się p o w ierzch n ia t e r e n ó w zielo n y ch i p o lep sza ją się w a ru n k i ekologiczne w ielk ich m iast. W p rz elicze n iu n a 1 m ieszk a ń ca p rz y p a d a tu śre d n io 13,5 m* p o w ierzch n i p a rk ó w i zieleńców oraz 8,6 m 2 p o w ie rz c h n i o g ró d k ó w d ziałk o w y c h (początek la t 80-tych), n a to m ia st w n ie k tó ry c h w ie lk ic h m ia s ta c h tego o b sz a ru znaczen ie o g ró d k ó w d ziałk o w y c h je st w ięk sze n iż p a rk ó w i zie leńców . N a p rz y k ła d w G liw icach n a 1 osobę p rz y p a d a 3,5 m 2 p a rk ó w i zieleńców oraz 11,5 m 2 o g ró d k ó w działk o w y ch , w B y to m iu — odp o w iedn io: 8,3 m 2 i 10,1 m 2 i w Z a b rz u — 4,8 m a i 13,8 m 2 ( D u ś 1980, s. 162). T ak sam o d uże znaczen ie m a ją o g ró d k i d ziałk o w e n a te re n ie K r a kow a, gdzie z a jm u ją one 689,8 ha, czyli 15% o gólnej p o w ierzch n i zie leni. N a 1 m ieszk a ń ca p rz y p a d a w ięc tu 9,3 m 2 p o w ierzch n i p a rk ó w i zieleńcó w o raz 9,1 m 2 p o w ierzch n i ogró d k ó w d ziałk o w y c h ( N o w a k o w s k i 1987). N ależy p o d k re ślić, że około 7 0 % w sz y stk ic h o gródk ów d ziałk o w y c h w G O P -ie je s t ogólnie d o stę p n y c h i d y sp o n u je u rz ąd zo n y m i p laca m i do za b aw i w y p o c zy n k u ( D u ś 1980). R ozszerza to re k re a c y jn e fu n k c je o g ró d k ó w d ziałk o w y c h , z k tó ry c h m ogą k o rz y s ta ć ró w n ie ż m iesz k a ń c y są sia d u ją c y c h z n im i osiedli.
trz e n ia m ieszkańców m ia st w św ieże ow oce, w a rz y w a , ziem n iak i i in. W edług d a n y c h G o sk o m sta ta S S S R ro ln icz e w y k o rz y sta n ie ziem i w o g ró d k ac h d ziałk o w y c h je st in n e niż w ogrodach. W ty c h p ierw szy ch 4 1% ziem i p rzezn acza się pod u p ra w ą ziem niakó w , 3 9 % — ow oców , 17% — w a rz y w i ro ślin b a sz ta n o w y ch , 3 % — k w ia tó w i in., n a to m ia s t w o g ro d ach ziem n iak i z a jm u ją 95% pow ierzch n i. W je d n y m o g ró d k u d z ia łk o w y m w 1986 r. ze b ran o śre d n io 104 kg ow oców , 228 k g ziem n iak ó w , 119 kg w a rz y w i ro ślin b asz ta n o w y ch . W o g ro d a ch zb io ry ow oców (3 kg) i w a rz y w (18 kg) b y ły znaczn ie niższe, n a to m ia s t ziem n iak ó w (404 kg) — w yższe n iż w o g ró d k a ch d ziałk o w y c h (N arodnoje choziajstwo... 1987). U w z g lęd n iając w sz y stk ie o g ró d k i działk o w e w ZSR R , w ro k u 1986 u z y sk an o z n ich 6,3% og ó ln y ch zbiorów ow oców , 4,4% — ziem n iakó w , 3,1% — w a rzy w . W R F S R R w a rto śc i te b y ły od po w iedn io w yższe: 16,9% ow oców , 7,2% — ziem n iak ó w i 5,6% — w a rz y w , co sta n o w i is to t n e u z u p e łn ie n ie z a o p a trz e n ia lu d n o ści m ia s t w a r ty k u ły spożyw cze. P o n ad 96% z e b ra n y c h w o g ró d k a ch d ziałk o w y c h ziem n iak ó w i 84— 94% w a rz y w k o n su m o w a n y c h je s t w ro d z in a c h w łaśc ic ieli działek, a 17% ow oców p rz ezn a cza się d la k re w n y c h i z n a jo m y c h o raz s p rz e d a je się do za k ła d ó w p rz etw ó rc zy ch .
T ak w ięc o g ró d k i działk o w e p e łn ią w a żn ą ro lę w w y tw a rz a n iu w ielu p ra c o c h ło n n y c h ro d z a jó w p ro d u k tó w ro ln y c h , p o z w a la ją m ieszk ań co m m ia st na a n g a żo w a n ie się w u p ra w ę ziem i, n a ra c jo n a ln e sp ęd z an ie w o l nego czasu, n a b a rd z ie j tre śc iw e w y c h o w y w a n ie p rzez p ra c ę dzieci w ro d zin ie.
O prócz fu n k c ji re k re a c y jn y c h , ek o logicznych i a g r a rn y c h n a le ż y p o d k re ślić ró w n ie ż fu n k c je e ste ty c z n e o gró d k ó w d ziałk o w y ch , g dyż są one n ie ty lk o e fe k ty w n y m śro d k iem w z ro stu p o w ie rz c h n i zielo n y ch oraz r e k u lty w a c ji ró ż n y c h w y ro b isk , obszaró w zab ag n io n y ch i p u stk o w i, a le p o w o d u ją ró w n ie ż u ro z m a icen ie k ra jo b ra z ó w i pod no szą ich w a lo ry estety czn e.
3. D Y N A M IK A W Y P O C Z Y N K U L E T N IS K O W E G O
I P R Z E S T R Z E N N E C E C H Y Z A G O S P O D A R O W A N IA STR EF P O D M IF JS K IC H
O g ró d k i d ziałk o w e są d y n a m ic z n ie ro z w ija ją c ą się gałęzią g o sp o d ark i re k re a c y jn e j. Ś re d n ie ro c zn e tem p o p rz y ro s tu liczby o g ró d k ó w d z ia łk o w y ch w Z S R R w la ta c h 1 9 7 0— 1986 w y n o siło 18% i b yło w y ższe od p rz y ro s tu liczby m iejsc w in s ty tu c ja c h zorgan izo w an eg o w y p o c zy n k u (12%,). N a jw ię k sza liczba o g ró d k ó w d ziałk o w y c h zlo k alizo w an a je st w R F S R R — 74% w sz y stk ic h o g ró d k ó w w k ra ju . W a rto ść ta je s t zn aczn ie w yższa od u d ziału te j re p u b lik i w liczbie lu d n o ści m ie jsk ie j Z SR R
(57,5%)-w z g lęd em liczby ogró d k ó (57,5%)-w d ziałk o (57,5%)-w y c h p rz y p a d a ją c y c h n a lu d n o ść m ie j sk ą w sz y stk ie re p u b lik i zw iązk ow e m ożna podzielić n a 4 g ru p y . N a j w ięcej o g ró d k ó w d ziałk o w y c h je st w R FS IIR , w K a z a c h sta n ie i w r e p u b lik a c h n a d b a łty c k ic h , gdzie n a k a ż d y 1 tys. m ieszk ań có w m ia st p rz y p ad a 30— 60 ogró d k ó w (tab. II). Do d ru g ie j g ru p y n a le ż y U k ra in a, B iało r u ś i G ru z ja — 20— 30 ogródków . S to su n k o w o m ało o gró d k ó w d z ia łk o w y c h je s t w A rm e n ii i K irg iz ji (10— 20 n a 1 tys. ludności), a b ard zo m a ło — w w iększości re p u b lik śro d k o w o -a z ja ty c k ic h , w A z e rb e jd ż a n ie i w M ołdaw ii. Te ogólne p ra w id ło w o ści do ty czą ró w n ie ż sieci ogrodów , z w y ją tk ie m M ołdaw ii i K irg izji, gdzie je s t ich w ięcej (por. tab . II).
T a b e l a II
W s k a ź n ik i z a g ę s z c z e n ia o g ró d k ó w d z ia łk o w y c h i o g ro d ó w w p o d m ie js k ic h s tr e la c h m ia s t w e d łu g r e p u b lik z w ią z k o w y c h
L es in d ic a te u r s d e la d e n s ité d e s ja r d in s r u r b a in s e t d e s j a r d in s s itu é s
d a n s le s z o n e s s u b u r b a in e s d e s v ille s se>lon le s r é p u b liq u e s fé d é r a le s
O g r ó d k i d z ia łk o w e O g r o d y
R e p u b lik i d z ia łk i/ty j. h a /ty s . d z ia łk i/ty s . h a /ty s . m ie s z k a ń c ó w m ie s z k a ń c ó w m ie s z k a ń c ó w m ie s z k a ń c ó w RFSRR 47,50 3,00 39,60 2,80 U k r a iń s k a SRR 20,40 1,20 18,90 1,50 B ia ło ru s k a SRR 27,80 1,80 3,80 0,30 U z b e c k a SRR 2,40 0,10 0,50 0,06 K a z a c h s k a SRR 49,60 3,80 43,70 3,80 G ru z iń s k a SRR 29,80 1,90 — — A z e r b e jd ż a ń s k a SRR 3,80 0,20 — — L ite w s k a SRR 58,90 3,80 36,90 2,90 M o łd a w s k a SRR 1,10 0,05 34,50 1,70 Ł o te w s k a SRR 31,30 2,60 72,40 4,60 K irg is k a SRR 18,70 0,90 14,80 1,00 T a d ż y c k a SRR 3,50 0,20 — — A r m e ń s k a SRR 1,70 0,70 — — T u r k m e ń s k a SRR 2,20 0,20 3,40 0,20 E s to ń s k a SRR 38,50 1,40 51,80 5,70 ZSRR ś re d n io 36,80 2,40 30,60 2,20 2 r ó d ł o : O b lic z o n o n a c z e s k i j J e ż e g o d n ik " , M o s k w a p o d s t a w i e : N a i o d n o j e 1987, s . 237, 375. c h o z l a j a t w o S S S R z a 70 l e i , . .J u b i le j n y j S ta tis
ti-N a jle p ie j ro z w in ię tą siecią le tn is k i og ró d k ó w d ziałk o w y c h ce c h u je się a g lo m e ra c ja m osk iew sk a. F u n k c jo n u je tu ta j około 2 ty s. le tn is k i sp ó ł dzielczych ogró d k ó w d ziałk o w y ch , k tó re liczą p o n ad 320 ty s. działek.
Z o gólnej liczby ogró d k ó w d ziałk o w y c h aż 7 1 % n a le ż y do m ieszk ań có w M oskw y, a p o zo stałe 29% — do m ieszk ań có w in n y c h m ia s t obw od u m o skiew skiego. Ś re d n io n aliczy ć tu m o żn a 6,8 d z ia łe k /k m 2. U w z g lęd n iając w sp ó łcz y n n ik p rz elicze n io w y m ożn a stw ierd z ić , że ogólna liczb a m iejsc w y p o c zy n k u w d o m k ach le tn isk o w y c h w y n o si tu 624 tys., co sta n o w i 4 9% całego fu n d u sz u re k re a c y jn e g o w in s ty tu c ja c h w sz y stk ic h typ ów .
0
10 20 30 40 50 km
R ys. 1. R o z m ie s z c z e n ie o g r ó d k ó w d z ia łk o w y c h w a g lo m e ra c ji m iń s k ie j I _ p o w ie r z c h n ia s p ó ł d z ie ln i o g r ó d k ó w d z i a łk o w y c h w h a : 1 — d o 3j 2 — 3,1— 5,0,- 3 — 5 ,1 — 1 0 ,0 | 4 _ 10,1— 15,0 ¡ 5 — 15,1— 2 0 ,0¡ 6 — p o w y ż e j 20,0: II — l i n i e k o l e j o w e i III — d r o g i k o ł o w e D e s s in 1. La d is p o s itio n d e s j a r d in s r u r b a in s d a n s l 'a g g lo m é r a tio n d e M in s k I — la s u p e r f i c ie d e s c o o p é r a t i v e s d e s j a r d in s r u r b a in s e n h a : 1 — j u s q u ' à 3 h a ï 2 — d e 3,1 à 5 h a ï 3 — d e 5,1 à 10 h a , 4 — d e 10,1 à 15 h a , 5 — d e 15,1 à 2 0 h a ¡ 6 — p lu s d e 20 h a ¡ II — le « v o i e s f e r r é e s i III — l e s r o u t e s c a r r o s s a b le sW a g lo m e ra c ji le n in g ra d z k ie j liczba m iejsc w d o m k ach letn isk o w y ch p rz e k ra c z a 400 tys. Ś re d n ie zagęszczenie m iejsc w d o m k ach w obw odzie m o sk iew sk im p rz e k ra c z a 13,3/km 2, a w o b sza rac h n a jw ię k s z e j k o n c e n tra c ji w a rto ść tego w sk a ź n ik a je s t zn aczn ie w yższa: w re jo n ie n o g iń - sk im — około 95 m ie jsc /k m 2, w re jo n ie d o m o d iew sk im i k ra sn o g o r- sk im — około 40 m ie jsc /k m 2 (Tierritorialnaja organizacyja... 198G, s. 103— 104).
D y n a m icz n ie ro z w ija się w y p o c zy n ek le tn isk o w y w B ia ło ru sk ie j SRR. W połow ie la t 8 0 -ty ch w p o d m ie jsk ic h s tre fa c h m ia st istn ia ło tu około 190 tys. o g ró d k ó w d ziałk o w y c h (działek), z a jm u ją c y c h łączn ie 12 tys. ha. N a jin te n s y w n ie j ro z w in ię ty je s t w y p o c zy n ek le tn isk o w y w p o d m ie j sk ie j stre fie M ińska (25% w sz y stk ic h działek), c e n tró w obw odów (H om el, W iteb sk , G ro d n o — po 10— 11% , B rześć, M ohylów — po 6% ) i w ielu
m n ie jsz y c h m ia st (B orysów , M ołodeczno, O rsza, Połock). N a jw ię c e j
o g ró d k ó w d ziałk o w y c h n a 1 ty s. m ieszk ań có w (55— 75 d ziałek ) n o tu je się w G ro d n ie , W iteb sk u , L idzie, O rsz y i B orysow ie (tab. III). W M ińsk u n a 1 tys. m ieszk ań có w p rz y p a d a 30 og ródków , m im o że po d w z g lę d em o gó l n e j liczb y o g ró d k ó w d ziałk o w y c h m iasto to zd e cy d o w a n ie p rz o d u je .
W połow ie la t 8 0 -ty c h w o bw odzie m iń sk im istn ia ło około 70 tys. o g ró d k ó w działk o w y ch , sp o śró d k tó ry c h 76% n ależ ało do m ieszkańcó w M ińska, a 24% do m ieszk a ń có w in n y c h m ia st obw odu. W sam ej ag lo m
e-T a b e l a I I I ’ W s k a ź n ik i r o z w o ju te r e n ó w r e k r e a c y j n y c h d la m ie s z k a ń c ó w c e n tr ó w r e g io n a ln y c h s y s te m ó w o s a d n ic z y c h B ia ło ru s k ie j SRR (1985 r.) L es i n d ic a te u r s d u d é v e lo p p e m e n t d e s te r r a in s d e r é c r é a tio n p o u r le s h a b ita n ts d e s c e n tr e s ré g io n a u x
d e s s y s tè m e s d e c o lo n is a tio n d e la R é p u b liq u e d e B ié lo ru s s ie (1985) M ia s ta S to p ie ń ro z w o ju te r e n y r e k r e a c y j n e (h a /ty s . m ie s z k a ń c ó w ) p a r k i le ś n e (h a /ty s . m ie s z k a ń c ó w ) o g ró d k i d z ia łk o w e (d z ia łk i/ty s . m ie s z k a ń c ó w ) r e k r e a c y j n a b a z a n o c le g o w a ( m ie js c a /ty s . m ie s z k a ń c ó w ) 1 2 3 4 5 N a jw y ż s z y p o n a d 1000 G lu b o k o je Ż y tk o w ic z i M o ło d e c z n o p o n a d 100 G ro d n o p o n a d 50 G ro d n o L id a W ite b s k O rs z a B o ry s o w Ż ło b in / /S w ie tło g o r s k p o n a d 100 M o ło d e c z n o G łu b o k o je
Tabela III (ed.) 1 2 3 4 5 W y s o k i 250— 350 5 0 — 100 35— 50 30— 70 Ż ło b in / B o b ru js k P o lo c k / B rz e ść /S w ie tło g o r s k Z y tk o w ic z i /N o w o p o lo c k P o lo c k / B o b ru js k M o z y r B rześć /N o w o p o lo c k
P iń s k P o lo c k / P iń s k W ite b s k
K ric z e w /N o w o p o lo c k H o m e l B o ry s o w M o z y r P o ło c k / /N o w o p o lo c k G lu b o k o je H o m e l G lu b o k o je H o m e l G ro d n o Z y tk o w ic z i Ś re d n i 100— 250 3 5 —50 20— 35 20— 30 G ro d n o W ite b s k M iń sk O rs z a B o ry s o w O rs z a M o lo d e c z n o B o b ru js k H o m e l P iń s k M o z y r M o h y le w M o h y le w B a ra n o w ic z e M o h y le w M o z y r
L ida B rz eść B a ra n o w ic z e M iń s k
B rześć Ż lo b in / S lu c k / B a ra n o w ic z e M iń sk W ite b s k S łu c k / /S o lig o r s k /S w ie tło g o r s k K ric z e w /S o lig o r s k K ric z e w P iń s k
N is k i p o n iż e j 100 p o n iż e j 35 p o n iż e j 15 p o n iż e j 20
O rs z a B o ry s o w B o b ru js k L id a B a ra n o w ic z e M o h y le w L ida M iń s k M o lo d e c z n o S lu c k / /S o lig o r s k K ric z e w S lu c k / /S o lig o r s k Ż lo b in / /S w ie tło g o r s k a U w z g lę d n i o n o m ia s t a - c e n t r a 1 m ia s t a p o w y ż e j 50 t y s . m i e s z k a ń c ó w . J i ó d l o : B a d a n ia w ł a s n e a u to r a .
ra c ji m iń sk ie j u tw o rz o n o p o n ad 200 sp ó łd zieln i o gró d k ó w d ziałk o w y ch , liczący ch łączn ie około 46 tys. działek. U w z g lęd n iając w sp ó łcz y n n ik p o jem no ści m ożna ocenić bazę le tn isk o w ą o b w o d u m iń sk ieg o n a 180 tys. m iejsc p rz y ś re d n ie j gęstości 4,4 m ie jsc a /k m 2 (3 ra z y m n iejsza niż w o b w odzie m oskiew skim ). N a jw ię k sz a liczba o g ró d k ó w d ziałk o w y c h w ag lo m e ra c ji m iń sk ie j k o n c e n tru je się w s tre fie p o d m ie jsk ie j (rys. 1), co je st c h a ra k te ry s ty c z n e ró w n ie ż i d la in n y c h ag lo m e ra c ji, np. łó d zk iej (A. M a t - c z a k , 1981, 1986). T a k w ięc w p o d m ie jsk ie j stre fie M ińska k o n c e n tru je się 2 7% w sz y stk ic h ogród ków d ziałk o w y ch , M ołodeczna — 22% , P u ch o - w icz — 11% , S m olew icz — 8% . P o d w z g lę d em o g ólnej p o w ierzch n i z a jm o w a n e j p rzez o g ró d k i d ziałk o w e u d ział M iń sk a je st jeszcze w ięk sz y i w ynosi 45% . Ś re d n ia gęstość ogró d k ó w d ziałk o w y c h w y n o si tu p o n ad
6 d z ia łe k /k m 2. W arto ść ta je s t zbliżona do ś re d n ie j w o bw odzie m o sk ie w sk im (6,8) i 2— 2,5 ra z y p rz e k ra c z a gęsto ść o g ró d k ó w d ziałk o w y c h w re jo n ie m o ło d eczn eń sk im (2,5) i sm olew iczsk im (2,9). N a o b szarach n ied aw n o za g o sp o d aro w a n y ch gęstość og ró d k ó w d ziałk o w y c h je s t zn a cz n ie niższa: w re jo n ie b o ry so w sk im i d z ie rż y ń sk im je s t ona m n iejsza niż 2 d z ia łk i/k m 2, a w re jo n ie ło g o jsk im i u zd e ń sk im n ie p rz e k ra c z a 0,1 d z ia ł k i/k m 2. C h a ra k te ry s ty c z n ą cechą lo k alizac ji o g ró d k ó w d ziałk o w y ch w a g lo m e ra c ji m iń sk ie j je s t ich k o n c e n tra c ja w zd łu ż ra d ia ln ie ro z ch o d zą cy ch się z e le k try fik o w a n y c h lin ii k o lejo w y ch .
Ś re d n ia w ielkość og ró d k a d ziałkow ego w Z SR R w 1986 r. w y n o siła 640 m 2, p rz y czym 4,8% d ziałe k m iało p o w ierzch n ię do 300 m 2, 71,3% — 301— 600 m 2, 15% — 601— 900 m 2, 6,4% — 901— 1100 m 2 i 2,5% — p o w y żej 1100 m 2 (N arodnoje choziajstwo... 1987, s. 238). W a g lo m e ra c ji m iń sk ie j ś re d n ia w ielkość o g ró d k a działk ow ego z m n ie jsz y ła się z 660 m 2 w p o cz ą tk a c h l a t 7 0 -ty ch do 600 m 2 w połow ie l a t 8 0-tych . N ależy z a z n a czyć, że śre d n ia w ielkość d z ia łe k le tn is k o w y c h w a g lo m e ra c ji łód zk iej je s t znaczn ie w yższa, gd y ż około 37% w sz y stk ic h d ziałe k m a ta m 1001— 2000 m 2 p o w ierzch n i, a 36 % — p ow y żej 2000 m 2 (M a t c z a k 1981 )3.
M im o n iew ielk ieg o sp a d k u ś re d n ie j w ielk o ści o g ró d k ó w d ziałko w ych, c h a ra k te ry s ty c z n ą cech ą ich p rz e s trz e n n e j lo k a liz a c ji je s t p roces k o n c e n tra c ji. Na p rz y k ła d w a g lo m e ra c ji m iń sk ie j w la ta c h 1970— 1984 ud ział k o m p lek só w ogró d k ó w o p o w ierzch n i od 5 do 15 h a zw ięk szył się z 45,3% do 52,4% , a o p o w ierzch n i do 5 h a — z m n ie jsz y ł się z 42,4% do 32,4% (tab. IV). N a silen ie się p rocesów k o n c e n tra c ji o d zw ie rcied la ją też z m ia n y w liczbie udziałow ców . N a p o c z ą tk u la t 7 0 -ty ch p o n ad 61% sta n o w iły o g ró d k i m ałe, liczące do 100 członków , n a to m ia s t do p ołow y la t 8 0 -ty c h u d z ia ł ty c h m a ły c h o g ró d k ó w d ziałk o w y c h zm n iejszy ł się do 41% , zaś u d ział ogró d k ó w śre d n ic h (101— 200 udziałow ców ) i w ielk ich (201— 500 członków ) w z ró sł z 35,8% do 55,8% .
W ażną cechą zag o sp o d aro w a n ia re k re a c y jn e g o p o d m ie jsk ic h s tre f w d ro d z e tw o rz e n ia o g ró d k ó w d ziałk o w y c h je s t p o w ięk sz an ie się p o w ie rz c h n i i ro z sz e rz a n ie z e w n ę trz n e j g ra n ic y zag o sp o d aro w y w an y ch te re n ó w (Tierritorialnaja organizacyja... 1986).
W p o cz ątk ach la t 7 0 -ty ch w a g lo m e ra c ji m iń sk ie j w s tre fie o p r o m ien iu 30 k m sk o n c e n tro w a n y c h było p o n ad 71% o g ró d k ó w działko
-8 N a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę , że d z ia tk i le tn is k o w e w P o ls c e is t n ie j ą n ie ty lk o w s tr e f a c h p o d m ie js k ic h , a le r ó w n ie ż w o b s z a ra c h je z io rn o - le ś n y c h i g ó rs k ic h , n a t o m ia s t w ń ę k sz o ść o g r ó d k ó w d z ia łk o w y c h — w g r a n ic a c h m ia s t i m a m n ie js z ą p o w ie rz c h n ię . N a p r z y k ła d ś r e d n ia W ie lk o ść d z ia łk i w o g r ó d k a c h d z ia łk o w y c h K r a k o w a w y n o s i 358 m2 (M. N o w a k o w s k i , 1987).
T a b e l a IV S tr u k tu r a w ie lk o ś c io w a s p ó łd z ie ln i o g r ó d k ó w d z ia łk o w y c h a g lo m e ra c ji m iń s k ie j La s t r u c tu r e d e s c o o p é r a tiv e s d e s j a r d in s r u r b a in s d a n s l'a g g lo m é r a tio n d e M in s k d u p o in t d e v u e d e la g r a n d e u r 1970 r. 1084 t. W ie lk o ś ć s p ó łd z ie ln i lic z b a l ic z b a s p ó łd z ie ln i ° 9 ° * u s p ó łd z ie ln i ^ ° 9 “ *u P o w ie rz c h n ia s p ó łd z ie ln i w h a : d o 3,0 25 23,6 26 17,9 3,1— 5,0 20 18,8 21 14,5 5,1— 10,0 36 34,0 46 31,7 10,1— 15,0 12 11,3 30 20,7 15,1— 20,0 6 5,7 11 7,6 p o w y ż e j 20,1 / 6,6 11 7,6 R a ze m 106 100,0 145 100,0 L iczb a c z ło n k ó w s p ó łd z ie ln i: d o 25 5 4,7 8 5,5 26— 50 16 15,1 14 ,9,7 51— 100 44 41,5 38 26,2 101— 200 26 24,6 52 35,8 201— 500 12 11,3 29 20,0 501— 1000 3 2,8 2 1,4 p o w y ż e j 1000 — — 2 1,4 R azem 106 100,0 14.) 100,0 2 r ó d l o : B a d a n ia w ł a s n e a u to r a .
w ych, a w p oło w ie la t 8 0 -ty ch u d ział te j s tr e f y z m n iejszy ł się 2,4 ra z y i n ie p rz e k ra c z a ł 30% . W ty m sa m y m o k re sie w zrosło znaczen ie s tre f y 30— 100 k m z 28,3% do 66,9% (por. tab . V).
W zw iązk u z p o w ięk sz an iem się p o w ierzch n i i z e w n ę trz n e j g ra n ic y te re n ó w z a g o sp o d aro w a n y ch w ra m a c h te j s tr e f y zach od zą isto tn e z m ia n y , zw iązan e z d y n am izm em fu n k c ji re k re a c y jn y c h poszczeg ólny ch o b szarów . O b szary , n a k tó ry c h n a jw c z e śn ie j u tw o rz o n o d ziałk i le tn isk o w e i ogró d k i działk o w e (przełom la t 5 0 -ty ch i 60-ty ch ) w p o d m iejsk ie j s t r e fie M ińsk a (K ry żó w k a, O stro szy c k ij G orod ok , K ołodiszczy, D rażn ia, S zczem yslica i in.), leżące w stre fie do 30 km , stop niow o tra c ą sw e fu n k c je letn isk o w e. B yłe osiedla le tn isk o w e p rz e k sz ta łc a ją się w o sied lasy
-T a b e l a V
R o z m ie s z c z e n ie s p ó łd z ie ln i o g ró d k ó w d z ia łk o w y c h w a g lo m e ra c ji m iń s k ie j w e d łu g s tr e f o d le g ło ś c io w y c h
La d is p o s itio n d e s c o o p é r a tiv e s d e s ja r d in s r u r b a in s d e M iń s k s e lo n le s z o n e s d 'é lo ig n c m e n t 1970 r. 1984 r. S tre fa (km) lic z b a s p ó łd z ie ln i °/o o g ó łu lic z b a s p ó łd z ie ln i %> o g ó łu d o 15,0 43 40,6 31 21,4 15,1— 30,0 33 31,1 12 8,3 30,1— 50,0 13 12,3 33 22,8 50,1— 100,0 17 16,0 64 44,1 p o w y ż e j 100,0 — — 5 3,5 R a ze m 106 100,0 145 100,0 2 r ó d ! o : B a d a n ia w ł a s n e a u to r a .
p ialn ie. W ich g ra n ic a c h tw o rz o n e są w y sp ec jalizo w an e za k ła d y i w y d z ia ły m iń sk ic h p rz e d się b io rstw , p o ja w ia ją się in s ty tu c je lecznicze i n a u kow o -b ad aw cze. Z ja w isk a te p o z w a la ją n a u z n a n ie te j s tre f y za „ stre fę częściow ej d e g ra d a c ji” fu n k c ji le tn isk o w y c h i re k re a c y jn y c h . P oza jej g ra n ic a m i istn ie je obecnie w y ra ź n a „ s tre fa sta b iliz a c ji” o gród kó w d z i a ł k o w y ch , k tó ra o b e jm u je o b szar w odległości 30— 60 k m od M ińska. W te j stre fie w ciągu o s ta tn ic h 15— 20 la t p o w sta ły n o w e sp ó łd zieln ie o g ró d k ó w d ziałk o w y c h z u rz ą d z e n ia m i in fra s tr u k tu r a ln y m i, a ta k ż e u tw o rz y ły się n o w e ją d ra k o n c e n tra c ji w zd łu ż p ro m ien iście ro z ch o d zą cych się w e w sz y stk ic h k ie ru n k a c h z e le k try fik o w a n y c h lin ii k o lejo w y ch (w k ie ru n k u M ołodeczna, B orysow a, S tołb có w i O sipow icz). W s tre fie trz e c ie j, z a w a rte j w g ra n ic a c h 60— 100 km , p roces a k ty w n e g o tw o rz en ia o g ró d k ó w d ziałk o w y c h rozp oczął się w p ierw szej połow ie la t 8 0-tych . W te j stre fie , k tó rą m ożna o k re ślić m ia n e m „ s tre fy k s z ta łto w a n ia się ” , w ciąż z a k ła d a n e są now e ogródki, k tó re n a le ż ą do o rg a n iz a c ji i p rz e d się b io rstw n ie ty lk o z M ińska, a le ró w n ie ż z in n y c h m ia s t (M ołodeczno, B ory sów , Żodino i in.).
T a k w ięc ro zw ó j w y p o c z y n k u letn isk o w eg o w s tre fa c h w ie lk ic h m ia st d o k o n u je się skokow o. M a to zw iązek z o k re so w y m i „ fa la m i” p rz e z n a czan ia g ru n tó w pod o g ró d k i działkow e, p rz y jed n o cz esn y m zn aczn y m p rz e su w a n iu się z e w n ę trz n y c h g ra n ic (T ierritorialnaja organizacyja...
4 . S T R U K TU R A W Y P O C Z Y W A JĄ C Y C H I T Y PY Z A JĘ Ć R E K R E A C Y JN Y C H
W C Z A S IE W Y P O C Z Y N K U L E T N IS K O W E G O
A n a liza s t r u k tu r y i g eo g rafii le tn is k o w y c h p o to kó w re k re a c y jn y c h po zw oliła n a s tw ie rd z e n ie znacznego ich z ró żn ico w a n ia4. O gólnie, s to s u jąc jak o k r y te r iu m k la s y fik a c ji sto p ie ń w łasn o ści d o m kó w le tn is k o w y c h (działek), m ożna w y ró ż n ić trz y p o d staw o w e k a te g o rie w y p o c z y w a ją c y c h (w łaściciele, goście w łaścicieli, dzierżaw cy ), k tó re — u w z g lę d n ia ją c d łu gość o k re su w y p o c z y n k u — d zielą się n a tr z y g ru p y : w y p o c z y w a ją c y p rz ez d łu ż sz y o k re s (pow yżej 3 dni), w o k re sie w e e k e n d u (2— 3 dni) o raz p rzez 1 d zień (rys. 2). W co ty g o d n io w ej d y n a m ic e liczb y w y p o czy
-R ys. 2. T y p o lo g ia w y p o c z y w a ją c y c h w d o m k a c h le tn is k o w y c h i w o g r ó d k a c h d z ia ł k o w y c h
D e s s in 2. La ty p o lo g ie d e s p e r s o n n e s s e r e p o n s a n t d a n s le s m a is o n n e tte s e s tiv a le s e t d a n s le s ja r d in s r u r b a in s
w a ją c y c h w d o m k ach le tn isk o w y c h w y ra ź n ie w ido czn e je s t m a k sim u m w eek en d o w e, k ie d y liczba w y p o c z y w a ją c y c h w p ią te k p rz ew y ższ a 1,2 ra z y ś re d n ią liczbę w y p o c z y w a ją c y c h w poło w ie ty g o d n ia (śro d a— cz w arte k ), a w sobotę i w n ied zie lę — 2,2 ra zy .
W y ra ź n ie o d m ie n n a je s t s t r u k tu r a w y p o c z y w a ją c y c h w e w sp o m n ia n y c h w y ż ej stre fa c h : d e g ra d a c ji, s ta b iliz a c ji i k s z ta łto w a n ia się. D la p ierw szej s tre f y — d e g ra d a c ji — c h a ra k te ry s ty c z n e je st in te n s y w n e ciążenie le tn ik ó w do M ińska. U k sz ta łto w a ła się tu ta j sp ec y ficzn a g ru p a „ le tn ik ó w -m ig ra n tó w ”, k tó rz y m ie sz k a ją w d o m k u le tn isk o w y m i co
4 W y b ió r c z e b a d a n ia s o c jo lo g ic z n e s t r u k t u r y w y p o c z y w a ją c y c h o ra z ic h d o b o w e g o b u d ż e tu c z a s u p ro w a d z o n o w la ta c h 1983— 1984 w p o d m ie js k ie j s tr e f ie M iń s k a .
3
d zien n ie d o je ż d ż a ją do p ra c y do m iasta, albo b ędąc n a u rlo p ie (na e m e ry tu rz e ) m ogą codziennie jeździć do d o m k u , n o c u ją c w m ieście. W s tre iie d ru g ie j — sta b iliz a c ji — o b se rw u je się n a jb a rd z ie j zró żn ico w an ą s t r u k tu r ę w y p o c zy w ają cy ch , p rz y z n a czn y m u d ziale w y p o c zy w ają cy ch w dom - k a c h letn isk o w y c h p rzez d łu ższy czas w o k resie u rlo p u czy w a k acji. W s tre fie trz e c ie j — k sz ta łto w a n ia się — p rz e w a ż a ją w łaściciele dom ków , w y p o c z y w a ją c y w czasie w e e k e n d u . N iew ie lk i je s t u d ział osob o dp o czy w a ją c y c h p rzez d łu ższy okres, co m a zw iązek z n ie d o sta te c z n ie jeszcze ro z b u d o w a n ą in f r a s tr u k tu r ą n o w y c h ogró d k ó w d ziałk ow ych.
B iorąc pod u w a g ę s tr u k tu r ę sp o łeczn o -d em o g raficzn ą letn isk o w y ch p o toków re k re a c y jn y c h , tru d n o w y d zielić ogólne p raw id ło w o ści, p o n ie w aż te n ro d z a j w y p o c zy n k u z a p ew n ia p o trz e b y ro d z in y w ielo p o k o len io w ej. W śród w łaścicieli dom ków letn isk o w y ch , k tó rz y o d p o czy w ają przez d łu ż sz y o k res, p o n a d 4 5 % sta n o w ią osoby w w ie k u po w y żej 60 la t z p rz e w a g ą e m e ry tó w (do 70% ). U w łaścicieli dom kó w p rzez d łu ższy ok re s w y p o c z y w a ją zarów no uczniow ie (do 1/3), ja k i p ra c u ją c y (ponad 1/3) w w ie k u od 30 do 49 la t (ponad 2/5). W s tr u k tu r z e w eek en d o w y c h p o to k ó w letn isk o w y c h p o n ad 55% s ta n o w ią osoby w w ie k u p ro d u k c y j n y m (30— 49 lat), w śró d k tó ry c h 3/4 p rz y p a d a n a p ra c o w n ik ó w u m y sło
-R y s. 3. S tr u k tu r a z a ję ć w c z a s ie w y p o c z y n k u w d o m k a c h le tn is k o w y c h i w o g r ó d k a c h d z ia łk o w y c h
D e s s in 3. La s tr u c tu r e d e s a c tiv ité s p e n d a n t le r e p o s d a n s le s m a is o n n e tte s e s tiv a le s e t le s j a r d in s r u r b a in s
w y c h i in ż y n ie ry jn o -te c h n ic z n y c h 5. W g ru p ie w y p o c zy w ają cy ch p rzez 1 dzień p rz e w a ż a ją e m e ry c i i uczniow ie.
Z agęszczenie w y p o c zy w ają cy ch w o g ró d k a ch d ziałk o w y c h w s tre fie w ielk ich a g lo m e ra c ji i d u ży c h m ia st sięga 3,1— 3,4 osoby n a 1 d ziałkę, a w stre fie śre d n ic h i m a ły c h m ia s t n ie p rz e k ra c z a 1 osoby n a 1 działkę. T ak w ięc o b ciążenie re k re a c y jn e w s tre fie a g lo m e ra c ji i w ie lk ic h m ia st sięga n a ob szarach ogró d k ó w d ziałk o w y c h 50— 60 o sób/ha, znacznie p rz e k ra c z a ją c obciążenie w la sa c h re k re a c y jn y c h (3— 10 osób/ha), p a rk a c h leśn y ch (8— 15 osób/ha) i je s t p o d o b n e do o bciążeń r e k re a c y jn y c h p a r ków (50— 100 osób/ha).
D obow e c y k le zajęć o d p o cz y w ając y ch n a w si (w y p o czy n ek u k r e w nych , d zierżaw a dom ów n a o k re s w y p o c zy n k u ) i w o g ró d k a ch d z ia łk o w y c h m a ją głó w n ie c h a ra k te r re k re a c y jn y . U dział w y p o c zy w ają cy ch , d la k tó ry c h p ra c e ro ln icz e i sado w n icze są docelow e, w a h a się od 1/3 n a w si do 2/5 w o g ró d k a ch d ziałk o w y ch . W d ob o w y m c y k lu d ziałaln ości w y p o c zy w ają cy ch w d o m k ach le tn isk o w y c h m ożn a w y ró ż n ić 3 głó w n e ty p y zajęć, k tó re m ożna d o d atk o w o podzielić n a 2 ro d z a je i k tó re sk u
-T a b e l a VI S tr u k tu r a d o b o w e g o c y k lu z a ję ć r e k r e a c y j n y c h w o k r e s ie d łu g o tr w a łe g o w y p o c z y n k u le tn is k o w e g o La s t r u c tu r e du c y c le d e s a c tiv ité s p e n d a n t le s 24 h e u r e s a u c as d u r e p o s e s tiv a l d e lo n g u e d u r é e M ę ż cz y źn i K o b ie ty R o d z a je z a ję ć
m in u ty % o g ó łu m in u ty °/o o g ó łu
W y p o c z y n e k n a św ie ż y m p o w ie trz u 63 4,4 162 11,3 W y p o c z y n e k w d o m k u 230 16,0 123 8,5 P ra c a n a d z ia łc e 222 15,4 258 17,9 P r z y g o to w y w a n ie p o s iłk ó w 9 0,6 120 8,3 P r a c e d o m o w e 30 2,1 72 5,0 In n e z a ję c ia 305 21,2 63 4,4 S en (n o cn y ) 480 ■X 33,3 540 37,5 S p o ż y w a n ie p o s iłk ó w 60 4,2 60 4,2 H ig ie n a o s o b is ta 41 2,8 42 2,9 R azom 1 440 100,0 1 440 100,0 Ź r ó d ł o : B a d a n ia w ł a s n e a u to r a z 1983 r. 6 S tr u k tu r a s o c ja ln a le tn ik ó w w z n a c z n e j m ie rz e o k r e ś lo n a j e s t p rz e z ty p o r g a n iz a c ji c z y p r z e d s ię b io r s tw a , z a k ła d a ją c e g o s p ó łd z ie ln ię .
p ia ją w sz y stk ie e le m e n ta rn e czynn ości (rys. 3). W do bo w y m cy k lu zajęć osób w y p o c zy w ają cy ch p rzez d łu ższy o k re s w d o m k ach letn isk o w y ch , około 1/5 czasu z a jm u ją b ez p o śred n ie zajęcia re k re a c y jn e , a po 2/5 p rz y p ad a n a d ru g o rz ę d n e re k re a c y jn e i fizjologiczn ie n iezb ęd n e. W te j u tr w a lo n ej s tr u k tu r z e b ra k je s t isto tn y c h ró żn ic m ięd zy za ję ciam i k o b ie t i m ęż czyzn. Z ajęcia re k re a c y jn e m ężczyzn z a jm u ją 21% , a k o b ie t 2 0% do b o w ego b u d ż e tu czasu, re k re a c y jn e d ru g o rz ę d n e — odp ow iedn io : 4 0% i 37% , a fizjologicznie n ie z b ę d n e — 39% i 43% . A n a liza s t r u k t u r y z a jęć p o d sta w o w y c h w sk az u je, że m ężczyźni, w p o ró w n a n iu z k o b ietam i, m n ie j odp o czy w ają n a św ieży m p o w ie trz u (sp acery , gry ), a w ięcej czasu sp ę d z a ją w d o m k u (czytanie, telew izja), zn aczn ie m n ie j czasu tra c ą n a p rz y g o to w y w a n ie p o ży w ie n ia i n a p ra c e dom ow e (tab. VI). O g óln ie dość z ró ż n ic o w a n a s t r u k t u r a zajęć w o k re s ie w y p o c z y n k u le tn isk o w e g o g w a r a n tu je jego w y so k ą e fe k ty w n o ść re k re a c y jn ą .
N a zak o ńczenie n a le ż y p o d k reślić, że w y so k a d y n a m ik a ro z w o ju w y p o cz y n k u letn isk o w eg o w o g ró d k a ch działk o w y ch , zró żn ico w a n y w a c h la rz ich w sp ó łczesn y ch fu n k c ji, ro zw ó j pro cesó w k o n c e n tra c ji w ra z z w y ra ź n y m p rz e su w a n ie m się g ra n ic i zró żn ico w an ą w e w n ę trz n ą s t r u k t u r ą te r e n ó w re k re a c y jn y c h , ró ż n o ro d n o ść zajęć w czasie w y p o c z y n k u le tn is k o w ego o raz jego d u ża efe k ty w n o ść re k re a c y jn a , w z n a czn y m sto p n iu b ędą ok re śla ć p e rsp e k ty w ic z n e te n d e n c je o rg a n iz a c ji p o d m iejsk ie g o k ró tk o - i d łu g o trw a łe g o w y p o c zy n k u lu d n o ści m ie jsk ie j w ZSRR .
P IŚ M IE N N IC T W O D u ś E., 1980, O g r o d n i c t w o d z i a ł k o w e j a k o l o r m a r e h a b i li t a c j i d la ś r o d o w i s k a , [w :] P r z e o b r a ż e n i a ś r o d o w i s k a g e o g r a l i c z n e g o w o b s z a r a c h u p r z e m y s ł o w i o n y c h i z u r b a n i z o w a n y c h , S o s n o w ie c , s. 156— 163. K a r p i e l M. E., R o d o m a n B. B., 1987, P r o b l e m y r i e k r i e a c y i w p r i r o d o o c h r a n - n o m r a j o n i r o w a n i i M o s k o w s k o j o b la sti, „ G ie o g r a f ic z e s k ije P r o b le m y O c h r a n y P r ir o d y p ri O rg a n iz a c y i O td y c h a i T u riz m a " , M o s k w a , s. 95— 104. M a t c z a k A ., 1981, T e r e n y w y p o c z y n k o w e w s t r e f ie p o d m i e j s k i e j Łodz i, „ M ia s to " , n r 6, s. 9— 14. M a t c z a k A ., 1986, B u d o w n i c t w o l e t n i s k o w e w s t r e i i e p o d m i e j s k i e j Łodz i, ,,A c ta U n iv e r s ita tis L o d z ie n s is" , F o lia g e o g r a p h ic a , z. 7, s. 137— 165.
N a r o d n o j e c h o z i a j s t w o S S S R z a 70 le t, 1987, J u b i l c j n y j S ta tis tic z e s k ij J e ż e g o d n ik " , M o s k w a , s. 237— 238. N i e u d a c h i n a E. A ., 1987, S d w i g i w s t r u k t u r z e z i e m l e p o l z o w a n i j a P o d m o s k o w i j a (na p r i m i e r i e z i e m i e l n y c h o t w o d o w r e k r e a c y j o n n o g o n a z n a c z e n i ja), s 1958 p o 1983 g., „ I z w ic s tija A N SS SR " s e r. g e o g r., n r 1, s. 92— 99. N o w a k o w s k i M ., 1987, W a r u n k i c o d z i e n n e g o w y p o c z y n k u w K r a k o w i e , „ C z ło w ie k i Ś ro d o w is k o " , t. 11, n r 1/2, s. 89— 114,
P i r o ż n i k I. I., 1976, T ie r r l l o r i a ln a j a o r g a n i z a c y j a p r i g o r o d n o g o o / d y c h a w M i n s k o j
s i s t i e m i e r a s s i e l e n ij a , [w :] R i e k r i e a c y j o n n a j a g ieo g r a lija , M o s k w a , s. 120— 127.
P i r o ż n i k I. I., Z a j c o w W . M ., 1984, R i e k r l e a c y j o n n y j e r ie s u r sy B SSR i p r o b
l e m y ich r a c y o n a l n o g o i s p o l z o w a n i ja , „ P r ir o d n y je i S o c y a ln o -E k o n o in ic z o s k ijo U s ło w ija B ie lo ru s s k o j SSR ", M iń sk , is. 70— 83.
P i r o ż n i k 1. I., Z a j c c w W . M., 1988, S o c y a l n o - g l e o g r a l i c z e s k l j e p r o b l e m y or gu n i z a c y l z a g o r o d n o g o o l d y c h a n a s i e le n i ja k r u p n y c h g o r o d o w , [w :] R a c y o n a l n o j c p r i r o d o p o l z o w a n i j e w u s l o w i j a c h Bio lo ru s i, L e n in g ra d , s. 103— 120. P o t a j o w a G. R., 1987, O s o b i e n n o s t i o c e n k i r i e k r i e a c y j o n n o - g i e o g r a l i c z e s k o g o p o l o ż e n i j a g o r o d o w B S S R dla u s l o w l j o r g a n i z a c y i k r a t k o w r i e m i e n n o g o o l d y c h a , „ K o m p le k s n y je P ro b le m y T u riz m a i O td y c h a . C z e lo w ie k — P r ir o d a — O td y c h " , M o s k w a , s. 210— 212. T ie r r i l o r i a ln a j a o r g a n i z a c y ja o t d y c h a n a s i e le n i ja M o s k w y i M o s k o w s k o j o blasli, 1986, M o s k w a , ss. 176. Z a j c e w W . M ., 1983, T i p o l o g ij a i n i e k o t o r y j e o s o b i e n n o s t i r a z w i t i j a p r i g o r o d n o g o o t d y c h a w B i e l o r u s s k o j S S R , [w :] R i e k r i e a c y j o n n a j a g ie o g r a li j a S S S R ( a s p i e k l y r a z w i t i j a i r a z m i e s z c z e n ij a ) , M o s k w a , s. 78— 91. D oc. d r Iw a n I. P iro ż n ik K a te d r a G e o g ra fii E k o n o m ic z n e j P a ń s tw O b c y c h P a ń s tw o w y U n iw e r s y te t B ia ło ru s k i im. W . I. L e n in a L e n in s k ij p r o s p ie k t, 4 220080 M iń sk , ZSRR Z ję z y k a ro s y js k ie g o tłu m a c z y ł T a d e u s z S z c z y p e k R É S U M É D a n s le s c o n d itio n s d e la r é v o lu t i o n s c ie n tif iq u e e t te c h n iq u e e s t in d is p e n s a b le la r e c o n s tr u c tio n d e la s p h è r e du r e p o s d e p u is le s fo n c tio n s c o m p e n s a tr ic e s p r é p o n d é r a n te s ju s q u 'à la f o n c tio n a c c é lé r é e d e r é g é n é r a tio n e t d e d é v e lo p p e m e n t du p o t e n tie l p h y s iq u e e t s p ir itu e l do l'h o m m e . O n r e m a r q u e la c r o is s a n c e d y n a m iq u e d es t o r r e n ts s u b u r b a in s d a n s le s c o n d itio n s d e l 'u r b a n is a tio n in te n s iv e . D a n s l'a g g lo m é r a ti o n d e M o s c o u , l'a c c r o is s e m e n t a n n u e l m o y e n d a n s le s a n n é e s 1939— 1954 é ta it do 8 % , d a n s le s a n n é e s 1960— 1980 — d e 13% e t d a n s le s a n n é e s 1980— 2000 il se m a in tie n d r a a u n iv e a u d e 10— 11 °/o. O n a c o n s ta té la d é p e n d a n c e d e s t o r r e n ts d é r é c r é a tio n d e la g r a n d e u r d e la v ille . D an s le s c o n d itio n s d e la R é p u b liq u e S o v ié tiq u e d e B ié lo ru s s ie p e n d a n t la s a is o n d 'é té le s t o r r e n ts s u b u r b a in s d e r é c r é a tio n c o m p te n t 14— 15% do la p o p u la tio n d e s v ille s p e tite s et m o y e n n e s (20 000— 100 000), 25— 30% — d e g r a n d e s v ille s (100 000— 200 000), 35— 4 5 % — d e s v ille s g ra n d io s e s e t d e s a g g lo m é r a tio n s (300 000— 500 000 — p lu s d 'u n m illio n e t d em i d 'h a b ita n s ) . O n a p r é s e n 'é le d é v e lo p p e m e n t d u r e p o s e s tiv a l e t d a n s le s ja r d i n s r u r b a in s c o n c e n tr a n t 10— 15% d u t o r r e n t r é c r é a tif d e la p o p u la tio n d e s v ille s m o y e n n e s e t ju s q u 'à 2 0 % d e la p o p u la tio n d e g r a n d e s v ille s e t d e s a g g lo m é ra tio n s d e la R é p u b liq u e d e B ié lo ru s s ie .
W p ły n ę ło : 1 c z e rw c a 1990 r.
A u c a s d c cos g r a n d e s a g g lo m é ra tio n s so c a r a c té r is a n t p a r u n e lo n g u e p é rio d e do l'a m é n a g e m e n t to u r is tiq u e d e la z o n e s u b u r b a in e (M o sco u , L é n in g ra d e ) la p a r ti c ip a tio n du r e p o s e s tiv a l e s t p lu s é le v é e e t a tte in t 25— 3 0 % d u to ta l t o r r e n t s u b u r b a in d e r e c r é a tio n (T abl, I).
En e x p lo ita n t le s m a té ria u x c o n c e r n a n t l'U R S S e t la P o lo g n e o n a d é c r it Ica fo n c tio n s r é c r é a tiv e s , é c o lo g iq u e s et a g r a ir e s d u re p o s e s tiv a l e t d a n s le s ja r d in s ru r b a in s . O n a c o n s ta té q u e le s c o o p é r a tiv e s d e s ja r d in s r u r b a in s e t le s m a is o n n e tte s c o n s tr u ite s s u r le u r s t e r r a in s a s s u r e n t le re p o s d e lo n g u e d u r é e a in s i q u e c e lu i d e w e e k e n d . D a n s le s z o n e s s u b u r b a in e s d e g r a n d e s v ille s e t d e s a g g lo m é ra tio n s , c e u x qu'i se r e p o s e n t d a n s le u r s m a is o n n e tte s (d o n t la s u p e r f ic ie n e d é p a s s e 'p as 50 m s) p e n d a n t u n lo n g e s p a c e d e te m p s c o n s titu e n t 37— 40% d u n o m b re to ta l d e s e s tiv a n ts , p e n d a n t q u e le s e s tiv a n ts d e w e e k - e d — 42— 50% , e t c e u x d 'u n jo u r — 7— 14%. L es ja r d in s r u r b a in s é ta n t, le p lu s s o u v e n t, fo n d é s s u r le s t e r r e s p o u fe rtile s e t le s t e r r a in s e m p ire s p a r l'in d u s tr ie , le u r s fo n c tio n s é c o lo g iq u e s c o n s is te n t e n t r a n s fo rm a tio n e t a m é lio r a tio n du so l.
La c r é a tio n d os ja r d in s r u r b a in s s u r le s t e r r a in s in d u s tr ie ls et u r b a in s c o n trib u e à l'a u g m e n ta tio n do la s u p e rfic ie t o ta l e d e s t e r r a in s v e r ts , c e q u i a m é lio r e la s itu a tio n é c o lo g iq u e et é la r g it le s p o s s ib ilité s du r e p o s d e p le in e v a le u r . L es fo n c tio n s a g r a ir e s d e s ja r d in s r u r b a in s se lie n t a v e c la p r o d u c tio n s u p p lé m e n ta ir e e t l'a p p r o v is io n n e m e n t d e la p o p u la tio n u r b a in e e n lé g u m e s fra is , p o m m e s do t e r r e e t fr u its (3— G% du to ta l d e la p r o d u c tio n e n URSS).
O n c o n s ta te le s d iffé re n c e s q u a n t a u n iv e a u d u d é v e lo p p e m e n t d e s c o o p é r a tiv e s d e s ja r d in s r u r b a in s d a n s le s r é p u b liq u e s p a r tic u liè r e s , c o n fo rm é m e n t a u x in é g a le s c o n d itio n s n a tu r e lle s , s o c ia le s e t é c o n o m iq u e s . E lles s o n t le s p lu s n o m b r e u s e s e n R é p u b liq u e F é d é r a tiv e d e R u ss ie , au K a z a k s ta n e t e n r é p u b liq u e s b a ltiq u e s (T abl. II). O n s 'e s t s e rv i d e l'e x e m p le d e l 'a g g lo m é r a tio n d e M o s c o u p o u r p r é s e n te r le s t e n d a n c e s d u r e p o s e s tiv a l. La d e n s ité m o y e n n e d e s ja r d in s r u r b a in s e s t d o 6,8 j a r din s/k m * , e t la b a s e do c o u c h a g e e m b ra s s e le d e m i d e to u s le s lie u x d e c o u c h a g e . O n a e x a m in é le s fo n c tio n s f o n d a m e n ta le s d u d é v e lo p p e m e n t du r e p o s e s tiv a l d a n s le s z o n e s s u b u r b a in e s d e s v ille s d e la r é p u b liq u e d e B ié lo ru s s ie . D an s l'a g g lo m é r a tio n d e M iń s k la d e n s ité m o y e n n e d e s lie u x d u ro p o s e s tiv a l e s t 3 fo is p lu s b a s s e q u e c e lle d e l 'a g g lo m é r a tio n do M o s c o u , m a is d a n s la z o n e s u b u r b a in e d e M iń s k la d e n s ité dos ja r d in s r u r u r b a in s (p lu s d e 6 ja r d in s /k m 2) e s t p ro c h e d e la v a le u r m o y e n n e d e c e t i n d ic a te u r d a n s le d is tr ic t d e M o s c o u (6,8). O n a c o m p a ré le s q u a n tité s d es ja r d in s r u r b a in s et d e s t e r r a in s do r é c r é a tio n d a n s le s v ille s d 'a r r o n d is s e m e n t e t do d is tr ic t d e la ré p u b liq u e d e B ié lo ru s s ie (T ab l. III), o n a a u s s i a n a ly s é la s tr u c tu r e d e s ja r d in s r u r b a i n s s e lo n la g r a n d e u r d e s p a r c e lle s et la c o n c e n tr a tio n s p a tia le d a n s le s z o n e s d if f é r e n te s d 'é lo ig n e m o n t (d e ssin 1, T a b l. IV ). D a n s l'a g g lo m é r a tio n d e M in s k se fa it v o ir la b a is s e d e la p a r tic ip a tio n d e s ja r d in s r u r b a in s d a n s la z o n e ju s q u 'à 30 k m (de 71 à 3 0 % d a n s le s a n n é e s 1970—1984) e t la h a u s s e d e la p a r tic i p a tio n d a n s la z o n e d e 30— 100 k m d e la v ille ) d e 28,3 à 66,9% d a n s la m êm e p é r io d e (T abl. V). L 'a n a ly s e d e la s tr u c tu r e i n té r ie u r e d u te r r i t o ir e d e r e p o s e s tiv a l p e r m e t d e d is tin g u e r la z o n e d e d é g r a d a tio n p a r tie lle , d e s ta b ilis a tio n e t do fo rm a t io n d e s c o o p é r a tiv e s d e s ja r d in s r u r b a in s .
P r e n a n t e n c o n s id é r a tio n le c a r a c tè r e d e p r o p r ié té e t d e d u r é e d u r e p o s e s tiv a l, o n a d is tin g u é d e s c a té g o r ie s d if f é r e n te s d e s e s tiv a n ts (d e s s in 2), o n a p r é s e n té le s d iffé re n c e s d a n s la s tr u c tu r e s o c ia le e t d é m o g r a p h iq u e d es e s tiv a n ts s e r e p o s a n t d a n s le s m a is o n n e tte s . O n a d é m o n tré q u e le m a x im u m d e w e e k - e n d d é p a s s e 2,2 fo is le n o m b re d e s p e r s o n n e s se r e p o s a n t p e n d a n t 8 jo u rs , e t le u r n o m b re to ta l a tte in t 50— 60 p e r s o n n e s /h a , ce q u i c o r re s p o n d à la c h a r g e do r é c r é a tio n s u r le s te r r a in s
