Wybrane mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju

Pełen tekst

(1)Elżbieta Bombińska Katedra Handlu Zagranl.znego. Wybrane mierniki międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju Kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej to temat ciągle podejmowany w wiełu krajach. Nie może to dziwić, zwłasz cza w warunkach rosnącej globalizacji i internacjonalizacji życia gospodarczego , nasilającej się konkurencji międzynarodowej typu oligopolistycznego i regionalnej integracji gospodarczej'. Zmiany dokonujące się we współczesnej gospodarce światowej doprowadziły do wzrostu znaczenia międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, która jest postrzegana obecnie - co jest widoczne przede wszystkim w krajach odnoszących sukcesy gospodarczenie tylko jako warunek zwiększania eksportu przez poszczególne kraje, lecz w coraz większym stopniu jako sposób na efektywne wykorzystanie zasobów krajowych oraz przyciągnięcie zagranicznych inwestycji i technologii. Powszechnie jest traktowana jako ważny czynnik wzrostu'. Mimo że pojęcie "konkurencyjność międzynarodowa" jest uzy,:"ane we . współczesnej literaturze ekonomicznej i życiu gospodarczym nadzwyczaj czę sto, nadal brakuje jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji tej kategorii. Co więcej , niekiedy kontrowersje wzbudza zasadność przypisywania cechy konkurencyjności gospodarce krajowej. P. Krugman odrzuca tezę o współzawodniczeniu narodów na arenie międzynarodowej i tylko za hipotezę, i to ryzykowną, uważa wiązanie osiągnięć w życiu gospodarczym z sukcesami na arenie międzynarodowej. Pogląd swój uzasadnia dowodząc, że rywalizacja międ zy krajami jest grą o sumie zerowej, w której nie ma wygranych ani pokoI J. Misnla, Teoretyczne podstawy międzynarodolVej konkurencyjności gospodarki nClmdolVej.SGH, Warsz.wa 1995, s. 3.. 2 Su'megie OptiollS fol' Latill America ill IIJe /990.\', pod red. eJ, Bradforda, Paris 1992, cyt. zn: D. HUbncl', Międzynarodowa kOllkurencyjno.M gospodarki a strategia rozwoju, "Ekonomista" 1994, nr 3..

(2) I. Eltbiela Bombi/iska. nanych. Zdaniem P. Krugmana fakt ten w zasadniczy sposób odróżnia współ zawodnictwo między krajami od rywalizacji między przedsiębiorstwami i tyłko tym ostatnim przyznaje on przywilej konkurowania'. Gdyby jednak, podążając za tokiem rozumowania P. Krugmana, przyjąć, że w rywalizacji krajów na arenie międzynarodowej zwycięzcami są wszyscy, to znacznie mogą różnić się rozmiary korzyści osiąganych przez poszczególnych partnerów. I - jak się wydaje - właśnie o te różnice toczy się gra'. Trudno zatem za P. Krugmanem uznać mówienie o konkurencyjności za błędną i niebezpieczną obsesj ę 5. Przeprowadzenie dokładnego rozróżnienia między przewagą konkurencyjną przedsiębiorstwa a przewagą konkurencyjną kraju zawdzięczamy M.E. Porterowi, którego zdaniem można mówić o kształtowaniu przewagi konkurencyjnej na dwóch poziomach: przedsiębiorstwa i kraju. Pierwotny charakter ma przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa, ponieważ to firmy, a nie państwa lub narody konkurują na rynkach międzynarodowych. Przewaga konkurencyjna kraju ma charakter wtórny, jednak jest ona istotnym czynnikiem modyfikującym przewagę konkurencyjną na poziomie firmy. Sukcesy gospodarcze przedsiębiorstw są współwyznaczane przez otoczenie, w którym przedsiębior stwa te działają, a w szczególności przez takie jego elementy, jak: efektywność struktury produkcyjnej gospodarki, jej infrastruktura techniczno-organizacyjna, obowiązujący w danym kraju system wartości, czy spraw ność jego struktur połitycznych. Rozważania M.E . Portera, poparte wieloletnimi badaniami w dziesięciu najbardziej rozwiniętych krajach świata, prowadzą do wniosku, że można i należy zajmować się przewagami konkll1'encyjnymi narodówÓ. Można zatem uznać konkurencyjność gospodarki narodowej za zbudowaną na konkurencyjności firmy, która działa i eksportuje w jej granicach, ale zarazem konkurencyjność gospodarki narodowej jest czymś więcej niż tylko rezultatem lącznej lub przeciętnej konkurencyjności firm . Konkurencyjność firmy odzwierciedla nieuchronnie pomyślne praktyki zarządzania ze strony rad nadzorczych, ale wyrasta ona także z siły i efektywności struktury produkcyjnej gospodarki narodowej , jej infrastruktury technicznej i innych czynników wyznaczających efekty zewnętrzne , które mogą być podstawą działalności przedsiębiorstwa 7 • Jeśli uznamy zatem, że można się zajmować konkurencyjnością. na szczeblu gospodarki narodowej, powstaje problem jej efektywnego zdefiniowania. Jak zauważa W. Biellkowski: "bardzo trudno jest ją (tj. konkurencyjność) dobrze zdefiniować, a co czyni, że autorzy stosownych opracowalI przyjmują 3. Por. p, Krugman, C011lpetitiveness: A DOllgerolls Obscssioll , "Forcign Affairs" 1994, nr 2.. 4. M.. Lubiński, Konkllrencyjność gospodarki czy przedsiąbiol'sllVlI?. "Gospodarka Narodowa". 1995, nr 6. 5 Poglądy przeciwników P. Krugmnnfl znalazły odzwicrciccllcnic w dyskusji na lamach "Forcign Affai rs" pod znamiennym tytułem A Zero-Sum Debate. Por. Thc Fig/li over CompetitivellCSS,. "Foreign Affnirs" 1994, nr 4.. (, Por, M.E. Porter, The Competitive AdvlIllfage o! Na!iol!s, Tho Frcc Prcss, New York 1990 , 7 F. Chcsnais,. TecJmical Coo/,cratioll Agl'cemellfs bctweell Finns, "STI-Rcview" 1988, nr 4..

(3) Wybrane mierniki międzynarodowej pozycji .... I. albo definicje bardzo kontrowersyjne, albo też neutralne, ale za to bardzo ogólne i o małej użyteczności badawczej. Z drugiej zaś strony powstaje olbrzymia masa definicji precyzyjnie określających co to jest konkurencyjność; są to najczęściej propozycjc dobrze przemyślane i trudne do podważenia. Ich słabość polega jednak najczęściej na tym, że dotyczą wycinka życia gospodarczego kraju, odnoszą się bowiem do analizy przedsiębiorstwa, sektora gospodarczego (np. przemysłu tekstylnego czy motoryzacyjnego) czy też do stanu stosunków z zagranicą. Problem z wykorzystaniem miar szczegółowych polega z kolei na tym, że utrata konkurencyjności jednej czy dwóch dziedzin przemysłu nie przesądza jeszcze o zdolności konkurencyjnej gospodarki jako całości. Może to być jedynie sygnał o zachodzących zmianach w jej strukturze, czy też przesuwania się przewag komparatywnych w wymianie z zagranicą - często do dziedzin bardziej obiecujących z punktu widzenia całej gospodarki"'. Definicję międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej można znaleźć w raportach o stanie konkurencyjności światowej przygotowywanych od kilkunastu lat przez Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania (IMD - International Institute for Management Development) w Lozannie we współ pracy ze Światowym Forum Ekonomicznym (WEF - World Economic Forum) w Genewie. "The World Competitiveness Report 1994" definiuje międzynaro dową konkurencyjność gospodarki lub firmy jako zdolność do tworzenia więk szego bogactwa niż konkurenci na tynku światowym. Według raportu zdolność konkurencyjna danego kraju jest rezultatem przekształcania zasobów kraju bądź to już istniejących Uak np. zasoby naturalne), bądź to wytworzonych (np. infrastruktura, kapitalludzki) dzięki procesom (np. produkcji) w wyniki ekonomiczne, które są następnie weryfikowane na rynku międzynarodowym'. Z kolei w badaniach OECD konkurencyjność jest definiowana jako zdolność kraju do wytwarzania dóbr i usług, które w warunkach wolnego handlu są akceptowane na rynku światowym przy jednoczesnym utrzymaniu lub wzroście dochodów ludności. Eksperci Wspólnoty Europejskiej rozumieją konkurencyjność jako zdolność do sprostania konkurencji międzynarodowej, a za jej miarę uznają akceptację wyrobów przemysłowych Wspólnoty na rynku międzynarodowym'". W innym raporcie stwierdzają, że przemysłowa konkurencyjność krajów zależy od ich zdolności do zachowania równowagi na rynku krajowym między importem a produkcją krajową. Równowaga ta jest zbilansowana z efektami uzyskanymi w eksporcie". W kolejnym raporcie Komisji Wspólnot Europejskich konkurencyjność oznacza zdolność kraju do zwiększania jego udziałów na rynkach 8 W. Bieńkowski, Oddziaływallie rządu. USA lIa rozwój zdoilIOści konkurellcyjnej g().~1)odal'ki. Gmel'ykmlskiej w lalach /98/-1988, Monografie i Opracowania, SGB, Warszawa 1993, nr 378, S.I4-15. 9 Tilc World Compctitivcncss Report 1994, World Economic Forum, LOllsannne 1994, s. 18. 10 Report on thc CompetitivcllCSS of Com mu nity Industry, Bl1lssels 1983, s. 56. II "Europcan Economy" 1985, nr 25, s. 11..

(4) I. Elżbieta. Bombiliska. eksportowych lub do utrzymania relatywnie wysokiego tempa wzrostu krajowego popytu bez pogarszania bilansu obrotów bieżąc ych". Kompleksowe podejście do zagadnień konkurencyjności można znaleźć w pracach J. Bossaka, autora najbardziej znanych opracowań poświęconych konkurencyjności w literaturze polskiej. Jego zdaniem gospodarka konkurencyjna to taka, "która - z jednej strony - dostosowuje swoje cele społeczno-eko nomiczne oraz mechanizm funkcjonowania nie tylko do wewnętrznych warunków, ale również do uwarunkowań międzynarodowych, z drugiej zaś jest zdolna podjąć skuteczne działania, które nie tylko w twórczy sposób wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, ale także będą oddzialywać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniający zwiększenie korzyści z udziału w międzynaro dowym podziale pracy"". W definicji tej zwraca uwagę ujęcie konkurencyjności gospodarki jako procesu rozwojowego, cechującego się okreśłoną dynamiką, który przebiega w warunkach gospodarki otwartej i jest ściśle zwią zany z zachodzącymi w niej zmianami strukturalnymi. Pomimo wielu różnic występujących w zaprezentowanych definicjach, można jednak zauważyć - zwłaszcza w ostatnich z przytoczonych ujęć wyraźne dążenie do interpretowania międ zynarodowej konkurencyjności gospodarki krajowej jako realnego efektu zdołności kraju do wykorzystywania zasobów w celu osiągnięcia możliwie największych korzyści z tytułu rozwoju międzynarodowej wymiany gospodarczej w procesie tworzenia bogactwa narodowego". W odniesieniu do międzynarodowej konkurencyjności w literaturze przedmiotu odróżnia się wyraźnie dwa pojęcia: międzynarodowej zdolności konkurencyjnej i międzynarodowej pozycji konkurencyjnej . Pojęcia te dotyczą tego samego przedmiotu badań, uwypuklając jednak różne jego aspekty. Między narodowa zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej jest rozumiana jako dynamiczna właściwość krajowego ukladu gospodarczego, obrazująca jego długookresową zdolność aktywnego i antycypowanego dostosowania się do zmieniających się warunków gospodarczych, technologicznych itp. jako zdolność do działań umożliwiających wzrost lub utrzymanie udziału w korzyściach wynikających z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy !l. Kategoria zdolności konkurencyjnej jest bliska lub wręcz tożsama ze zdolnością gospodarki otwartej do trwałego, długotrwałego wzrostu, bowiem budowanie konkurencyjności ma na celu trwałe uzyskiwanie korzyści z wymiany między narodowej i stymulowanie rozwoju gospodarki danego kraju. Zdolność konku;,Europo"n Economy" 1993, nr 54, s. 164. Por. J. Dossak, Spo'ecZ1ło~ekoIlO11liczll e mvaJ'/mkowallia międzynarodowej zd()bw~ci kOIl~ kllrellyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania, SGPiS, Warsza wa 1984, nr 153, S.37-46. 14 J. Misala, op. cil., s. 46. IS D. HUbner. Międzynarodowa k01lkurencyjność gospodarki a strategi" rozwoju, "Ekono~ misla" 1994, nr 3. 12. 13.

(5) Wybrane mierniki. międzynarodowej. I. pozycji .... rencyjna gospodarki krajowej jest także określana mianem konkurencyjności czynnikowej, gdyż eksponuje ona zdolność do poprawy konkurencyjności, a nie tylko zdolność do konkurowania. Jest to dynamiczne ujęcie konkurencyjności od strony jej czynników i uwarunkowaJ\l6. Z kolei kategoria międzynarodowej pozycji konkurencyjnej odnosi się do udzialu danej gospodarki w międzynarodowym podziale pracy i szeroko rozumianej wymianie gospodarczej, tj. w wymianie produktów oraz czynników wytwórczych. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki krajowej nazywana jest też konkurencyjnością typu wynikowego, gdyż określa ona konkurencyjność od strony jej efektów w ujęciu statycznymi'. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki jest pojęciem szerszym i glębszym od pojęcia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jest to bowiem ujęcie kompleksowe, dynamiczne i systemowe, "wchlaniające" poję cie pozycji konkurencyjnej jako jednego z jej wielu czynników, a zarazem jako jej zewnętrznego jedynie, a więc niepelnego obrazu I'. O ile pojęcie pozycji konkurencyjnej ma swoje źródło w teoriach wymiany, to kategoria zdolności konkurencyjnej wyodrębniła się z teorii wzrostu gospodarczego. Zaprezentowany podział nie ma oczywiście charakteru dychotomicznego, gdyż pozycja kraju w gospodarce światowej zależy od stanu całej gospodarki. Wszystkie teorie wzrostu uwzględniają skutki zaangażowania się kraju w międzynarodowym podziale pracy, związki ekonomiczne z otoczeniem zewnętrznym traktowane są zaś jako sposób osiągania celów rozwojowych. Do podstawowych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki najczęściej zalicza się jej udział w handlu światowym, stan bilansu obrotów z zagranicą oraz zmiany w term of trade l9 • Udział w handlu światowym, a przede wszystkim udział w światowym eksporcie, jest najpopularniejszym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Wzrost tego udzialu jest najczęściej utożsamiany z poprawą pozycji konkurencyjnej danego kraju na arenie międzynarodowej. Prostota tego wskaź nika stanowi jednocześnie jego podstawową wadę. Nie uwzględnia on bowiem tak istotnych czynników, jak np. zmiany kursu walutowego i fazy cyklu koniunkturalnego (elementy istotne przy wyborze okresu bazowego), czy też specyficznych uwarunkowali wymiany handlowej badanego kraju, takich jak korzystanie z preferencji w handlu, proeksportowa polityka rządu itp. Najważ niejszym mankamentem wskaźnika udziału w handlu światowym w analizach długiego okresu jest nie uwzględnienie różnic w tempie wzrostu gospodarczego kraju w odniesieniu do tempa wzrostu gospodarki światowej, a także pominięIii Por. J. Bossak, op. cit.. s. 37-44; M. LubiJ\ski. T. Michalski, J. Misała, MiędzY1larodowa gospodarki: pojęcie i sposób lIIierze/l;a, IRiSS Warszawa 1995, s. 9.. kOllk/lrrmcyjllotć 17 Ibidem.. I. W. BicIlkowski, op. cit., s. 19. Niektórzy badawcze wliczaj,) do tej grupy miar także stan rezerw złota monetarnego i walut, n nawet - chociaż rzadko - poziom kursu walutowego. III 11).

(6) I. Elżbieta. BOlllbiliska. cie w badaniach zmian strukturalnych zachodzących w danym kraju i jego otoczeniu ekonomicznym. Może się bowiem okazać, że wzrost udziału w eksporcie światowym dokonuje się głównie dzięki zwiększonemu udziałowi dóbr nisko przetworzonych, na które popyt światowy cechuje się relatywnie szybszym wzrostem, zwiększone dostawy zaś są jedynie pochodną konkurencyjności cenowej, uzyskanej np. dzięki subsydiom rządowym . Może jednak wystą pić sytuacja odwrotna, tzn. stałemu lub malejącemu udzialowi w światowym eksporcie mogą towarzyszyć zmiany w jego strukturze, charakteryzujące się względnym wzrostem eksportu dóbr o dużej wartości dodanej i (lub) względ nie dużym wkładzie nowoczesnej technologii. Będą to przekształcenia podobne do tych, jakie zachodzą w strukturze popytu światowego'o. Ze względu na powyższe zastrzeżenia o przydatności wskaźnika ud ziału w eksporcie świato wym jako miary pozycji konkurencyjnej będzie decydowało równoczesne zbadanie tempa zmian w strukturze eksportu danego kraju w odniesieniu do zmian w strukturze św iatowego popytu. Kolejne miary międzynarodowej pozycji konkurencyjnej to udział danego kraju w imporcie światowym oraz wskaźnik tzw. penetracji importowej, który ma postać":. Wp = gdzie: lm Ex Xs -. wartość wartość wartość. lm .100, Xs - Ex + lm. importu, eksportu, produkcji sprzedanej.. W odniesieniu do całej gospodarki narodowej wskaźnik penetracji importowej jest udziałem importu w podaży na rynku wewnętrznym". Często przyjmuje się , że im wyższy jest udział danego kraju w imporcie św iatowym i więk szy udział dóbr importowanych w podaży na jego rynku wewnętrznym, tym gorsza jest pozycja konkurencyjna gospodarki. Tymczasem wzrost udzi ału dóbr importowanych w rynku wewnętrznym nie oznacza na ogół spadku pozycji konkurencyjnej danego kraju, a jedynie jego większe zaangażowanie w międzynarodowy podział pracy. Jednakże zróżnicowane tempo wzrostu penetracji importowej w różnych segmentach rynku oznacza zmianę konkurencyjności poszczególnych działów gospodarki, a więc tworzenie się nowych przewag konkurencyjnych. Od struktury tych przewag zależeć będzie interpretacja zmian wskaźnika penetracji importowej. Zatem, podobnie jak dla wskaź nika udziału w eksporcie światowym, o przydatności wskaźnika penetracji. W. Bieńkowski, op. cif" s. 45, R,A. Johns, International Tl'lIde Theol'ies mul file Evo!vil1g Internatiollal Ecol/omy, SI. Martin Prcs, , New York 1985 . s. 239. 22 Wskaźnik penetracji importowej można budować również dla sektom lub branży. 20 21.

(7) I. Wybrane mierniki międzynarodowej pozycji .... importowej jako miary pozycji konkurencyjnej decydować będzie równoczesne stosowanie wielu miar pokrewnych i towarzyszących. Spośród innych wskaźników pozycji konkurencyjnej , opierających się na agregatowym ujęciu danego kraju w eksporcie światowym, można wymienić wskaźnik eksportu hipotetycznego oraz wskaźnik stałego udziału w rynku. Wskaźnik eksportu hipotetycznego HE (hypothetical exports) tworzy się przez porównanie faktycznego eksportu osiągniętego przez dany kraj z eksportem, jaki miałby miejsce, gdyby wzrósł on w tempie równym wzrostowi świato wego popytu w danym okresie". W odniesieniu clo ogólnych obrotów zagranicznych danego kraju eksport hipotetyczny dla okresu t można zapi sać za pomoClJ wzoru: HE = X·JO . r. gdzie:. Xio - eksport globalny krajuj w okresie O, I'. -. stopa wzrostu importu. Wskaźnik. HE. światowego między. można obliczyć także. nymi towarami (grupami towarowymi),. okresem O i t.. w odniesi eniu do handlu poszczególwykorzystując formułę:. HE = I(xijo . r;),. ,. gdzie:. Xijo - eksport dobra i przez kraj j w okresie O, r; - stopa wzrostu importu okresem O i t.. Na podstawie. wskaźników. światowego. HE. towaru (grupy towarów) i między. można obliczyć. tzw.. wskaźnik. konkuren-. cyjności:. Xj 'K-, - X· . r ' JO. Wskaźniki K, nie są idealnymi miarami konkurencyjności międzynarodo wej. Zasługują one jednak na uwagę głównie z tego względu, że ujmują w sposób syntetyczny łączne oddziaływanie na tę konkurencyjność wszystkich czynników wewnętrznych (zależnych od danego kraju) oraz czynników zewnętrznych, tj. niezależnych. Aby wyodrębnić te czynniki, trzeba przeprowadzić dalsze badania"' . Drugi z wymienionych wskaźników, mianowicie moclel stałego udzi ał u w rynku (con.l'talJt-market-share-lIIodel- CMS) jest nieco inną, znacznie rozbudowaną wersją powyższej koncepcji. W modelu tym dokonuje się pJ'óby oceny zarówno wewnętJ'znych, jak i zewnętJ'znych ź ródeł obecncgo wzrostu eksportu danego kraju, badając czteJ'Y możliwości: eFekt handlu światow ego, 2l R.A. 1011n5 . op. cit .. s. 232. 24. M . Lubiński. T. Michalski, J. Misula,,,. cil., s. 26..

(8) I. Elżbieta Bombińska. efekt struktury towarowej, efekt struktury geograficznej oraz efekt konkurencyjności. Formalnie model CMS można zapisać następująco": x] -xo = rx o +L(rj - r)xjo+L L (r ij - r)xijo +L L (xij] -xijo - rjrijO)' I. I. }. I. J. gdzie:. r - tempo wzrostu handlu światowego w wyrażeniu wartościowym, rj. -. tempo wzrostu handlu. światowego. towarem i,. rij - tempo wzrostu całkowitego importu dobra i przez kraj j,. o - okres początkowy, 1 - okres następny,. i - grupa towarowa, j. - kraj przeznaczenia.. Przedstawione równanie składa się z czterech części. Pierwsza z nich wskazuje' jaki byłby rozmiar eksportu danego kraju, gdyby wzrastał on w tym samym tempie jak handel światowy. Drugie wyrażenie, czyli efekt struktury towarowej, wskazuje na wpływ zmian w strukturze towarowej eksportu badanego kraju na wzrost tego eksportu. Jeśli np. w strukturze eksportu danego kraju dominują dobra, na które popyt w świecie szybko rośnie, należy się spodziewać, że eksport danego kraju także będzie wzrastał. Trzecia część równania wyraża efekt struktury geograficznej eksportu. I tak, jeśli dany kraj eksportuje głównie do obszaru charakteryzującego się szybkim wzrostem popytu, należy sądzić, że jego eksport też będzie szybko wzrastał. Ostatnia część równania ujmuje efekt konkurencyjności. Jeśli ten rezydualny element wzoru CMS jest dodatni, a więc wskazuje wielkość powyżej hipotetycznego poziomu stałego udziału w rynku osiągniętego dzięki wymienionym trzem czynnikom zewnętrznym, to oznacza, że zmiana tego udziału została osiągnięta dzięki efektowi zmiany konkurencyjności eksportu danego kraju. Określenie przyczyn tej zmiany (czynniki popytowe, podażowe, wzrost wydajności pracy, polityka państwa) wymaga oddzielnej analizy. Przedstawiona procedura CMS, mimo że stanowi bardziej wszechstronne niż poprzednio wymienione narzę dzie analizy konkurencyjności kraju na rynku światowym, ma również pewne wady. Nie wyjaśnia ona w pełni przyczyn wpływających na wzrost ekspansji kraju na rynkach światowych. Przy jej stosowaniu na uzyskane wyniki ma też duży wpływ ruch cen, ponieważ opiera się on na ujęciu wartościowym. Wspomniany model pozwala ocenić konkurencyjność kraju ex post, lecz nie pozwala przewidzieć przyszłych zmian pozycji na rynkach światowych. Nie podważa to jednak przewagi tej procedury, w porównaniu z uprzednio wymienionymi, zwłaszcza w zakresie wyodrębnienia źródeł poprawy konkurencyjności kraju na rynkach zagranicznych". 25 H. Bowco, J. Pclzman, A COl/stall! Market Shal'e Allalysis of US Compelitiveness, US Dcpartmcllt or Labor, GPO, Wasshingtoll 1980. 26 W. Bieńkowski, S. Lis, KOflkllrellcyjlJo,~(.1 gospodarcza USA, Folia Occonomica CracovicnM siu, vol. 3D, PAN, Warszawa 1988, s. 18..

(9) Wybrali e mierniki. międzynarodowej. I. pozycji .... Oprócz omówionych miar pozycji konkurencyjnej danego kraju i (lub) ich grupy opartych na zagregowanych wskaźnikach udzialu w eksporcie świato wym , istnieje wiele miar cząstkowych, będących najczęściej pochodnymi tych pierwszych. Jedną z najbardziej popularnych miar jest zaproponowany przez B. Balassę wskaźnik tzw. ujawnionej przewagi komparatywnej (revealed comparative advantage - RCA), który wyraża względną przewagę danego kraju w światowym eksporcie danego dobra czy też grupy dóbr j w stosunku do calkowitego udziału tego kraju w eksporcie światowym 27 . Wskaźnik ten można zapisać następująco:. ·100, gdzie:. x - eksport ujęty. wartościowo,. i - analizowany towar, j - analizowany kraj, N - wszystkie kraje i (lub) ich. T - wszystkie dobra i (lub) ich. określona grupa, określona grupa.. Interpretacja wskaźnika RCA jest stosunkowo prosta. Otóż, jeśli względny udzial określonego towaru i jest większy od względnego udzialu wszystkich analizowanych dóbr (tzn. gdy wskaźnik RCA > 100) dany kraj wykazuje wykazuje (ujawnia) względną przewagę w eksporcie tego dobra. I odwrotnie, jeśli wskaźnik RCA jest mniejszy od 100, mamy do czynienia z brakiem przewagi komparatywnej analizowanego kraju j w zakresie dobra i. Do oceny pozycji konkurencyjnej na podstawie wskaźnika RCA należy jednak podchodzić z pewną ostrożnością. Jak wskazują niektórzy autorzy", szczególnie w krajach rozwijających się i w krajach o gospodarce scentralizowanej, wskaź nik ten może odzwierciedlać jedynie daleko posuniętą specjalizację, wynikającą z względnej obfitości określonych dóbr (np. bogactw naturalnych), przymusu ekonomicznego czy decyzji administracyjnych centrum. Obok udzialu w handlu światowym, najbardziej popularnym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju jest stan jego bilansu handlowego. Powszechnie uważa się, że w dlugim okresie kraj o konkurencyjnej strukturze i efektywnej gospodarce nie powinien mieć klopotów ze zrównoważeniem swego bilansu handlowego. Niemniej tnlktowanie bilansu handlowego jako miary pozycji konkurencyjnej budzi wiele kontrowersji. Wiele wątpliwo ści dotyczy samych zagadnień metodologicznych. Dotyczą one przede wszystkim zasadności wlicza do będącego miarą konkurencyjności bilansu nie tylko bilansu obrotów towarowych, lecz także bilansu uSlug, a w szczególności usług 27 B. Bulnssa, Tracie Liberalizatioll and Revcllled Compal'aUve Advalltage, Thc Manchester School ar Ecocomics and Social Studics, 1965, vol. 33. 28 Por. W. Bieńkowski, op. cit., s. 47..

(10) I. Elżbieta Bombińska. związanych z obsługą obrotu kapitałowego. Niezależnie od sporów metodologicznych, kwestionowana jest również sama zasadność stosowania bilansu handlowego jako miary pozycji konkurencyjnej w krótkim okresie. Dodatnie saldo bilansu handlowego nie zawsze musi bowiem oznaczać poprawę konkurencyjności danego kraju, gdyż może on, nawet w tej sytuacji, obniżać swoją konkurencyjność na rynkach światowych, np. wskutek nadmiernego wywozu kapitału , utrzymywania tradycyjnej struktury eksportu czy też w wyniku obniżenia jego opłacalności. W sytuacji ujemnego bilansu handłowego kraj ten, dzięki napływowi dóbr kapitałowych, może dokonać restrukturyzacji i modernizacji aparatu wytwórczego, a w konsekwencji podnieść efektywność produkcji i w przyszłości konkurencyjność swej gospodarki. Mając na uwadze te kontrowersje, można jednak przyjąć, że wartość sałda bilansu handlowego jako miary konkurencyjności jest duża, a waga jej wzrasta wraz z wydłużaniem badanego okresu. Oprócz odpowiednio długiego okresu badań, poprawna interpretacja stanu bilansu handlowego jako miary pozycji konkurencyjnej wymaga także uwzględnienia zmian kursu danej waluty w badanym okresie, gdyż silne zmiany kursu walutowego mogą wpłynąć na bilans handlowy danego kraju. Wywołana zmianą kursu poprawa bilansu handlowego będzie miała trwały charakter, jeśli zmiany kursu walutowego mają swe źródło w zmieniającej się strukturze i efektywności danej gospodarki. Jeśli jednak zmiana kursu waluty będzie wynikała wyłącznie z oddziaływania czynników krótkookresowych (dewaluacja, spekułacje na rynku wałutowym), to efekty zmian kursowych dla biłansu handlowego będą niewielkie lub krótkotrwałe. Terms oj trade to kolejny - po udziale w handlu światowym i bilansie handlowym - podstawowy miernik międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju. W badaniach nad konkurencyjnością międzynarodową rozważa się najczęściej zmiany tzw. nominałnych (cenowych) terms oj trade, czyli relacji względnych zmian cen uzyskiwanych w eksporcie danego kraju w badanym okresie, do względnych zmian cen dóbr przez niego importowanych. Można to zapisać następująco:. Tp =. gdzie: p ex. - przeciętne. p~x. pt1ex. im. im. pt + po-. ·100,. ceny w eksporcie danego kraju,. Pim - przeciętne ceny w imporcie danego kraju, r - okres badany,. o. - okres wyjściowy.. Poprawę tak zdefiniowanych relacji wymiennych w kolejnych okresach uważa się na ogół za zjawisko korzystne, gdyż zastępuje wzrost siły nabywczej kraju, ponieważ za taką samą ilość eksportu można sprowadzić do kraju więk-.

(11) Wybrane mierniki międzynarodowej pozycji,,,. I. dóbr zagranicznych lub też mniej za nie zapłacić 2 ". W literaturze można jednak spotkać krańcowo odmienną interpretację cenowych terms oj trade jako miary pozycji konkurencyjnej, Zdaniem R, Dornbusha i S. Fishera względny wzrost cen dóbr importowanych przez dany kraj jest oznaką pogorszenia się terms oj trade, a w konsekwencji osłabienia jego pozycji konkurencyjnej. Interpretacja ta jest logicznym rozwinięciem syntetycznego wskaźnika konkurencji Dornbusha-Fishera, którego ogólna postać jest następująca: szą ilość. eP,. K=--' , P. gdzie:. K - konkurencyjność, e - kurs walutowy, p - ceny dóbr krajowych w określonej walucie, P, - ceny dóbr zagranicznych mierzonych w tej samej walucie.. Z podanego wyrażenia wynika, że dany kraj staje się bardziej konkurencyjny, jeśli ceny w imporcie eP rosną w stosunku do cen krajowych P. Nie jest przy tym istotne, czy ceny te (np. w dolarach) rosną wskutek zjawisk inflacyjnych w kraju eksportera (P rośnie), czy też importer placi więcej ze względu na zmianę kursu walutowego (e rośnie), lub też dlatego, że ceny wewnętrzne obniżają się (P maleje). Można zatem stwierdzić, że kraj staje się bardziej kon-. eP. kurencyjny, gdy wyrażenie /. rośnieJO. Taka interpretacja wskaźnika Dorn-. busha-Fishera opiera się na założeniu, że popyt światowy przesuwa się z reguły z dóbr droższych na dobra tańsze, a w związku z tym,jeśJi mamy do czynienia z występowaniem tzw. warunków Marshalla-Lernera, następuje szybszy wzrost eksportu niż importu analizowanego kraju i w efekcie poprawa jego bilansu handlowego, a nawet podniesienie się jego kursu walutowego, co wielu ekonomistów traktuje jako przejawy poprawy konkurencyjności. Wydaje się, że róż nice interpretacyjne cenowych terms oj trade jako miary pozycji konkurencyjnej wynikają z różnych założeń wyjściowych w konstruowanych modelach. Wykorzystanie tego wskaźnika zależy w znacznym stopniu od długości badanego okresu oraz od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju. Przydatność cenowych terms oj trade wydaje się ograniczona do krótkich okresów i głównie dla krajów, które posiadają quasi-monopolistyczną pozycję w określonych segmentach światowego eksportu, co powoduje nieelastyczną reakcję popytu światowego mimo względnego wzrostu cen towarów przez nie eksportowanych. Natomiast w ujęciu długookresowym, przy stosowaniu cenowych terms oj trade jako miary pozycji konkurencyjnej, należy uwzględniać wiele 29. Por. P. Bożyk, l. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, War. szawa 1998,s. 242. 30. W. Bicilkowski, S. Lis, op. cit., s. 13-14.. R.

(12) I. Elżbieta. Bombitiska. dodatkowych czynników, a przede wszystkim poziom rozwoju gospodarczego analizowanego kraju oraz wiele uwarunkowań strukturalnych, wpływających na kształtowanie się kosztów i cen. Dopiero bowiem konfrontacja cen z kosztami wymienianych dóbr pozwoli na określenie efektywno ści handlu, a więc nu stwierdzenie, czy poprawa cenowych ter/l1s oj tracie ma charakter rzeczywisty, czy pozorny. Miarami rzeczywistych korzyści są czynnikowe terms oj trade, zwane też faktoralnymi terms of trade. Ich badanie pozwala skonfrontować relacje wydajności czynników produkcji zawartych w wymienionych dobrach, odzwierciedlonych w wielkości i strukturze kosztów, z uzyskiwanymi cenami tych dóbr". Jeśli więc dany kraj, dzięki bardziej efektywnemu wykorzystaniu swych czynników produkcji, jest w stanie uzyskać szybsze tempo spadku kosztów niż wynosi tempo spadku kosztów u konkurentów, i różnica ta będzie więk sza od ewentualnej negatywnej zmiany cenowych terms oj trade , to i tak efektywność jego wymiany, mierzona zmianą stopy zysku, będzie się zwiększać. Jedną ze słabych stron rozważań o konkurencyjności gospodarki narodowej, a w szczególności o międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju, są trudności związane z ich mierzeniem. Potrzeba znalezienia adekwatnych miar jest coraz bardziej naglącym postulatem teoretycznym i praktycznym". Zaprezentowane miary międzynarodowej konkurencyjności - udziały w handlu świa towym, stan bilansu handłowego i te/'I/Is oj trade - pozwalają wprawdzie w pewnym stopniu określić pozycję konkurencyjną danego kraju, jednak nie są one miarami precyzyjnymi z uwagi na swe ograniczone pole recepcji i ograniczony charakter. Pojedyncze wskaźniki są niewątpliwym uproszczeniem, choć za ich stosowaniem przemawia względna łatwość rachunkowa i interpretacyjna. Zestawy wskaźników lepiej odzwierciedlają rzeczywistość, ale są trudniejsze w budowie, wykorzystaniu i interpretacji. Jednak większe walory poznawcze przemawiają za opisem konkurencyjności za pomocą zestawu wskaźników. W związku z powyższym, w badaniach pozycji konkurencyjnej warto wykorzystywać łącznie możliwie największą liczbę jej miar. Pożądane jest poszukiwanie związków korelacyjnych między wynikami analiz opartych na różnego typu formułach, a potem dopiero wyciąganie odpowiednich wniosków". LIteratura. Bnlassa B., Tl'ade Liberalization and Revealed Comparative Advalllage. The Manchester School or Ecocomics and Social Sludies, 1965, vol. 33 . W" Oddziaływanie rzqdu USA ,la rozwój ZdOltlOści konkurencyjnej gO.l]w(/ark; alllerykatiskiej IV latach 1981-1988, Monografie i Opracowania, SGH, Warszawa 1993, nr 378.. Bieńkowski. 31. P. Bożyk, Wymiona zagrallicmG a dochód narodowy, PWE, Warszawa 1968, s. 70.. M. Lubiński , T. Smuga, Międzynarodo wa konkurencyjność gospodarki Polski: IIlVflrlmkowal/ia" perspektywy, IRiSS, Warsz..'\wa 1995. s. 7, 33 J. Migała, op. cil ., s. 47. 32.

(13) Wybrane mierniki mi?dzynarodowej pozycji .... I. Bieńkowski. W., Lis S " Konkurencyjność gospodarcZlI USA, Folia Oeconomica Cracoviensia, vol. 30, PAN, Warszawa 1988. Bossak J 0' Społeczno-ekonomiczne uwarunkolVania międzynarodowej zdolno.ki konkureIlyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania, SGPiS, Warszawa 1984, nr 153. Bowen H., PeIzman J., A COl/stall t Market Share AlIalysis oj US Competitiveness, US Department ofLabor, GPO, Wasshington 1980. Bożyk P Wymiana zagraniczna a c!ochótl narodowy, PWE, Warszawa 1968. Bożyk p" Misała JOl Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, Chesnais F., TecJmical Cooperation Agreements between Firms, "STI-Review" 1988, nr 4. Hlibner D., Międzynarodowa kOllkurel1cyjllo.~Ć gospodarki a strategia rozwoju, "Ekonomi sta" 1994,nr3. Johns R.A., International Trade Theories and fhe Evolvillg International Economy, SI. Martin Pre", New York 1985. Krugman P., Compeliliveness: A Dallgerous Obsessioll, "Foreign Affairs" 1994, nr 2, Lubiński M., KOllkurencyjllo.~ć gospodarki czy przedsiąbiorstwa?, "Gospodarka Narodowa" 1995, nr 6. Lubiński M., Michalski T., Misala J .. Międzynarodowa konkllrellcyjllo.fć gospodarki: poję cie i spos6b mierzenia, IRiSS, Warszawa 1995. Lubiński M., Smuga T., MiędzY1larodowa konkurencyjno.fć gospodarki Polski: lIwarunkowania i perspektywy, JRiSS, Warszawa 1995. Misala J., Teoretyczne podstawy międzynarodowej konkure1lcyjności gospodarki narodowej, SGH, Warszawa 1995. Porter M.E" Tlze Competitive Advalltage o/Natiolls, The Free Press, New York 1990. Report on the Competitiveness or Commllnity Indllstry, Bru"eJ, 1983. The Wor1d Competitiveness Report 1994, WorJd Economic Forum, LOllsannne 1994. 0l. w. Seletled Measures of a Country's International Competitive Positlon In research on international economic competitiveness, much attention has been pa id to developing and improving the methods lIsed to research a country's international competitive position. Numerous deficiencics in the basic measurcs used to describe a country's participation in the international division of labolll', su ch as shure in world trade, tradc bulance, and terms of trade, have created the need for more precise measures, albeit more complex ones in tenns of accollnting, and harcie!' to lIse and interpret..

(14)