Pragnę szczególnie mocno podkreślić, że moich gorzkich oskarżeń wobec licznych Pana rodaków nie zamierzam zgoła kierować przeciwko Niemieckiemu Towarzystwu Zoologicznemu jako takiemu. Jestem pewien, że gdyby ożyły teraz wielkie duchy Goethego bądź Johannesa Miillera, wstydziłyby się swoich rodaków, którzy dokonali przytoczonych wyżej haniebnych czynów. Ludzie bowiem, którzy się oddają czystej nauce, muszą być także szlachetnego serca. Odnosi się to, jak chciałbym wierzyć, do wszystkich tych, którzy - j a k o potomkowie owych Wielkich - w coraz szybszym tempie wznoszą obecnie naukę niemiecką na wyżyny, a zatem również do zajmującego się wyłącznie nauką Niemieckiego Towarzystwa Zoologicznego.
Występuję przeto z Niemieckiego Towarzystwa Zoologicznego tylko dlatego, że nosi ono miano owego narodu, który przeciwko nam, Polakom, podjął nieustającą i prowadzoną barbarzyńskimi sposobami walkę.
Z największym szacunkiem Dr Michał Siedlecki,
docent Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Listowi Siedleckiego, będącemu reakcją na słynny strajk dzieci szkolnych we Wrześni w 1901 roku i na zastosowane wobec nich represje władz niemieckich, przydaje tragizmu bezpośrednio sąsiadujące z listem, dodane przez autorów książ-ki wyjaśnienie, iż M. Siedlecksiąż-ki - książ-kilkadziesiąt lat po wysłaniu owego listu-protestu - zmarł w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen-Oranienburg uwięziony tam po niesławnej Sonderaktion Krakau w 1939 roku.
Andrzej Bednarczyk (Warszawa)
Zdenëk К о 1 e s к а : Seznam Biografii Ceskoslovenskych Entomologu (entomologové neij(cio). Sv. 1 - 1 3 „Zprâvy Ceskoslovenské spolećnosti entomo-logicke pri CS A V " ( 1979-1992), sv. 14-15, Supplementiun „Klapalekiana" ( 1993, 1995, 1998) Praha 775 ss. (zesz. 1-15) + ss. 238 (suplement).
Po dwudziestu latach od wydania pierwszego zeszytu zakończona została edycja słownika (właściwie „spisu") biograficznego entomologów czechosłowac-kich. Ostatnim tomem jest obszerny suplement, który niedawno dotarł do rąk subskrybentów czasopisma „Klapalekiana". Słownik jest dziełem jednego autora, inż. Zdenka Koleśki i nie ma swojego odpowiednika w polskiej biografistyce przyrodniczej, dlatego zasługuje na szersze omówienie. Liczy on łącznie szes-naście zeszytów, w których znalazło się ponad 1780 biogramów entomologów
i pszczelarzy działających na Ziemiach Czeskich i w Słowacji od XVI wieku po dzień dzisiejszy, przy czym prezentuje tylko sylwetki osób już nieżyjących. Każdy zeszyt zawiera tablice, na których autor pomieścił podobizny badaczy owadów (w sumie jest ich 332). Wszystkie tomy słownika wydawane były jako dodatki do biuletynu Czechosłowackiego (od 1992 r. Czeskiego) Towarzystwa Entomolo-gicznego. Jest to największa organizacja skupiająca naukowców i amatorów zajmujących się badaniem oraz kolekcjonowaniem owadów u naszych południo-wych sąsiadów. Trzynaście zeszytów słownika ukazało się j a k o samodzielne części biuletynu „Zprâvy Ceskoslovenské spolećnosti entomologické pri Ć S A V " , natomiast części: 14, 15 i suplement wydano w ramach czasopisma „Klapalekia-na". Wskutek tego zeszyty słownika różnią się od siebie jakością techniczną, ponieważ „Zprâvy..." były powielane, natomiast „Klapalekiana" jest pismem drukowanym. M a to znaczenie głównie z punktu widzenia jakości portretów entomologów.
W poszczególnych zeszytach słownika była zachowana ciągłość stron (w su-mie 775). Osobno paginowany suplement ma 238 stron. Całość liczy więc ponad
1000 stron, a więc mamy tu do czynienia z wydawnictwem obszernym. Biogramy drukowane były systemem alfabetycznym. Wypada podać zawartość poszczegól-nych zeszytów: 1 ) A - Dlouhy, 2) Doleschall - F, 3) Galuśka - Herrmann, 4) He-rych - Jośtiak, 5) Joukl - Kitzberger, 6) Klapalek - Kotouć, 7) Kouril - Lang, 8) Laska - Maran, 9) Masl - Müller, 10) Mużik - 0 , 1 1 ) Padëra - Pomekać, 12) Popp - Rippl, 13) Robi - Seidel, 14) Seidl - Szentivânyi, 15) Ś - Ż. Suplement zawiera nazwiska od A do Ż, pominięte w poprzednich zeszytach oraz poprawki i uzupeł-nienia do 78 biogramów.
W słowniku zamieszczono życiorysy entomologów i pszczelarzy działających na Ziemiach Czeskich i w Słowacji, reprezentujących dwanaście narodowości. Są tu Czesi (1181 biogramów), Niemcy (430), Słowacy ( 122), Węgrzy (22), Austriacy (7), Rosjanie (6), a także: czterech Włochów (Jindrich i Josef Rangheri, G.A. Scopoli, J.B. von Scotti), dwóch Francuzów (J. Achard i Ch. Haury), Słoweniec ( J. A. Stussiner), Ukrainiec (S. Kolubaji v, od 1938 r. obywatel czeski) i jedna osoba bez podanej narodowości (W. Becher - Niemiec lub Anglik). Przy czterech osobach podano narodowość polską. Są to: Alfred Hetschko, Michał Rybiński, Fryderyk Schille i Aleksander Zawadzki. Nie wyczerpują oni bynajmniej wątków polskich w słowniku Koleski, o czym wspomnę dalej. Autor nie wyodrębnia entomologów narodowości żydowskiej, chociaż tacy bez wątpienia znaleźli się w tej masie biogramów. Równie niejasne jest przydzielanie do narodowości austriackiej, tym bardziej że osoby z taką kwalifikacją pojawiają się dopiero w os-tatnich tomikach.
Już pobieżna lektura haseł słownika potwierdza tezę, którą postawił kiedyś Josef R. Winkler, że entomologia jest „narodowym sportem" Czechów i Słowa-ków. Badaniem i kolekcjonowaniem owadów zajmowali się u naszych południo-wych sąsiadów ludzie różnych stanów i zawodów: od generałów czy ambasadorów po kucharza na zamku u hrabiego Waldsteina. W słowniku przeplatają się biogra-my profesjonalistów o akademickich szlifach z sylwetkami zapaleńców, zbierają-cych owady, zatrudnionych na co dzień jako urzędnicy, lekarze czy nauczyciele. Mamy też stosunkowo dużą grupę duchownych, ci jednak zajmowali się głównie pszczelarstwem. Wśród entomologów trafiają się przedstawiciele tak odległych od zoologii zawodów jak artyści, reżyserzy, a nawet astronom. Obszerne amatorskie kolekcje owadów nie stały się przelotnym kaprysem hobbystów lubiących spę-dzać wolny czas na uganianiu się z siatką w ręku za chrząszczami czy motylami po świeżym powietrzu. Wiele z tych zbiorów liczących często kilka lub kilkadzie-siąt tysięcy sztuk owadów trafiło po śmierci ich właścicieli do muzeów czeskich, a nawet do państwowych muzeów w Berlinie, Wiedniu, Londynie czy Genewie. Zresztą pasje badawcze i zbierackie uwzględnionych w słowniku osób nie ograni-czały się tylko do owadów, czy szerzej - stawonogów. Mamy wśród nich ornito-logów, malakoornito-logów, ichtioornito-logów, a także botaników i psychologa zwierząt (V. Teyrovsky). Entomologicznym zbiorom towarzyszyły niekiedy obszerne kolekcje zielników i zbiory mineralogiczne.
W słowniku odnajdujemy różnorakie związki czechosłowackich entomologów z naszym krajem. Najprostszym skojarzeniem jest oczywiście Polska jako miejsce urodzenia lub śmierci (np. M. Dziuban urodził się w Sanoku, zaś A. Rudolf w Kra-kowie; J. Baum zmarł w Warszawie). Niektórzy czescy badacze owadów związani byli z uczelniami wyższymi na ziemiach polskich: np. prof. H.M. Schmid-Goebel wykładał zoologię na uniwersytecie we Lwowie, V. Sekern był podobno doktorem h.c. UJ, a prof. F. Vejdovsky był członkiem akademii nauk lub jakiegoś towarzy-stwa przyrodniczego w Krakowie. Z kolei L. Sacher-Masoch pracował na stano-wisku dyrektora policji we Lwowie. Mniej więcej w tym samym czasie działał w Warszawie I. Zbrnovsky, pomagając swemu bratu w prowadzeniu sklepu. Kupnem jego cennej kolekcji motyli zainteresowany był podobno znany warsza-wski entomolog Fryderyk Pulz (?). Dr C. Tille pełnił funkcję majora audytora w garnizonie przemyskim w latach 1909-1912 (był więc dobrym znajomym Hugona Zapałowicza), a pod koniec I wojny światowej pracował na stanowisku referenta wojskowego w generalnym gubernatorstwie w Lublinie. W tym samym okresie dr L. Ćernik był zatrudniony jako lekarz w Krakowie. Prof. J. Smolak był kawalerem orderu „Polonia Restituta" ( 1926). Przykładem innego rodzaju związ-ków są prace badawcze czeskich przyrodnizwiąz-ków: A. Viertl był autorem artyku-łu Przyczynek do fauny Galicyi opublikowanego w „Sprawozdaniach Komisji
Fizjograficznej PAU w Krakowie" (1872), zaś prof. J. Zavrel wydał przyczynek pt. Chironomidy jeziora Wigierskiego (1926) o muchówkach. W połowie X I X w. inż. J. von Russeger prowadził badania geologiczne żup solnych w Wieliczce.
Dla czeskich i słowackich pszczelarzy wzorem hodowcy był ks. J. Dzierżon. Popularyzatorem i tłumaczem jego prac na język czeski był F.S. Kodym (który przekładał również książki Juliana Lubienieckiego), zaś A. Honcika nazywano „Morawskim Dzierżonem". Z kolei monografia pszczelarska J. Czaplowicza była tłumaczona z czeskiego na język polski w roku 1821.
W słowniku zamieszczono biogram Juliusza Augusta Rogera (jako Niemca), autor nie wspominał jednak nic o jego zasługach jako zbieracza i wydawcy pieśni śląskich. O polskich zasługach Rogera domyślić się możemy tylko z podstawy źródłowej biogramu (w suplemencie cytowane są dwie polskie prace). Zabrakło natomiast choćby krótkiej noty o Zygmuncie Mokrzeckim, który był honorowym członkiem Czechosłowackiego Towarzystwa Entomologicznego.
Jeśli chodzi o konstrukcję życiorysów, to każda nota zawiera, oprócz dat życia i miejscowości urodzenia oraz zgonu entomologów, określenie ich zawodów i za-interesowań badawczych oraz ich narodowości. W głównej części biogramów znalazły się podstawowe fakty z życia, informacje o publikacjach oraz zbiorach entomologicznych ; są tam ponadto uwagi o taksonach stawonogów nazwanych na cześć danego entomologa. Autor pomija imiona rodziców i zawód ojca (mimo, iż jest to standardowa informacja w nowoczesnych słownikach biograficznych). Nie dowiemy się również w większości przypadków niczego o stosunkach rodzinnych opisywanych postaci (żona, dzieci), ani tego, gdzie dana osoba została pochowana. Autor nabierał doświadczenia biografisty wydając kolejne zeszyty słownika. Hasła w dwóch pierwszych częściach nie posiadały podstawy źródłowej. Zbiorcza literatura do nich została opublikowana w zeszycie trzecim. Od tegoż tomiku większość życiorysów opatrzona jest bibliografią. Jednym z podstawowych źródeł słownika są klasyczne informatory entomologiczne: „Entomologen-Addresbuch" Wilhelma Junka (Berlin 1905) i „Entomologen Addresbuch" Adolfa H o f f m a n n a (Wiedeń 1921 ). Dzięki nim przypomniano w słowniku nazwiska wielu amatorów-entomologów, których nie notują inne publikacje. Obficie cytowane są też więk-sze prace o bardziej zasłużonych badaczach owadów i pszczelarzach. Naturalnie w związku z różnym wkładem uwiecznionych osób do czechosłowackiego owa-doznawstwa życiorysy mają różną objętość - od kilkuzdaniowych do kilkustroni-cowych (najobszerniejsze dotyczą zasłużonych przyrodników: m.in. F. Klapalka, J.M. Komarka i J. Obenbergera). Autor korzystał również z licznych artykułów jubileuszowych oraz czeskich, słowackich a nawet polskich encyklopedii (np.
z Encyklopedii Pszczelarskiej) i słowników biograficznych (w tym z Polskiego Słownika Biograficznego i Słownika Biologów Polskich), wiele danych życiorysowych
dostarczyły mu lokalne m u z e a , instytucje i towarzystwa n a u k o w e oraz archiwa, a nawet osoby p r y w a t n e (jednakże autor w zasadzie o s o b n o ich nie w y k a z u j e ) . Recenzent p o z w a l a sobie zauważyć, iż autor pracy nie w y c z e r p a ł wszystkich m o ż l i w o ś c i ; w słowniku nie zostały w y k o r z y s t a n e d w a w a ż n e r o d z a j e źródeł: herbarze szlacheckie oraz w y d a w n i c t w a kościelne. T y t u ł e m uzupełnień haseł m o ż n a więc dorzucić n a s t ę p u j ą c e dane d o t y c z ą c e katolickich d u c h o w n y c h w y m i e -nionych w słowniku: p r o b o s z c z F. Liska urodził się 29.5.1826, został w y ś w i ę c o n y 27.7.1851, prob. A. L e g o urodził się w Straśicach 24.8.1839, zmarł w Jeseniku 13.8.1901, prob. J . B e n d a urodził się w roku 1836 w Lautsch, zmarł 19.11.1907 w L a x e n b u r g u w Austrii, prob. L. M o r b i t z e r zmarł 30.7.1906 w m i e j s c o w o ś c i Svatä H o r a na M o r a w a c h . Julian Arnold Walter, pijar, urodził się 9.10.1826 w W i l d s c h ü t z , zaś zmarł w Pradze 18.3.1901 ; był c z ł o n k i e m T o w a r z y s t w a Z o o l o -g i c z n o - B o t a n i c z n e -g o w W i e d n i u . S z c z e -g ó ł ó w tych, m i m o intensywnych poszuki-wań nie u d a ł o się autorowi ustalić.
A u t o r m o n o g r a f i i nie p r z e p r o w a d z a ł r ó w n i e ż kwerend w lokalnej prasie cze-skiej i słowackiej, a j a k się w y d a j e - tego rodzaju p o s z u k i w a n i a wniosłyby d u ż o n o w y c h d a n y c h do słownika. Dość rzadko w y k o r z y s t y w a n e są tzw. p r o g r a m y g i m n a z j a l n e , co z w a ż y w s z y na dużą ilość nauczycieli szkół średnich wśród ento-m o l o g ó w dostarczyłoby n o w y c h inforento-macji.
W a r t o m o ż e podać, iż w zeszycie j e d e n a s t y m (na str. 3 6 5 - 3 6 7 ) został opubli-k o w a n y życiorys autora słowniopubli-ka Z. Kolesopubli-ki (autorstwa Z d e n opubli-k a C e r n e g o ) . Z artykułu tego d o w i a d u j e m y się, iż jest on e m e r y t o w a n y m p r a c o w n i k i e m Katedry O c h r o n y Roślin przy W y d z i a l e A g r o n o m i c z n y m W y ż s z e j Szkoły R o l n i c z e j w P r a d z e - S u c h o d o l e .
W i e l u c z e c h o s ł o w a c k i c h e n t o m o l o g ó w zbierało o w a d y na terenach graniczą-cych z Polską, w ę d r u j ą c często i po naszym kraju (np. po Sudetach, K a r k o n o s z a c h , B e s k i d a c h , Tatrach, Śląsku czy Galicji). Ich zbiory lub p u b l i k a c j e o n o w y c h sta-n o w i s k a c h o w a d ó w są c e sta-n sta-n y m i i jak się w y d a j e - prawie sta-n i e w y k o r z y s t a sta-n y m źródłem informacji o naszej e n t o m o f a u n i e . Słownik inż. Koleski m o ż e być więc d o b -rym p r z e w o d n i k i e m w tym zakresie. Nie jest to zresztą j e d y n y atut tej pracy: zawiera ona wiele sylwetek t w ó r c ó w zielników, czy osób z w i ą z a n y c h w j e s z c z e inny s p o s ó b z n a s z y m k r a j e m . Recenzent u w a ż a , iż o m a w i a n a publikacja w i n n a znaleźć się w p o d r ę c z n e j bibliotece k a ż d e g o r o d z i m e g o historyka nauk przyrod-niczych. Niestety, nie jest to c h y b a m o ż l i w e p o n i e w a ż słownik u k a z y w a ł się j a k o w y d a w n i c t w o p r z e z n a c z o n e dla c z ł o n k ó w C z e s k i e g o T o w a r z y s t w a E n t o m o l o -gicznego. P o z o s t a j e więc wierzyć, iż d o c z e k a m y się j e g o p o p r a w i o n e j i uzupeł-nionej wersji, która p o w i n n a być zachętą do wydania a n a l o g i c z n e j publikacji p o ś w i ę c o n e j e n t o m o l o g o m i pszczelarzom polskim.
Cezary W. Domański (Lublin)
