Polacy w radzieckiej Generalicji Wojskowej w latach 1935-1941

Jakub Wojtkowiak

Polacy w radzieckiej Generalicji

Wojskowej w latach 1935-1941

Echa Przeszłości 13, 285-308

2012

EC H A PRZESZŁOŚCI XIII, 2012 IS S N 1509-9873

Jakub Wojtkowiak

In s ty tu t H istorii

U niw ersytet im. A dam a Mickiewicza w Poznaniu

POLACY W RADZIECKIEJ GENERALICJI

WOJSKOWEJ W LATACH 1935-1941*

P a ń s tw o r a d z ie c k ie od p o c z ą tk u sw ego i s tn ie n ia o d ż e g n y w a ło się od R o ­ sji c a ró w i R o sji d e m o k ra ty c z n e j z k ró tk ie g o o k r e s u p o m ię d z y re w o lu c ją l u to w ą i p r z e w r o te m b o lsz e w ic k im . J e d n y m z p rz e ja w ó w te g o z e r w a n ia z w s z e lk ą tr a d y c ją b y ła n o w a , re w o lu c y jn a te rm in o lo g ia . D la te g o m .in . m in i­ s t e r s t w a z o s ta ły z a s tą p io n e p rz e z lu d o w e k o m is a ria ty , s ą d y p rz e z tr y b u n a ły re w o lu c y jn e , a siły z b ro jn e n a z w a n e z o s ta ły R o b o tn ic z o -C h ło p s k ą A r m ią C z e rw o n ą (ro s. R a b o c z e - k r i e s t i a n s k a j a K r a s n a j a A r m i j a - R K K A ). N a w iele l a t z n ik n ę ły w s z e lk ie s to p n ie w o jsk o w e. Z o s ta ły ty lk o fu n k c je . Ze w zg lęd ó w p r a k ty c z n y c h , c h o ćb y po to , b y p rz y p is a ć o d p o w ie d n im fu n k c jo m k o n k r e tn e p ła c e , w 19 2 4 r. u s z e r e g o w a n o je w k a te g o r ie s łu ż b o w e , k tó r e - c h y b a w sp o só b n ie z a m ie rz o n y - b y ły p o g ru p o w a n e p o d o b n ie j a k w P io tro w e j ta b e li r a n g . K o rp u s o fic e rsk i i p o d o fic e rsk i (ro s. k o m a n d n o - n a c z a l s t w u j u s z c z i j so - s t a w ) z o s ta ł p o d z ie lo n y n a 14 k a te g o r ii, do te g o w c z te re c h g r u p a c h o d p o w ia ­ d a ją c y c h : p o d o fice ro m , o ficero m m ło d sz y m , s ta r s z y m i w y ż sz y m (ro s. m ł a d - s z y j , s r i e d n i j , s t a r s z y j i w y s s z y j k n s ) .

S y tu a c ja u le g ła z m ia n ie d o p ie ro w 1935 r. 21 w r z e ś n ia te g o r o k u B iu ro P o lity c z n e K o m ite tu C e n tr a ln e g o W sz e c h z w iąz k o w e j K o m u n is ty c z n e j P a r t i i (b o lszew ik ó w ) p rz y ję ło u c h w a łę o w p ro w a d z e n iu s to p n i w o jsk o w y c h w A rm ii C z e rw o n e j1. D z ie ń p ó źn iej d e c y z ja t a w e s z ła w życie w fo rm ie u c h w a ły o r g a ­ n ó w p a ń s tw o w y c h - C e n tr a ln e g o K o m ite tu W y k o n aw czeg o i R a d y K o m is a rz y L u d o w y c h Z S R R , b y k o le jn e g o d n ia z o s ta ć o g ło sz o n ą w p r a s ie 2. S tw o rz o n y

* Artykuł powstał w ramach realizacji projektu badawczego nr N N108 051539, finanso­ wanego przez Narodowe Centrum Nauki.

1 Politbiuro C K WKP(b): pow iestki dn ia zasiedanij 1919-1952. Katalog, red. G.M. Adibe- kow, K.M. Anderson, t. II, 1930-1939, Moskwa 2001, s. 699.

z o s ta ł n ie z w y k le s k o m p lik o w a n y s y s te m o d rę b n y c h s to p n i d la o ficeró w lin io ­ w y c h w o jsk lą d o w y c h , floty, d la o ficeró w słu ż b : p o lity c z n e j, in ż y n ie ry jn e j (n ieco ró ż n ią c y się w p r z y p a d k u floty), in te n d e n tu r y , m e d y c z n e j, w e te r y n a ­ ry jn e j i sp ra w ie d liw o ś c i. N a z e w n ic tw o o d w o ły w ało się do n a z w fu n k c ji we w s z y s tk ic h ty c h p io n a c h . W y ją te k u c z y n io n o d la o ficeró w m ło d sz y c h i s t a r ­ sz y c h s łu ż b y lin io w ej, k tó r y m od te j p o ry m o ż n a było n a d a w a ć tra d y c y jn e s to p n ie l e j t n a n t a i s ta rs z e g o l e j t n a n t a (o ficero w ie m ło d si) o ra z k a p ita n a , m a jo r a i p u łk o w n ik a (o ficero w ie s ta r s i) . N a s a m y m szczycie w o jsk o w ej h ie ­ r a r c h ii p o ja w ił się s to p ie ń m a r s z a łk a Z w ią z k u R a d zieck ieg o .

J e d n a k w p ro w a d z e n ie w ty m m o m e n c ie s to p n ia , w k tó ry m p a d ło b y słow o „ g e n e ra ł” n ie m ie śc iło się w a k c e p to w a n y c h w ó w cza s g r a n ic a c h . D la te g o n a ­ zw y w s z y s tk ic h s to p n i w y ższeg o k o r p u s u o fic e rsk ie g o , k tó r y o d p o w ia d a ł ge- n e ra lic ji, w y w o d ziły się od fu n k c ji. O ficero m lin io w y m p rz y n a le ż a ły o d tą d s to p n ie k o m b rig a , k o m d iw a , k o m k o ra , k o m a n d a r m a 2. i 1. r a n g i, oficerom flo ty - k a p ita n a 1. ra n g i, fla g m a n a 2. i 1. ra n g i o ra z fla g m a n a flo ta 2. i 1. ra n g i, o ficero m p o lity c z n y m - b rig a d n o g o , d iw izio n n o g o , k o rp u s n o g o i a rm ie jsk o g o (2. i 1. ra n g i) k o m is s a r a 3, o ficero m w y ż sz y m p o z o s ta ły c h s łu ż b o d p o w ied n io : b rig -, diw -, k o r- i a r m i n t i e n d a n t a , in ż e n io r a , w r a c z a , w ie tw r a c z a i w o je n ju ri- s ta . O d rę b n ie p o tr a k to w a n o w y ż sz y c h o ficeró w p io n u in ż y n ie ry jn e g o floty, d la k tó ry c h p rz e w id z ia n e b y ły s to p n ie in ż e n io r-fła g m a n a 3., 2. i 1. r a n g i.

D ecy zje o n a d a n i u s to p n i n a n a jw y ż s z y c h s z c z e b la c h w o jsk o w ej h i e r a r ­ c h ii z a p a d a ły n a n a jw y ż s z y m s z c z e b lu p a r ty jn y m - w B iu rz e P o lity c z n y m , k tó r e 14 lis to p a d a 1935 r. z a tw ie rd z iło s to p n ie d la p o n a d s t u w y ż sz y c h ofice­ ró w 4. F o r m a ln ie w życie w c h o d z iły po o g ło s z e n iu ic h w fo rm ie u c h w a ł C K W i R K L Z SR R . W ię k sz o śc i o ficeró w w y ż sz y c h s to p n ie n a d a n e z o s ta ły n a p o d ­ s ta w ie u c h w a ł W yższej K o m isji A te s ta c y jn e j, n ieco k o ry g o w a n y c h i z a tw ie r ­ d z a n y c h p rz e z lu d o w eg o k o m is a r z a obrony, m a r s z a łk a K lim e n ta W oroszyło- w a, o g ła s z a n y c h w fo rm ie je g o ro zk azó w .

N a jw y ż s z y s to p ie ń - m a r s z a łk a Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o - z o s ta ł n a d a n y p ię c iu oficerom : w ła ś n ie W oroszyłow ow i, je g o z a s tę p c y i je d n o c z e ś n ie szefow i u z b r o je n ia R K K A M ic h a iło w i T u c h a c z e w s k ie m u , szefow i S z ta b u G e n e ra ln e g o A rm ii C z e rw o n e j A le k s a n d ro w i Je g o ro w o w i, in s p e k to ro w i k a w a le r ii R K K A S ie m io n o w i B u d io n n e m u i dow ódcy S p e c ja ln e j A rm ii D a le k o w sc h o d n ie j W a si­ lijo w i B lu c h e ro w i. Z w ra c a u w a g ę , że choć w y ższe k a d r y d ow ódcze R K K A b y ły n ie z w y k le z ró ż n ic o w a n e p o d w z g lę d e m n a ro d o w o śc io w y m , p ię c iu p ie rw s z y c h m a r s z a łk ó w było w y łą c z n ie R o s ja n a m i5. J u ż je d n a k szczebel n iżej n ie z a b ra k ło

3 Paweł Wieczorkiewicz wprowadził do obiegu naukowego odpowiadające im poręczne skrótowce: brigkom, diwkom, korkom i armkom. Zob.: P.P. Wieczorkiewicz, Spraw a Tuchaczew- skiego, Warszawa 1994, s. 50.

4 Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (dalej: RGASPI), fond 17, opis 3, dieło 972, list 162, 164-169, 171-175, 177 (Protokół nr 34 posiedzenia Biura Polityczne­ go KC WKP(b), 26 XI 1935).

5 Pierwszym marszałkiem Związku Radzieckiego innej narodowości niż rosyjska i ukraiń­ ska, a 11. w ogóle, był Iosif Stalin, który przyznał sobie ten stopień w marcu 1943 r.

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 8 7

p rz e d s ta w ic ie li in n y c h n a ro d o w o śc i - w śró d p ię c iu k o m a n d a rm ó w 1. ra n g i Ie ro n im U b o rew icz (dow ódca B ia ło ru sk ie g o O k rę g u W ojskow ego) b y ł L itw i­ n e m , a Io n a J a k i r (dow ódca K ijo w sk ieg o OW ) - Ż y d em . Ż y d e m b y ł ró w n ie ż je d y n y a rm k o m 1. r a n g i, s z e f Z a r z ą d u P o lity c z n e g o A rm ii C z e rw o n e j, J a n G a m a r n ik . I w ła ś n ie p rz e d s ta w ic ie li n a r o d u w y b ra n e g o u z n a ć n a le ż y z a n a j ­ lic z n ie j, po R o s ja n a c h , r e p r e z e n to w a n ą g r u p ę n a ro d o w o ś c io w ą w ś ró d n ow ej ra d z ie c k ie j g e n e ra lic ji. W e d łu g d o ty c h c z a so w y c h u s t a l e ń h isto ry k ó w , m o ż n a szaco w ać, że do k o ń c a 1 9 3 6 r. około 2 0 0 Ż ydom n a d a n o s to p n ie w yższego k o r p u s u o fic e rsk ie g o 6. S p o ś ró d in n y c h n a ro d o w o śc i n ie s ło w ia ń s k ic h w s p o ­ m n ie ć n a le ż y o Ł o ty s z a c h - w e w s z y s tk ic h s t r u k t u r a c h ra d z ie c k ie g o p a ń s tw a b y li o n i lic z n ie r e p r e z e n to w a n i. W śró d oficeró w w y ż sz y c h , k tó r z y n o m in a c je n a s to p n ie u z y s k a li p rz e d k o ń c e m 1 9 3 6 r., s ta n o w ili o n i g r u p ę około 80 osób - sz czeg ó ln ie w ie lu ic h słu ż y ło n a n a jw y ż s z y c h s z c z e b la c h w o jsk o w ej h i e r a r ­ c h ii - w ś ró d 152 ofice ró w R K K A , k tó r y m n a d a n o s to p n ie k o m k o ra , ró w n o ­ r z ę d n e i w y ższ e, by ło ic h a ż 197.

W cało ści w y ż sz y k o r p u s o fic e rsk i r a d z ie c k ic h s ił z b ro jn y c h s ta n o w ił w ó w czas p r a w d z iw ą m o z a ik ę n a ro d o w o śc io w ą . Po k ilk u d z ie s ię c iu b ą d ź k ilk u ­ n a s t u r e p r e z e n ta n tó w (oprócz U k r a iń c ó w i B ia ło ru sin ó w , k tó rz y n ie w ie le u s tę p o w a li Ż ydom ) m ia ły ta k ie n a c je j a k O r m ia n ie , N ie m c y (n ie ty lk o n a d - w o łż a ń sc y czy k u rla n d z c y ), G r u z in i, L itw in i czy E sto ń czy cy , k tó r y c h sporo słu ż y ło w e flocie. O p ró cz te g o m o ż n a w y m ie n ić , n a p rz y k ła d , k ilk u W ęgrów , S z w a jca ró w , S ło w a k a , S e r b a czy B u łg a r a . N ie z a b r a k ło w ś ró d ra d z ie c k ie j g e n e r a lic ji ró w n ie ż P o lak ó w .

P o la c y od sa m e g o p o c z ą tk u s ta n o w ili w ra d z ie c k ie j e licie w o jsk o w ej w i­ d o c z n ą m n ie jsz o ść . S z c zeg ó ln ie i s t o t n ą ro lę w h ie r a r c h ii A rm ii C ze rw o n e j o d g ry w a li w l a ta c h 20. m in io n e g o s tu le c ia . W ty m c z a sie w s k ła d n a jw y ż s z e ­ go, k o le g ia ln e g o o r g a n u sto ją c e g o n a je j czele - R e w o lu cy jn ej R a d y W o jsk o ­ w ej Z S R R - w ch o d ziło w s u m ie tr z e c h P o lak ó w . B y li to J ó z e f (Iosif) U n sz - lic h t, c z ło n e k R R W od s ie r p n ia 1923 r., a od lu te g o 1925 r. do c z e rw c a 1930 r. z a s tę p c a je j p rz e w o d n ic z ą c e g o , W a c ła w B o g u c k i - c z ło n e k r a d y od s ie r p n ia 1923 r. do lu te g o 1924 r., o ra z R o m u a ld M u k le w ic z - c z ło n e k R R W od s ie r p ­ n i a 1926 r. do g r u d n ia 1933 r.8 N a d m ie ń m y , że U n s z lic h t b y ł je d n o c z e ś n ie

6 Por.: N.S. Czeruszew, W miestie so S ta lin y m , „Wojenno-Istoriczeskij Żurnał” 1991, nr 2, s. 89-94; F.D. Smirnow, Jew riei - gienierały W ooruiennych S ił S S S R (kratkije biografii), Mo­ skwa 1993. Badania obu tych historyków nie są wolne od błędów. Na przykład obaj wymieniają jako Żydów komdiwa Władimira Łazariewicza oraz kombrigów Iwana Kosobuckiego, Antona Kozierowskiego i Iosifa Kruka. Tymczasem według danych ankietowych dwaj pierwsi byli Biało­ rusinami, a trzeci Litwinem, czwarty zaś podawał się za Białorusina władającego językiem polskim i rosyjskim. Żaden z nich nie wymienia jako Żyda komkora Michaiła Sangurskiego, który według tychże danych nim był: Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (dalej: RGWA), Karty Ewidencji Służby (dalej: KES).

7 Dane o liczbie nadanych stopni (tu i niżej): RGWA, f. 37837, op. 21, d. 107, l. 21 (Informacja o liczbie przedstawicieli korpusu oficerskiego RKKA według stopni na 10 XI 1936); dane o liczbie Łotyszy na podstawie badań własnych.

8Riewwojensowiet riespubliki. Protokoły 1920-1923. Sbornik dokum ientow , Moskwa 2000, s. 368-373.

z a s tę p c ą lu d o w eg o k o m is a r z a s p r a w w o jsk o w y c h i m o rs k ic h , a M u k le w ic z s z e fe m Z a r z ą d u S ił M o rs k ic h R K K A (do c z e rw c a 1931 r.), czyli s ta ł n a czele ra d z ie c k ie j m a r y n a r k i w o je n n e j. N ie b y ł p ie rw s z y m P o la k ie m n a ty m s ta n o ­ w is k u - w c z e śn ie j, w o k re s ie od g r u d n ia 1921 r. do g r u d n ia 19 2 4 r., s p r a w o ­ w a ł je E d w a r d ( E d u a r d ) P a n c e r z a ń s k i, a n a d o d a te k szefem s z ta b u p r z y n im b y ł p rz e z p e w ie n c z a s A le k sie j D o m b ro w sk i (A le k sy D ą b ro w s k i)9.

T ru d n o j e d n a k n ie z a u w a ż y ć, że w m ia r ę j a k Io sif S ta lin s k u p ia ł w sw y ch r ę k a c h c o ra z p e łn ie js z ą w ła d z ę n a d p a r t i ą i p a ń s tw e m , m a la ły w p ły w y P o la ­ k ó w w in s ty tu c ja c h siło w y ch Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o . P ie r w s z ą z n ic h b y ł w y w ia d w ojskow y. W l a t a c h 1 9 2 8 -1 9 2 9 liczące się s ta n o w is k a w Z a rz ą d z ie W y w ia d u A rm ii C z e rw o n e j s tra c iło tr z e c h n a s z y c h ro d a k ó w : B ro n is ła w B o rt- n o w s k i (z a s tę p c a sz e fa z a r z ą d u ), S ta n is ła w B u d k ie w ic z (szef o d d z ia łu ) i W a ­ c ła w K o le s iń s k i (z a s tę p c a s z e fa o d d z ia łu )10. W po ło w ie 1930 r. U n s z lic h t z o s ta ł o d s u n ię ty n a b o c z n y to r, z a c h o w u ją c je d y n ie s ta n o w is k o s z e fa O s o - a w i a c h i m u 11. W k o le jn y m r o k u M u k le w ic z z o s ta ł z d e g ra d o w a n y do fu n k c ji in s p e k to r a m a r y n a r k i w o jen n ej.

Z w ra c a u w a g ę , że p ra w ie w sz y sc y w y m ie n ie n i tr a f ili do s t r u k t u r c y w il­ n y c h , m o że z w ią z a n y c h z sz e ro k o r o z u m ia n ą s f e r ą m ilita r n ą , j a k n a p r z y k ła d L u d o w y K o m is a r ia t P r z e m y s łu C iężk ieg o , a le b ę d ą c y c h in s ty tu c ja m i c y w iln y ­ m i. N a jw y ra ź n ie j z o sta ło to , w p o łą c z e n iu z u s u n ię c ie m w ty m s a m y m c z a sie z n a jw y ż s z y c h s ta n o w is k w O G P U d w ó ch k o le jn y c h P o la k ó w 12, o d c z y ta n e ja k o p o c z ą te k n ie s p rz y ja ją c y c h P o la k o m c z a só w w r e s o r ta c h siło w y ch , szc z e ­ g ó ln ie w A rm ii C z e rw o n e j, g d y ż p rz e ło m l a t 20. i 30. XX w. j e s t m o m e n te m , g d y od p o ls k ic h k o rz e n i o d ż e g n a ło się w ie lu je j oficerów , od te j p o ry p o d a ją c s ię z a B ia ło ru sin ó w , L itw in ó w lu b R o sja n .

M im o to s p o r a g r u p a P o la k ó w i to ta k ic h , k tó r z y o tw a rc ie p rz y z n a w a li s ię do sw ej n a ro d o w o śc i, p r z e tr w a ła n a w y ż sz y c h s z c z e b la c h h ie r a r c h ii z a ­ ró w n o w R K K A , j a k i w O G P U -N K W D . B ez p rz e s z k ó d ro z w ija ły się k a r ie r y R o m a n a Ł ą g w y w A rm ii C z e rw o n e j czy S ta n is ła w a R e d e n s a i R o m a n a P illa - r a w a p a r a c ie r e p re s y jn y m . P o la c y d o w o d zili w R K K A w ie lk im i je d n o s tk a m i - k o r p u s a m i, d y w iz ja m i i b r y g a d a m i - p ra c o w a li w z a r z ą d a c h c e n tra ln y c h , s z ta b a c h w s z y s tk ic h szczeb li, sz k o ln ic tw ie w o jsk o w y m . M o ż n a ic h z n a le ź ć we w s z y s tk ic h r o d z a ja c h w o jsk i słu ż b .

P o u s u n ię c iu z A rm ii C z e rw o n e j U n s z lic h ta i M u k le w ic z a , P o la k ie m z a j­ m u ją c y m n a jw y ż s z ą pozycję w ra d z ie c k ie j elicie w o jsk o w ej b y ł M ic h a ł (M i­ c h a ił) L e w a n d o w s k i. T e n w y c h o w a n y p rz e z o jc z y m a k o z a k a zaw o d o w y o ficer (jeszcze p rz e d p ie r w s z ą w o jn ą ś w ia to w ą u k o ń c z y ł sz k o łę w o jsk o w ą), cz ę sto

9 S.T. Minakow, Sow ietskaja wojennaja elita 20-ch godow (sostaw, ewolucija, sociokulturny- je osobiennosti i politiczeskaja rol), Orieł 2000, s. 310.

10 RGWA, f. 37837, op. 20, d. 25, l. 69 (Protokół posiedzenia Wyższej Komisji Atestacyjnej, Kolesiński Wacław Alfonsowicz); W.M. Łurje, W.Ja. Koczik, GRU: dieła i lu d i, Moskwa 2003, s. 120-121, 355-356.

11Osoawiachim - Obszczestwo sodiejstwija oboronie i awiacionno-chimiczeskomu stroitiel- stwu - organizacja paramilitarna w ZSRR.

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 8 9

p o d a ją c y się ró w n ie ż z a R o s ja n in a , ju ż w k o ń c u w o jn y dom ow ej z a c z ą ł p ia s to ­ w ać w ysokie s ta n o w is k a w w ojskow ej h ie r a rc h ii bolszew ickiej R osji - od 1920 r. d o w o d ził a r m ia m i. P o z a k o ń c z e n iu „ g r a ż d a n k i” u m o c n ił s w ą pozycję w p ie r w ­ sz y m s z e re g u ra d z ie c k ic h w o jsk o w y c h - d o w o d ził F r o n te m T u r k ie s ta ń s k im , b y ł sz e fe m Z a r z ą d u G łó w n eg o R K K A , s ta ł n a czele S y b e ry jsk ie g o O k rę g u W ojskow ego i - d w u k r o tn ie - A rm ii K a u k a s k ie j, w m a ju 1935 r. p r z e k s z ta łc o ­ n ej w Z a k a u k a s k i O W 13 . W ła ś n ie n a ty m s ta n o w is k u z a s ta ło go w p ro w a d z e ­ n ie w ra d z ie c k ic h s iła c h z b ro jn y c h s to p n i w o jsk o w y c h . B iu ro P o lity c z n e u z n a ło go g o d n y m s to p n ia k o m a n d a r m a 2. r a n g i i - 2 2 lis to p a d a 1935 r. - d e c y z ja n a t e n t e m a t z o s ta ła o g ło sz o n a w o rg a n ie p ra s o w y m L u d o w eg o K o m is a r ia tu O b ro n y - „ K ra sn o j Z w ie z d ie ”14. Tego sa m e g o d n ia , w te j sa m e j g a z e c ie, sw oje n a z w is k a m ogło o d n a le ź ć je s z c z e d w ó ch P o la k ó w - R o m a n o w i Ł ą g w ie (Ł o n g w ie), od d w ó ch m ie s ię c y szefo w i Z a r z ą d u Ł ą c z n o śc i A rm ii C z e r­ w o n ej, z o s ta ł n a d a n y s to p ie ń k o m k o ra , a E d w a rd o w i P a n c e r z a ń s k ie m u , k tó ­ r y z a jm o w a ł s ta n o w is k o sz e fa O d d z ia łu W y sz k o le n ia B ojow ego M o rs k ic h Sił R K K A , f ła g m a n a 1. ra n g i. T y m s a m y m tr z e c h P o la k ó w z n a la z ło się w śró d 152 oficeró w w y ższy ch , k tó r y m n a d a n o s to p n ie k o m k o ra , ró w n o rz ę d n e lu b w y ższe. S ta n o w ili w ięc p ra w ie d o k ła d n ie 2% n a jś c iś le js z e j e lity A rm ii C z e r­ w onej.

N a n iż s z y c h s z c z e b la c h ra d z ie c k ie j g e n e ra lic ji P o la k ó w ró w n ie ż n ie b r a ­ k o w ało . S to su n k o w o n a jlic z n ie js z ą g r u p ę (bez m a ła 4%) s ta n o w ili w ś ró d 201 kom diw ów . S to p ie ń t e n u z y s k a li z a s tę p c a sz e fa Z a r z ą d u O b ro n y P r z e c iw lo t­ n iczej R K K A J ó z e f (Iosif) B ła ż e w ic z , k o m e n d a n t C h e m ic z n y c h K u rs ó w D o­ s k o n a l e n i a O fic e ró w R K K A W ła d y s ła w G r u s z e c k i, w o jsk o w y k ie r o w n ik M o sk ie w sk ie g o I n s t y t u t u P e d a g o g ic z n e g o im . L ie b k n e c h ta A n to n i K lim o ­ w ic z 15, z a s tę p c a dow ódcy N a d w o łż a ń s k ie g o O W do s p r a w lo tn ic tw a F r a n c i ­ sz e k (F ra n c ) K ły sz e jk o , d o w ó d ca i k o m is a rz 3 B ry g a d y L o tn ic z e j S p e c ja ln e g o P r z e z n a c z e n ia W ła d y s ła w K o c h a ń s k i, d o w ó d ca 14 K o r p u s u S trz e le c k ie g o K a ­ 12 6 sierpnia 1931 r., na mocy decyzji Biura Politycznego, stracili stanowiska Stanisław Messing - szef Oddziału Zagranicznego i jednocześnie zastępca przewodniczącego OGPU - i Jan Olski (Kulikowski) - szef Oddziału Specjalnego OGPU. Przyczyna ich odwołania nie jest w pełni jasna, mogła być związana w ówczesnymi walkami o wpływy w policji politycznej. Por.:

O.F. Suwienirow, Tragiedija R K K A 1937- 1938, Moskwa 1998, s. 48-49; M. Tumszys, A. Pap- czinskij, 1937 bolszaja czistka: N K W D protiw C zK , Moskwa 2009; A.A. Zdanowicz, Organy gosudarstw iennoj biezopasnosti i K rasnaja A rm ija. D iejatielnost organow W CzK-OGPU po obie- spieczeniju biezopasnosti R K K A (1921- 1934), Moskwa 2008, s. 213-214.

13 RGWA, KES, Lewandowski Michaił Karłowicz (1890). Na jego temat: N.S. Czeruszew,

M artirołog R K K A , „Wojenno-Istoriczeskij Archiw” (dalej: WIA), wyp. 2, s. 100-101; por.: Księga Polaków uczestników Rewolucji P aździernikow ej 1917- 1920: biografie (dalej: KPURP), Warsza­ wa 1967, s. 496. Jako ciekawostkę można dodać, że Lewandowski stał na czele ostatniej grupy radzieckich dowódców, która udała się do Niemiec na początku 1933 r. w celach szkoleniowych w ramach współpracy z Reichswehrą.

14 RGASPI, f. 17, op. 3, d. 972, l. 164 (Protokół nr 34 posiedzenia Biura Politycznego KC WKP(b) z 26 XI 1935); „Krasnaja Zwiezda”, nr 268, 21 XI 1935.

15 To były carski generał, pierwszy komendant utworzonej w 1918 r. Akademii Sztabu Generalnego Armii Czerwonej: RGWA, KES, Klimowicz Antonij Karłowicz (ur. 1869).

z im ie rz (K a z im ir) K w ia te k , d o w ó d ca 18 K S K o n s ta n ty ( K o n s ta n tin ) P a s z ­ k o w s k i i d o w ó d c a 15 D y w izji K a w a le r ii K o n s ta n ty R o k o s s o w s k i16. J e d n a k w ś ró d oficerów , k tó r y m n a d a n o s to p n ie ró w n o rz ę d n e k o m d iw o w i, a było ich a ż 235, P o la c y s ta n o w ili ju ż ty lk o u ła m e k p r o c e n ta - d iw w o je n ju ris ta m i z o s ta li d w a j p rz e w o d n ic z ą c y tr y b u n a łó w w o jsk o w y c h o k ręg ó w : A le k s a n d e r (A le k s a n d r) M a z iu k (L e n in g ra d z k i) i B ro n is ła w M ila n o w s k i ( B ia ło ru s k i)17.

N ieco le p ie j by ło n a n a jn iż s z y m s to p n iu c z e rw o n ej g e n e ra lic ji. W śró d k o m b rig ó w z n a jd z ie m y 11 ro d a k ó w : z a s tę p c ę in s p e k to r a p ie c h o ty R K K A R y ­ s z a r d a (R ic z a rd a ) C y ffe ra , z a s tę p c ę in s p e k to r a k a w a le r ii A rm ii C zerw o n ej S ta n is ła w a F liso w sk ie g o , s z e fa s z ta b u 19 D y w izji S trz e le c k ie j W ła d y s ła w a K o rczy ca, dow ódcę a r ty le r ii N a d w o łż a ń s k ie g o O W W ło d z im ie rz a L eo n o w ic za, s z e fa s z ta b u 7 K o r p u s u Z m e c h a n iz o w a n e g o W ito ld a M o zo lew sk ieg o , dow ódcę a r ty le r ii 10 K S W a c ła w a O p m a n a , o d d e le g o w a n e g o do p r a c y w L u d o w y m K o m is a ria c ie P r z e m y s łu C iężk ie g o W ło d z im ie rz a (W ła d im ira ) S a d łu c k ie g o , w y k ła d o w c ę A k a d e m ii M a r y n a r k i W o jen n ej S ta n is ła w a S to la rs k ie g o , w y k ła ­ dow cę W ojskow ej A k a d e m ii P o lity c z n e j im . T o łm a c z e w a P i o t r a S z a ra n g o w i- cza, dow ódcę 40 D y w izji S trz e le c k ie j W ła d y s ła w a W a sie n c o w ic z a i dow ódcę B ry g a d y L o tn ic z e j I n s t y t u t u N a u k o w o -B a d a w c z e g o L o tn ic tw a R K K A A d a m a Z a le w sk ie g o . W śró d k a p ita n ó w 1. r a n g i z n a la z ł się s z e f O d d z ia łu H y d r o g r a ­ ficzn eg o F lo ty C z a rn o m o rs k ie j M ic h a ł (M ic h a ił) D o m in ik o w sk i. S ie d m iu P o ­ la k o m n a d a n e z o s ta ły s to p n ie b rig k o m ó w . B y li to: s z e f o d d z ia łu p o lity czn eg o 53 D S E d w a r d ( E d u a r d ) B u c h h o lc , s e k r e ta r z n a u k o w y E n c y k lo p e d ii W o jsk o ­ w ej S ta n is ła w B u d k ie w ic z , o ficer do z a d a ń p r z y d ow ódcy lo tn ic tw a A rm ii C z e rw o n e j W ło d z im ie rz J a g u s z e w s k i, s z e f O P 85 D S S ta n is ła w K a rw o w sk i, s z e f O d d z ia łu B u d o w la n o -K w a te ru n k o w e g o B ia ło ru s k ie g o O W J ó z e f K ozłow ­ sk i, z n a jd u ją c y się w d y sp o zy cji lu d o w e g o k o m is a r z a obrony, b y ły k o m is a r z M o s k ie w s k ic h K u rs ó w P rz y g o to w a n ia M ło d sz y c h O ficeró w O P L J a n M a je r i s z e f O P Iż o rsk ie g o O d c in k a W o jsk o w y ch R o b ó t B u d o w la n y c h J ó z e f S z e m e t. Z w ra c a u w a g ę f a k t, iż aż tr z e c h z n ic h n ie słu ż y ło w p io n ie p o lity c z n y m . B r ig in tie n d a n ta m i z o sta li: p r a c u ją c y w L u d o w y m K o m is a ria c ie P r z e m y s łu C ięż k ieg o S te f a n B o tn e r i z a s tę p c a sz e fa Z a r z ą d u Z a p a tr z e n ia O bozow o-R ze- czow ego R K K A P a w e ł W itk o w sk i. F r a n c is z e k (F ric v e l F r a n c ) R asze w icz, k o m e n d a n t W o je n n o M o rsk ie j S z k o ły I n ż y n ie ry jn e j z o s ta ł in ż e n io rfła g m a

-16 Dane o stopniach nadanych Polakom oraz zajmowanych przez nich w tym czasie stano­ wiskach, tu i niżej, na podstawie: RGWA, f. 37837, op. 4, d. 62-122 (Rozkazy personalne ludowego komisarza obrony [dalej: lko] z lat 1935-1936); op. 20, d. 6-25 (Protokoły posiedzeń Wyższej Komisji Atestacyjnej, XII 1935-XII 1936).

17 Paweł Wieczorkiewicz (Łańcuch śmierci. C zystka w A rm ii Czerwonej 1937- 1939, War­ szawa 2001, s. 396) wymienia wśród Polaków również diwkoma Karola Sławińskiego. Jedyny dokument archiwalny, w którym wymieniona jest jego narodowość, mówi, że był on Łotyszem, jego ojczystym językiem był łotewski, a oprócz niego władał tylko rosyjskim: RGWA, Karta ewidencyjna (dalej: KE), Sławinski Karł Ernestowicz (ur. 1893). Sam wcześniej, pochopnie, jak się okazało, uznałem za Polaka komdiwa Nikołaja Sołłoguba (Sołłohuba): J. Wojtkowiak, Repre­ sje wobec Polaków, oficerów radzieckich sił zbrojnych, w czasie w ielkiej czy stk i, w: S tu d ia z dziejów E uropy W schodniej, red. G. Błaszyk, P. Kraszewski, Poznań 2010, s. 405-422.

n e m 3. r a n g i 18. W reszcie, c z te re c h P o la k ó w z n a la z ło się w ś ró d w o jsk o w y ch p ra w n ik ó w , k tó ry m n a d a n o n a jn iż s z y s to p ie ń g e n e r a ls k i b r ig w o je n ju r is ta . B y li to: p rz e w o d n ic z ą c y T r y b u n a łu W ojskow ego K o lei T o m sk iej M ie c z y sła w D o b rz a ń s k i, p rz e w o d n ic z ą c y T W 12 K S W ła d y s ła w K o rd ia lik , p rz e w o d n ic z ą ­ cy T W C h a rk o w s k ie g o O W A n to n i (A n to n ) K o zło w sk i i p o m o c n ik g łó w n e g o p r o k u r a t o r a w o jsk o w eg o A rm ii C z e rw o n e j K le m e n s S z u b ia k (S z u b ija k ).

W s u m ie s to p n ie w y ższeg o k o r p u s u o fic e rsk ie g o n a p e w n o n a d a n o do p o c z ą tk u 1937 r. 39 P o la k o m , co s ta n o w iło n ieco w ięcej n iż 2% o g ó łu g e n e r a ­ łów A rm ii C z e rw o n e j, k tó ry c h do te g o c z a s u m ia n o w a n o ok. 1 7 5 0 19. M ożliw e, że p rz y to c z o n y s p is n ie j e s t je s z c z e p e łe n , b o w ie m w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h b r a k je d n o z n a c z n e g o p o tw ie r d z e n ia n a ro d o w o śc i w y ż sz y c h oficeró w RK K A , k tó ry c h n a z w is k a m o g ą s u g e ro w a ć p o ls k ą n a ro d o w o ść 20. T rz e b a je d n a k z a z n a c z y ć , że p o n a d j e d n a c z w a r ta z w y m ie n io n y c h w y ­ ż sz y c h oficeró w w r a d z ie c k ic h s t a ty s ty k a c h f ig u ro w a ła ja k o p rz e d s ta w ic ie le in n y c h n a ro d o w o śc i. K o m d iw o w ie B ła ż e w ic z i P a s z k o w s k i, k tó r z y w c z a sie w o jn y dom ow ej p o d a w a li się z a P o lak ó w , po je j z a k o ń c z e n iu s t a l i się B ia ło ru - s in a m i21. B rig k o m J a g u s z e w s k i, k tó r y je s z c z e w 1925 r. b y ł P o la k ie m , ju ż w k o ń c u l a t 20. p o d a w a ł się z a W ie lk o ru s a , i z a p o m n ia ł, że z n a ję z y k pol- s k i22. P o d o b n ie było z k o m b rig ie m W asien co w iczem , który, b ę d ą c w l a ta c h 20. o fic e re m p o lity c z n y m , o d c ią ł się od p o lsk o śc i i d o p ie ro w l a t a c h 40 ., o d s ia d u ­ ją c w y ro k w je d n y m z obozów W o rk u ty , p rz y p o m n ia ł so b ie s w ą n a ro d o w o ść 23. Do sw y c h k o rz e n i n ie p r z y z n a w a ł się ró w n ie ż w o fic ja ln y c h d o k u m e n ta c h k o m d iw K lim o w icz. U ż y w a ł je d n a k k o n s e k w e n tn ie , do poło w y l a t 30., p o l­

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 9 1

18 Pochodził z mieszanej, polsko-łotewskiej rodziny. Zwykle podawał się za Łotysza, ale w materiałach śledztwa figuruje także jako Polak.

19 Przywołana już wyżej statystyka oficerów wyższych (RGWA, f. 37837, op. 21, d. 107, l. 21) mówi, iż 10 XI 1936 r. było 1718 wyższych oficerów. Do tego należy dodać 16 inżenior- fłagmanów 3. rangi, których w statystyce pominięto, 9 oficerów wyższych zmarłych w 1936 r. oraz kilkunastu kolejnych, którym pierwsze stopnie nadano po dacie sporządzenia statystyki (byli to jednak tylko kombrigowie i im równorzędni oraz jeden fłagman 2. rangi). Wśród tych ostatnich był również kombrig Sadłucki, któremu stopień został nadany dopiero w końcu marca 1937 r.: RGWA, f. 37837, op. 4, d. 136, l. 247 (Rozkaz personalny lko nr 01049/p, 31 III 1937).

20 Można tu wymienić korkoma Stefana Iosifowicza Mraczkowskiego, komdiwa Iwana Aleksandrowicza Tomaszewicza, diwinżeniora Stefana Wasiliewicza Bordowskiego, brigkomów Anatolija Nikołajewicza Gurkowskiego, Iosifa Iosifowicza Rybinskiego i Alfreda Janowicza Ma­ zura, inżenior-fłagmanów Władimira Ludwigowicza Surwiłło i Juliana Aleksandrowicza Szy- manskiego, brigwracza Grigorija Aleksandrowicza Kwasnickiego. Ponadto kilku oficerów o na­ zwiskach i imionach brzmiących dość swojsko podawało się konsekwentnie za Litwinów - na przykład: komdiw Władisław Antonowicz Mikucki, kombrigowie Anton Iosifowicz Kozierowski, Kazimir Władisławowicz Pawłowski, Bronisław Wieniediktowicz Pietrusewicz i Anton Stanisła- wowicz Sczesnulewicz oraz brigwojenjurist Bolesław Wikientiewicz Dominski.

21 KPURP, s. 83, 645; RGWA, KES, Błażewicz Iosif Francewicz (ur. 1891), Paszkowski Konstantin Kazimirowicz (ur. 1894).

22 Ibidem, Jaguszewski Władimir Władisławowicz (ur. 1889); RGWA, KE, Jaguszewski W.W., 1925.

23 Por. RGWA, KES, Wasiencowicz Władisław Konstantinowicz (ur. 1898); EBDTM, Wa- ciencowicz (tak w bazie) Władisław Konstantinowicz (ur. 1898).

s k ie g o im ie n ia i p r z y z n a w a ł się do b ieg łej z n a jo m o śc i ję z y k a p o lsk ieg o . K om - b r ig O p m a n , k tó r y p o d c z a s w o jn y dom ow ej w y s tę p o w a ł w d o k u m e n ta c h ja k o P o la k , p ó ź n iej w o la ł w ru b ry c e n a ro d o w o ść w p isy w a ć : N ie m ie c 24. P rz y c z y n y b y ły z p e w n o ś c ią ró ż n e , j e d n a je d n a k d o m in u ją c a - k o n fo r­ m iz m . P o la k w Z w ią z k u R a d z ie c k im , w ty m w A rm ii C z e rw o n e j, s p o ty k a ł się z p o d e jrz liw o śc ią . W p e w ie n sp o só b z r o z u m ia łą - z P o ls k ą R o s ja b o lsz e w ic k a s to c z y ła p r z e g r a n ą w o jn ę , P o ls k a b y ła n a jw ię k s z y m z n o w y c h k ra jó w p o w s ta ­ ły c h po I w o jn ie ś w ia to w e j, P o la c y m o g li n a t u r a l n i e c iąży ć k u o d ro d zo n ej o jczy źn ie. D o n a s ile n ia się b r a k u z a u f a n ia w obec P o la k ó w z p e w n o ś c ią p r z y ­ c z y n ia ły się p r z y p a d k i u c ie c z k i n a s z y c h ro d a k ó w do P o lsk i, k tó r e m ia ły m ie j­ sce z a ró w n o w c z a sie w o jn y d om ow ej, j a k i po je j z a k o ń c z e n iu , a w ią z a ły się, z a p e w n e , z c a łk o w ity m r o z c z a r o w a n ie m r a d z i e c k ą r z e c z y w is to ś c ią . J u ż w k w ie tn iu 1919 r. lin ię f r o n tu p o lsk o -b o lsz e w ic k ie g o p rz e k ro c z y ł dow ódca 1 B ry g a d y Z a c h o d n ie j D y w izji S trz e le c k ie j, b y ły p u łk o w n ik s ta r e j a r m ii, K a ­ z im ie rz M a je w s k i25. W 1922 r. do P o ls k i zb ie g ł b y ły g e n e r a ł m a jo r s ta r e j a r m ii, p ra c o w n ik S z ta b u G e n e ra ln e g o R K K A , M ic h a ił F a s ty k o w s k i26. Z p e w ­ n o ś c ią je d n a k n a j t r u d n i e j s z ą do z a a k c e p to w a n ia , ze w zg lęd ó w p re s tiż o w y c h , u c ie c z k ą by ło p rz e k ro c z e n ie p o lsk o -ra d z ie c k ie j g ra n ic y w k o ń c u 1922 r. p rz e z je d n e g o z n ie k w e s tio n o w a n y c h b o h a te r ó w w o jn y d o m o w ej, tr z y k r o tn e g o k a ­ w a le r a O r d e r u C ze rw o n e g o S z t a n d a r u 27, b y łeg o dow ódcę b ry g a d y , a w ó w czas s łu c h a c z a A k a d e m ii S z ta b u G e n e ra ln e g o , B o le s ła w a K o n tr y m a 28. T a k ż e p ó ź ­ n ie j P o ls k a b y ła k r a je m , do k tó re g o u c ie k a li ż o łn ie rz e i o ficero w ie R K K A , choć sto ją c y ju ż z n a c z n ie n iż e j w h ie r a r c h ii29. P o u m o c n ie n iu się u w ła d z y S ta lin w y ra ź n ie s t a r a ł się z m n ie jsz y ć ro lę ży w io łu p o lsk ie g o w r e s o r ta c h siło w y ch . W te j s y tu a c ji, sz c z e g ó ln ie g d y w e ź m ie się p o d u w a g ę , że p r z y n a j­

24 RGWA, f. 18, op. 3, d. 155, l. 78 (Spis Polaków i osób władających językiem polskim służących w jednostkach Frontu Kaukaskiego, 03.21); RGWA, KES, Opman Wacław Maksimi- lianowicz (ur. 1886).

25 M. Wrzosek, P olski czyn zbrojny podczas pierw szej wojny św iatow ej 1914- 1918, Warsza­ wa 1990, s. 443.

26 Nie wiadomo tylko, czy Fastykowski podjął służbę w Armii Czerwonej dobrowolnie, czy też został zmobilizowany. Informacje na ten temat są sprzeczne: R u sska ja arm ija w wielikoj wojnie: K artotieka p rojekta, www.grwar.ru/persons; S. Wołkow, G ienieralitiet Rossijskoj Im pie- rii, Moskwa 2009, t. 2, s. 631-632. Wołkow twierdzi, że zbiegł również były generał lejtnant January (Januariusz) Cichowicz, ale nie ma potwierdzenia tego faktu w innych źródłach: por.: Henryk P. Kosk, Generalicja polska. Popularny słow nik biograficzny, t. 1, A - Ł , Pruszków 1998, s. 94.

27 Liczba trzykrotnych kawalerów tego orderu do końca 1922 r. ledwie przekroczyła 20 ludzi, więc przynależność do tego grona była więcej niż elitarna. Zob.: Sbornik lic nagrai- diennych O rdienom Krasnogo zn a m ien i i Poczetnym rewolucionnym o ru iyjem , Moskwa 1926.

28 W II RP służył w straży granicznej i policji. W czasie wojny został cichociemnym, brał udział w powstaniu warszawskim. Nic więc dziwnego, że gdy tylko zjawił się w komunistycznej Polsce, został aresztowany, a następnie stracony, choć jego starszy brat, Konstanty, który pozo­ stał w ZSRR, był wówczas generałem WP. Na jego temat: W. Pasek, Bolesław a K ontrym a iycie zuchwałe. B iografia iołnierza i policjanta, 1898- 1953, Warszawa 2006.

29 Por.: A.A. Zdanowicz, O rgany g o su d a rstw ien n o j biezopasnosti i K ra sn a ja A r m ija ,

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 9 3

m n ie j część P o la k ó w , z ró ż n y c h p rz y c z y n , u z n a w a ła R osję, b e z w z g lę d u n a jej ob licze id e o lo g ic zn e, z a s w ą ojczy zn ę, d la św ię te g o sp o k o ju i s ta b iln o ś c i k a r i e ­ ry n a s i ro d a c y o d ż e g n y w a li się od sw y c h k o rz e n i.

M o ż n a u z n a ć , że p ro c e s n a d a w a n ia s to p n i w A rm ii C z e rw o n e j w p e w ie n sp o só b p o tw ie rd z ił s łu s z n o ś ć te j p o staw y . N ie tr u d n o b o w ie m o d n ie ś ć w r a ż e ­ n ie , że p o ls k a n a ro d o w o ś ć n ie p o m a g a ła w ty m p r z y p a d k u . N a p rz y k ła d p o m o c n ik p r o k u r a t o r a w o jsk o w eg o P rz y m o rs k ie j G ru p y W o jsk S p e c ja ln e j A r­ m ii D a le k o w sc h o d n ie j J a n M a s ta le r z (M a s ta le r ż ) m ia ł p ie rw o tn ie s ta ć się b r ig w o je n ju r is te m - b y ł n a w e t g o to w y p r o je k t r o z k a z u p e r s o n a ln e g o lu d o w e ­ go k o m is a r z a o b ro n y 30. O s ta te c z n ie W y ż sz a K o m is ja A te s ta c y jn a u z n a ła go g o d n y m s to p n ia w o je n ju r is ta 1. r a n g i, k tó r y o d p o w ia d a ł p u łk o w n ik o w i. Z a li­ czono m u je d y n ie d w a l a t a w y s łu g i w ty m s to p n iu , co m ia ło , w z a ło ż e n iu , sk ró c ić c z a s o c z e k iw a n ia n a a w a n s 31.

I n n e p r z y k ła d y n ie s ą t a k j a s k r a w e , a le r a z e m s k ła d a ją się n a z b ió r dość je d n o z n a c z n y c h p o sz la k . P a w e ł S tr z a łk o w s k i, k tó r y od 1931 r. s t a ł n a czele łą c z n o śc i ra d z ie c k ie j flo ty (fu n k c ja z m ie n ia ła n a z w y ) i w z w ią z k u z ty m od te g o c z a s u cie sz y ł się 11. k a te g o r ią słu ż b o w ą , u p r a w n ia ją c ą do s to p n ia k a p i ­ t a n a 1. r a n g i, m u s ia ł zad o w o lić się n a jw y ż s z y m s to p n ie m oficeró w s ta r s z y c h m a r y n a r k i - z o s ta ł k a p ita n e m 2. r a n g i 32. A le k s a n d e r R o sz k o w sk i, od s ty c z ­ n i a 19 3 6 r. z a s tę p c a k o m e n d a n ta 4 W ojskow ej S z k o ły T e c h n ik ó w L o tn ic z y c h ró w n ie ż le g ity m o w a ł się 11 k a te g o r ią s łu ż b o w ą . B ył to b e z p a r ty jn y s p e c ja li­ s t a w ojskow y, w c z a sie w o jn y dom ow ej s t a ł n a czele s z ta b ó w 3 A rm ii i P o l­ sk ie j A rm ii C z e rw o n e j. Po z a k o ń c z e n iu „ g r a ż d a n k i” b y ł sz e fe m s z ta b ó w s z e ­ r e g u k o rp u s ó w s trz e le c k ic h . M im o to n a d a n o m u s to p ie ń p u łk o w n ik a 33. M oje s z a c u n k i p o z w a la ją tw ie rd z ić , że z dow ódców b r y g a d lo tn ic z y c h , z m e c h a n iz o ­ w a n y c h , a r ty le r y js k ic h i k o lejo w y ch R K K A ok. 6 5 -7 0 % m ogło się cie szy ć ze s to p n i g e n e r a ls k ic h . Z P o la k ó w s to p n ie w y ż szeg o k o r p u s u o fic e rsk ie g o n a d a ­ no ty lk o d w ó m lo tn ik o m - K o c h a ń s k ie m u i Z a le w s k ie m u . T y m c z a se m A d a m W ie rz y ń s k i (W ie rż y n sk i), s to ją c y n a czele 1 B ry g a d y K olejow ej, J u l i u s z F rie - lic h - d o w ó d ca 2 B ry g a d y O b ro n y P rz e c iw lo tn ic z e j, J ó z e f S m a g a - b y ły d o ­ w ó d c a 2 3 B ry g a d y L o tn ic z e j, w m o m e n c ie n a d a n i a s to p n ia s łu c h a c z W o jsk o ­ w ej A k a d e m ii L o tn ic z e j, m u s ie li zad o w o lić się s to p n ie m p u łk o w n ik a .

W ś ró d sp o re j g r u p y P o la k ó w p r z e s u n ię ty c h do ró ż n y c h in s ty tu c ji cy w il­ n y c h i p a r a m ilita r n y c h , a k tó rz y p o z o s ta w a li w k a d r a c h A rm ii C z e rw o n e j, 30 RGWA, f. 37837, op. 4, d. 112, l. 173 (Projekt rozkazu personalnego lko nr 01513/p, 21 VI 1935).

31 RGWA, f. 37837, op. 20, d. 25, l. 326 (Protokół posiedzenia Wyższej Komisji Atestacyj- nej, 1936). Mastalerz nigdy nie doczekał się awansu na brigwojenjurista. Zwolniony z Armii Czerwonej w sierpniu 1938 r., być może na pewien okres został również aresztowany. W 1941 r. przywrócono go w szeregi sił zbrojnych. W 1944 r., w stopniu pułkownika służby sprawiedliwo­ ści, trafił do Wojska Polskiego i został głównym prokuratorem wojskowym.

32 RGWA, f. 37837, op. 18, d. 112, l. 43ob (Spis korpusu oficerskiego Marynarki Wojennej na 15 maja 1932 r.).

33 RGWA, f. 37837, op. 20, d. 24, l. 582 (Protokół posiedzenia Wyższej Komisji Atestacyj- nej, 1936).

ty lk o w s p o m n ia n y S te f a n B o tn e r z o s ta ł g e n e ra łe m . Z p o z o s ta ły c h n a j j a ­ s k r a w s z y m p r z y k ła d e m d y s k r y m in a c ji j e s t c a s u s R o m u a ld a M u k le w ic z a . W ty m c z a sie b y ł o n sz e fe m G łó w n eg o Z a r z ą d u P r z e m y s łu O k rę to w e g o , a g d y w g r u d n iu 19 3 6 r. p o w o ła n y z o s ta ł do ż y c ia L u d o w y K o m is a r ia t P r z e m y s łu O b ro n n e g o , z o s ta ł z a s tę p c ą sz e fa r e s o r tu . C h o ć z a c h o w a ł n a jw y ż s z ą - 14. k a te g o r ię słu ż b o w ą , choć u z n a w a n y j e s t z a „ f ła g m a n a -s tro itie la ” (b u d o w n i­ czego) ra d z ie c k ie j M a r y n a r k i W o je n n e j34, w c a le n ie z o s ta ł m u n a d a n y s to ­ p ie ń o fic e ra flo ty 35. P o d o b n ie p o tr a k to w a n o W a le r ia n a B r z e z iń s k ie g o (B rże- z in sk ie g o ). T en z a s łu ż o n y d la ra d z ie c k ie j m a r y n a r k i k o n s tr u k to r , b y ł od 1933 r. sz e fe m C e n tr a ln e g o B i u r a K o n s tr u k c y jn e g o S p e c ja ln e g o B u d o w n ic tw a O k rę tó w . W c z e śn ie j j e d n a k , w l a ta c h 20. XX w., z a jm o w a ł s ta n o w is k a z a s tę p ­ cy sz e fa S ił M o rs k ic h R K K A i k o m e n d a n ta S z k o ły I n ż y n ie ry jn e j M a r y n a r k i W o jen n ej. P r z y s łu g iw a ła m u k a te g o r ia K -12, co o d p o w ia d a ło s to p n io m fłag- m a n a lu b in ż e n io r - f ła g m a n a 2. r a n g i 36 . C hoć j e s t k ilk a p rz y k ła d ó w n a d a n i a s to p n i p ra c o w n ik o m b i u r k o n s tr u k c y jn y c h i fa b r y k z b ro je n io w y c h , B rz e z iń s k i do te g o g r o n a n ie z o s ta ł zaliczony. K a z im ie rz Z a le w sk i, k tó r y od 1931 r. z n a jd o w a ł się w re z e rw ie A rm ii C z e rw o n e j, w p rz e s z ło ś c i z a jm o w a ł s ta n o w i­ s k a d ow ódcze i p o lity c z n e , k tó r e d a ły m u k a te g o r ię s łu ż b o w ą K -11, p o z w a la ­ j ą c ą o czek iw ać, że z o s ta n ie m u n a d a n y s to p ie ń k o m b rig a , ty m b a rd z ie j że k ie ro w a ł d z ia łe m w o jsk o w y m o r g a n u p ra s o w e g o L K O - „ K ra sn o j Z w ie z d y ”. N ie ste ty , m u s ia ł się zad o w o lić r a n g ą p u łk o w n ik a 37.

N a n iż s z y c h sz c z e b la c h w o jsk o w ej h ie r a r c h ii p o d o b n e p r z y p a d k i b y ły je s z c z e lic z n ie jsz e . N ic w ięc d z iw n eg o , że część n a s z y c h ro d ak ó w , z n a c z n ie w c z e śn ie j w y c z u w a ją c n ie s p r z y ja ją c ą P o la k o m a tm o s fe rę , w o la ła u c h o d z ić za p rz e d s ta w ic ie li in n y c h n a ro d o w o śc i.

* * *

N im z a k o ń c z y ł się p ro c e s n a d a w a n ia s to p n i w o jsk o w y ch w A rm ii C z e r­ w o n ej, c a ły k r a j z a c z ę ła o g a r n ia ć w ie lk a c z y s tk a , do k tó re j h a s łe m s ta ło się z a m o rd o w a n ie w L e n in g r a d z ie S ie r g ie ja K iro w a w g r u d n iu 19 3 4 r. W 1936 r. ro z p o c z ę ły się p ie rw s z e a r e s z to w a n ia w y so k ic h r a n g ą oficerów , k tó r e zao w o ­ cow ały, u s c h y łk u w io s n y k o le jn e g o ro k u , o g ło sz e n ie m w y k ry c ia w s z e re g a c h A rm ii C z e rw o n e j „ s p is k u w o jsk o w o -fa sz y sto w sk ie g o ”. N a r a s t a j ą c a c z y s tk a , czego w ó w cza s n i k t n ie p rz e c z u w a ł, s ta ć się m ia ła p rz e ło m o w y m m o m e n te m w d z ie ja c h P o la k ó w w r a d z ie c k ic h e lita c h - p o lity c z n y c h i w o jsk o w y ch .

34 Zob.: N.I. Ordynskij, Fłagm an-stroitiel, w: Fłagm any, Moskwa 1991, s. 101-108. 35 Choć w niektórych publikacjach rosyjskich można spotkać informację o nadaniu mu stopnia fłagmana 1. rangi, dokumenty nie pozostawiają wątpliwości - w 1937 r. został karnie zwolniony z sił zbrojnych nie mając nadanego stopnia: RGWA, f. 37837, op. 4, d. 539, l. 18 (Rozkaz personalny lko nr 01161, 2 XII 1937).

36 Na jego temat: W. Zwiagincew, Tribunał dla fłagm anow , Moskwa 2007, s. 292 i n. 37 RGWA, KE, Zalewski Kazimir Antonowicz (ur. 1897), 1923, 1925; RGWA, f. 37837, op. 20, d. 25, l. 90 (Protokół posiedzenia Wyższej Komisji Atestacyjnej, 1936); RGWA, f. 37976, op. 1, d. 340, l. 40 (Teczka personalna K.A. Zalewskiego).

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 9 5

W ś ró d w o jsk o w y c h a r e s z to w a n y c h w 19 3 6 r. n ie by ło w y so k ic h r a n g ą P o lak ó w . O d n o to w a ć je d n a k n ależy , że w ty m c z a sie do w ię z ie ń tr a f ili: e m e ­ r y t R K K A , b y ły k o m e n d a n t C e n tr a ln e g o A rc h iw u m A rm ii C z e rw o n e j, Z d z i­ s ła w S z e r y ń s k i (S z y ry ń s k i)38 o ra z fu n k c jo n a riu s z N K W D - Ig n a c y S o sn o w ­ s k i (D o b rz y ń sk i). To b y ły o fic e r w y w ia d u w o jsk o w eg o R z e c z y p o sp o lite j, k tó ry - z d e m a s k o w a n y p rz e z W C zK - p o d ją ł z n i ą w s p ó łp ra c ę i z c z a s e m z a ją ł e k s p o n o w a n e m ie jsc e w h ie r a r c h ii ra d z ie c k ie j p o licji p o lity c z n e j, p r a c u ją c p r z e d e w s z y s t k i m w o r g a n a c h k o n t r w y w i a d u . W k o ń c u 1 9 3 5 r., g d y w N K W D , n a w z ó r A rm ii C z e rw o n e j, w p ro w a d z o n o ró w n ie ż s to p n ie , z o s ta ł k o m is a r z e m b e z p ie c z e ń s tw a p a ń s tw o w e g o 3. r a n g i, co o d p o w ia d a ło k o m k o ro - w i w R K K A 39. B r a k d z iś in fo rm a c ji, k tó r e b y p o zw o liły je d n o z n a c z n ie s tw ie r ­ dzić, czy to w ła ś n ie t e d w a a r e s z to w a n ia , czy te ż in n e , p rz e p ro w a d z o n e w ś ró d w o jsk o w y c h in n y c h n a ro d o w o śc i p o zw o liły N K W D zdobyć z e z n a n ia , k tó r e s ta ły się p o d s ta w ą do a r e s z to w a n ia lic z n y c h P o la k ó w z n a jw y ż s z y c h sz c z e b li h ie r a r c h ii w ojskow ej Z S R R p ó ź n ą w io s n ą k o le jn e g o ro k u .

N im to n a s tą p iło , k ilk u g e n e ra łó w p o lsk ie j n a ro d o w o śc i z m ie n iło p r z y ­ d z ia ły słu ż b o w e , w w ię k sz o śc i a w a n s u ją c . J u ż w lu ty m 1936 r. k o m d iw R o­ k o s s o w s k i z o s ta ł d o w ó d c ą 5 K o r p u s u K a w a le r ii, k tó r y z a c z ęto fo rm o w a ć w L e n in g r a d z k im OW . A w a n s b y ł w y n ik ie m b a rd z o d o b ry c h o p in ii w y s ta w ia ­ n y c h m u od l a t p rz e z d o w ó d z tw o Z a b a jk a ls k ie j G ru p y W o jsk i Z a b a jk a ls k ie g o OW . J u ż w a te s ta c ji z 1934 r. m o ż n a p rz e c z y ta ć , iż R o k o sso w sk i to: „D obry d o w ó d ca liniow y, z n a ją c y k a w a le r y js k ie rz e m io sło . [...] C ie sz y się a u t o r y t e ­ te m u w s z y s tk ic h p o d w ła d n y c h . U m ie z o rg a n iz o w a ć w y sz k o le n ie bojow e, d o ­ b r z e z n a w s z y s tk ie je g o d e ta le . D o b ry w y c h o w a w c a , św ieci o so b is ty m p r z y ­ k ła d e m . T a k ty c z n ie i o p e ra c y jn ie p rz y g o to w a n y , w y k a z u je b o jo w ą in ic ja ty w ę . [...] D y w iz ja [ k tó r ą dow o d zi - J.W .] d o b rz e p rz y g o to w a n a w e w s z y s tk ic h ro d z a ja c h w y s z k o le n ia bojow ego. A te s to w a n y n a s ta n o w is k o dow ódcy k o r p u ­ s u k a w a le r ii”40. R ó w n ie ż n o w i p rz e ło ż e n i z L e n in g r a d u w y r a ż a li się o n im w k o ń c u 19 3 6 r. w s a m y c h s u p e r la ty w a c h : „Bojow y d o w ódca, z w o lą i e n e r ­ g ią . Z d y sc y p lin o w a n y , k o n s e k w e n tn y i sk ro m n y . W c ią g u pół r o k u p o b y tu w o k rę g u , n a s ta n o w is k u d ow ódcy k o r p u s u w y k a z a ł zd o ln o ść sz y b k ie g o p o d ­ n ie s ie n ia p o z io m u w y s z k o le n ia bojow ego now o s fo rm o w a n y c h d y w izji. N a m a n e w r a c h d y w izje d z ia ła ły w sp o só b z a d o w a la jąc y . S a m k o m d iw R o k o sso w ­

38 EBDTM, Szyrinskij Zdisław Janowicz (ur. 1888). Został on aresztowany 27 sierpnia. Gdyby pozostał nieco dłużej w szeregach RKKA przysługiwała mu ranga generalska - jego następcy nadano stopień brigkoma. Por.: KPURP, s. 821.

39 Zob.: N.W. Pietrow, K.W. Skorkin, Kto rukow odił N K W D 1934-1941: sprawocznik,

Moskwa 1999, s. 390-391. Sosnowskiego aresztowano 23 listopada. W NKWD Polacy do począt­ ku czystki zajmowali jeszcze silniejszą pozycję niż w RKKA. W gronie ok. 45 oficerów wyższych, którym nadano stopnie komisarzy bezpieczeństwa państwowego 3. rangi (komkora) i wyższe, było trzech Polaków. Ogółem, w generalicji NKWD, której całkowita liczebność nie jest do dziś znana, było - według moich obliczeń - co najmniej 13 Polaków, z tego 9 w najważniejszym pionie bezpieczeństwa państwowego, gdzie było 277 nominacji.

40 Materiał z teczki osobowej K.K. Rokossowskiego, eksponowany na wystawie w Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w Moskwie w 2000 r. Kopia w zbiorach autora.

s k i w y k a z a ł c a łk ie m d o b r ą zd o ln o ść o r ie n ta c ji w s y tu a c ji o p e ra c y jn e j i p r z e ­ p ro w a d z ił o p e ra c ję ”4 1. W y d a w a ło się, że n ic n ie s to i n a p rz e s z k o d z ie d la

d a lsz e g o ro z w o ju je g o k a rie ry .

W e w r z e ś n iu 1936 r. b r ig k o m B u c h h o lc z o s ta ł p rz e n ie s io n y n a s ta n o w i­ sk o in s p e k to r a p o lity c z n e g o C e n tr a ln e j R a d y O s o a w i a c h i m u 42. D w a m ie sią c e p ó źn iej do p ra c y w lo tn ic tw ie cy w iln y m , z p o z o s ta w ie n ie m w k a d r a c h R K K A o ra z z a c h o w a n ie m r a n g i i p e n s ji, z o s ta ł o d k o m e n d e ro w a n y k o m d iw K ły szej- ko, k tó re g o m ia n o w a n o k o m e n d a n te m L e n in g ra d z k ie g o I n s t y t u t u I n ż y n ie ­ ró w L o tn ic tw a C y w iln e g o4 3. K o le jn i P o la c y z m ie n ili p rz y d z ia ły n a p o c z ą tk u

1937 r. J u ż w s ty c z n iu k o m d iw K o c h a ń s k i o b ją ł d o w ó d ztw o 5 K o r p u s u C ię ż ­ k ic h B o m bow ców w Z a b a jk a ls k im OW, a k o m b rig L eo n o w icz z o s ta ł d o w ó d cą a r ty le r ii S p e c ja ln e j A rm ii D a le k o w sc h o d n ie j. B rig k o m J a g u s z e w s k i w k o ń c u m a r c a z o s ta ł k o m e n d a n te m i k o m is a rz e m 3 W ojskow ej S z k o ły T e c h n ik ó w L o tn ic z y c h4 4. W ty m s a m y m m ie s ią c u fła g m a n P a n c e r z a ń s k i z o s ta ł p r z e n ie ­ sio n y n a s ta n o w is k o s ta rs z e g o k ie r o w n ik a (ro s. r u k o w o d i t i e l ) w A k a d e m ii S z ta b u G e n e ra ln e g o4 5. W ia d o m o ró w n ie ż , że b rig k o m M a je r z o s ta ł in s p e k to ­

r e m Z a r z ą d u Z a o p a tr z e n ia R K K A . N o w e n o m in a c je z d a w a ły się św iad c zy ć, że p o z y c ja P o la k ó w w R K K A j e s t n ie z a g ro ż o n a .

B a rd z o sz y b k o o k a z a ło się to ilu z ją . N K W D , n a p o d s ta w ie z e z n a ń w y m u ­ sz o n y c h n a w c z e śn ie j a re s z to w a n y c h , sz y k o w a ł się do zd e c y d o w a n eg o u d e r z e ­ n i a w żyw ioł p o lsk i w Z SR R . W m a ju i c z e rw c u d o k o n a n o a r e s z to w a ń d u żej g r u p y P o la k ó w słu ż ą c y c h w s iła c h zb ro jn y c h , w ty m s z e re g u g e n e ra łó w . 25 m a ja z a k r a t y tr a f i ł k o m k o r Ł ą g w a , tr z y d n i p ó źn ie j p o d o b n y lo s s p o tk a ł k o m d iw a K o c h a ń s k ie g o i R o m u a ld a M u k le w ic z a , k tó r y c ią g le fig u ro w a ł w e w id e n c ji Z a r z ą d u K a d r A rm ii C z e rw o n e j ze s w ą w y s o k ą k a te g o r ią słu żb o - w ą4 6. 31 m a ja , w z w ią z k u z a r e s z to w a n ie m p rz e z o r g a n y N K W D , z o s ta ł

z w o ln io n y z sz e re g ó w R K K A b rig k o m K o zło w sk i. Tego sa m e g o d n ia u s u n ię to z A rm ii C z e rw o n e j, z p o w odów p o lity c z n y c h , ró w n ie ż k o m d iw a G ru sz e c k ie - go4 7. 7 c z e rw c a 1937 r., n a w n io s e k N K W D , k tó r e p rz y g o to w y w a ło się do ich a r e s z to w a n ia , z w o ln ie n i z sz e re g ó w R K K A z o s ta li k o m d iw o w ie K ły sz e jk o i P a s z k o w s k i, k tó rz y tr a f ili do w ię z ie ń p rz e d k o ń c e m m ie s ią c a4 8. Ic h los

41 I b id e m . 42 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 3 1 , l. 5 5 6 (R a p o r t Z a r z ą d u K a d r R K K A d la lk o , 1 3 V II I 1 9 3 7 ). 43 N .S . C z e r u s z e w , M artirołog R KK A, W I A 2 0 0 2 , n r 11 , s . 1 0 . 44 R G W A , f .3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 4 0 , l. 2 9 6 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 3 6 , 1 5 I 1 9 3 7 ), 4 6 5 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 8 6 , 3 1 I 1 9 3 7 ), d . 1 4 1 , l. 1 7 7 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 2 4 4 , 2 7 III 1 9 3 7 ) . 45 N .S . C z e r u s z e w , M artirołog RKKA, W I A , w y p . 6 , M o s k w a 1 9 9 9 , s . 1 0 3 . 46 O .F. S u w i e n ir o w , Tragiedija RKK A, s. 3 7 9 , 3 8 8 , 4 9 0 . 47 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 4 2 , l. 2 0 1 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 5 6 7 , 3 1 V 1 9 3 7 ), d . 1 4 8 , l. 5 2 0 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 0 1 3 3 , 3 1 m a j a 1 9 3 7 ). 48 I b id e m , d . 1 4 9 , l. 9 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 0 1 3 9 , 7 V I 1 9 3 7 ). B y ł to r o z k a z , n a m o c y k t ó r e g o z s z e r e g ó w s ił z b r o jn y c h w y r z u c o n o p o n a d 1 0 0 w y s o k ie j r a n g i o ficeró w , k t ó r z y j u ż z o s t a li a r e s z t o w a n i b ą d ź N K W D c h c ia ło ic h a r e s z to w a ć . W ś r ó d n ic h b y ło j e s z c z e tr z e c h P o la k ó w - k o m d iw K o c h a ń s k i o r a z d w ó c h p u łk o w n ik ó w - s łu c h a c z A k a d e m i i S z t a b u G e n e r a ln e g o R K K A S t e f a n P a w ­ ło w s k i i s z e f s z t a b u 5 K o r p u s u C ię ż k ic h B o m b o w c ó w W ło d z im ie r z S u b o c z : t a m ż e , l. 7 , 2 0 , 2 4 .

Polacy w radzieckiej generalicji wojskowej w latach 1935-1941 2 9 7

p o d z ie lili je sz c z e : b rig k o m B u d k ie w ic z (9.06), J ó z e f U n s z lic h t (11.06), fłag- m a n P a n c e r z a ń s k i (1 3 .0 6 ) o ra z b r i g i n t i e n d a n t B o tn e r (1 6 .0 6 )49. W c ią g u 22 d n i r e p re s jo m p o d d a n o 9 P o la k ó w -g e n e ra łó w R K K A , co o z n a c z a , że w śró d ra d z ie c k ie j g e n e ra lic ji ic h lic z e b n o ść z m n ie js z y ła się o j e d n ą c z w a rtą .

J e d n o c z e ś n ie o g ro m n e g o r o z m a c h u n a b r a ł a c z y s tk a w ś ró d całej w o jsk o ­ w ej e lity Z SR R . W k o ń c u m a ja a re s z to w a n o b y łeg o z a s tę p c ę lu d o w eg o k o m i­ s a r z a o b ro n y m a r s z a łk a M ic h a iła T u c h a c z e w sk ie g o i dow ódców o k rę g ó w w o j­ sk o w y ch , k o m a n d a ró w 1. r a n g i U b o re w ic z a (B ia ło ru s k i) i J a k i r a (K ijow ski). O s ta tn ie g o d n ia te g o m ie s ią c a sa m o b ó jstw o p o p e łn ił s z e f Z a r z ą d u P o lity c z n e ­ go A rm ii C z e rw o n e j, a r m k o m 1. r a n g i J a n G a m a r n ik . W c z a sie sp e c ja ln e g o , ro z sz e rz o n e g o p o s ie d z e n ia n a jw y ż sz e g o , k o le g ia ln e g o o r g a n u A rm ii C z e rw o ­ n ej - R a d y W o jen n ej p r z y lu d o w y m k o m is a r z u obrony, o d b y w a ją c e g o się w M o sk w ie 1 - 4 c z e rw c a 1937 r., o g łoszono w y k ry c ie w s z e r e g a c h R K K A „ s p is k u w o jsk o w o -fa sz y sto w sk ie g o ”, n a czele k tó re g o s ta ł T u c h a c z e w sk i. N a p o s ie d z e n iu z a p a d ła d e c y z ja o s fo rm o w a n iu s p e c ja ln e g o T r y b u n a łu W o jsk o ­ w ego, k tó r y 11 c z e rw c a s k a z a ł m a r s z a łk a i s ie d m iu in n y c h p rz e d s ta w ic ie li ścisłej e lity R K K A n a k a r ę ś m ie rc i50.

C zerw co w e p o s ie d z e n ie R a d y W o jen n ej było s p e k ta k le m p e łn y m d o n o si- c ie ls tw a , o sz c z e rstw , w a z e lin ia r s tw a w obec N K W D i je g o sz e fa N ik o ła ja J e ż o ­ w a. N ie było ła tw o w te j a tm o s fe r z e o trz e ź w e sądy, k tó r e n ie b y ły b y b e z k r y ­ ty c z n e w o b ec m a te r ia łó w s p r e p a r o w a n y c h p rz e z N K W D o ra z p a d a ją c y c h z s a li o s k a r ż e ń , a ta k ż e sąd y , k tó r e d a w a ły b y o s k a r ż a n y m m o żliw o ść p o d ję c ia p ró b y o b ro n y d o b reg o im ie n ia b e z o r z e k a n ia z g ó ry o w in ie . J e d n y m z ta k ic h trz e ź w y c h , u m ia r k o w a n y c h g ło só w by ło w y s tą p ie n ie k o m a n d a r m a L e w a n ­ d o w sk ieg o . S tw ie rd z ił o n m .in ., z w ra c a ją c się do sa m e g o S ta lin a :

„[...] te r a z , g d y z n a jd u je m y się w te j s k o m p lik o w a n e j s y tu a c ji, s y tu a c ji n ie p o je d y n c z y c h a r e s z to w a ń , a le d u że j licz b y a r e s z to w a n y c h dow ódców , o k o ­ ło 30 lu d z i, g d y c z y ta m y m a te r ia ły [tj. z e z n a n ia a r e s z to w a n y c h - J.W .], w k tó ry c h f ig u r u ją to w a rz y s z e , k tó rz y s ie d z ą ob o k n a s , p o ja w ia się w ą tp li­ w ość: czy s ą w in n i, czy n ie ? N ie c h ci to w a rz y s z e z a b io r ą gło s i o p o w ie d z ą ”51.

49 O .F . S u w i e n ir o w , Tragiedija R KK A, s . 3 8 1 , 4 1 5 , 4 9 3 ; E B D T M , B o t n e r S t e f a n O s w a ld o - w ic z . U n s z l i c h t , p o d o b n ie j a k M u k le w ic z , p o z o s t a w a ł w k a d r a c h R K K A , w r e z e r w i e k o r p u s u o f i c e r s k i e g o , O b u z w o l n i o n o z s z e r e g ó w s i ł z b r o j n y c h d o p ie r o 2 g r u d n i a 1 9 3 7 r.: R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d. 1 4 4 , l. 3 7 1 ( R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 0 1 1 6 1 , 2 X II 1 9 3 7 ). B o t n e r z o s t a ł a r e s z t o w a n y b e z w i e d z y o r g a n ó w k a d r o w y c h A r m ii C z e r w o n e j o r a z p r z e ł o ż o n y c h z G ospłanu, k t ó r z y w lip c u w n i o s k o w a l i o j e g o z w o l n i e n i e z R K K A w z w i ą z k u z t y m , ż e w y k a z a ł s ię p o l i t y c z n ą ś l e p o t ą o k a z u j ą c p o m o c t r o c k is t o m . I b id e m , d . 1 3 0 , l. 4 9 9 ( W n io s e k Z a r z ą d u K a d r R K K A d o lk o , 1 7 V II 1 9 3 7 ) . T eg o s a m e g o d n i a g o z w o ln io n o , a l e z p r z y c z y n p o li t y c z n y c h , n i e z a ś w z w i ą z k u z a r e s z t o w a n ie m . 50 S z e r o k o n a t e n t e m a t zo b .: P.P. W ie c z o r k ie w ic z , S praw a Tuchaczewskiego, W a r s z a w a 1 9 9 4 . 51 R G A S P I , f. 1 7 , o p . 1 6 5 , d . 5 8 , l. 1 3 3 ( S t e n o g r a m r o z s z e r z o n e g o p o s i e d z e n i a R a d y W o je n ­ n e j p r z y lk o , p i e r w s z e p o s i e d z e n i e , 1 V I 1 9 3 7 ); p o r ó w n a j o p u b lik o w a n y s t e n o g r a m : Wojennyj sowiet p ri N arodnom kom issarie oborony S S S R , 1 -4 ijunia 1937 g. D okum ienty i m ateriały,

T e n w y ra z e le m e n ta r n e j p rz y z w o ito śc i m ia ł n a ty c h m ia s to w y w p ły w n a k a r ie r ę L e w a n d o w sk ie g o . W c z e śn ie j, g d y w lis to p a d z ie 1936 r. p la n o w a n o p r z e s u n ię c ia k a d ro w e n a n a jw y ż s z y c h sz c z e b la c h d o w ó d czy ch A rm ii C z e rw o ­ n e j, b y ł o n ty p o w a n y n a n a s tę p c ę k o m a n d a r m a U b o re w ic z a n a s ta n o w is k u d ow ódcy B ia ło ru s k ie g o OW, je d n e g o z n a jb a rd z ie j p re s tiż o w y c h w c ałej a r- m ii52. W n o w ej s y tu a c ji, g d y fu n k c ja t a w a k o w a ła od k ilk u d n i z p o w o d u a r e s z to w a n ia U b o re w ic z a i u z n a n i a go z a je d n e g o z lid e ró w w ojskow ego s p is k u , L e w a n d o w s k i n ie z o s ta ł je g o n a s tę p c ą . S ta n o w is k o to p rz y p a d ło ko- m a n d a r m o w i 1. r a n g i Iw a n o w i B iełow ow i, k tó r y w tr a k c ie p o s ie d z e n ia w y k a ­ z a ł z n a c z n ie w ię k s z ą g o rliw o ść w tr o p ie n iu z d ra jc ó w w s z e re g a c h k o r p u s u o fic e rsk ie g o R K K A , a L e w a n d o w s k i m u s ia ł zad o w o lić się p r z e n ie s ie n ie m do W o ro szy ło w a, g d z ie o b ją ł d o w ó d ztw o P rz y m o rs k ie j G ru p y W o jsk S p e c ja ln e j A rm ii D a le k o w s c h o d n ie j53.

C zerw co w e p o s ie d z e n ie w z n a c z ą c y sp o só b w p ły n ę ło n a lo sy in n e g o P o la ­ k a - K o n s ta n te g o R o k o sso w sk ie g o . J e g o b y li p rz e ło ż e n i z Z a b a jk a la : d o w ó d ca o k r ę g u k o m k o r I w a n G ria z n o w i c z ło n e k R a d y W o jen n e j k o rk o m W ik to r S z e s ta k o w z o s ta li w tr a k c ie o b r a d o s k a r ż e n i o p o lity c z n ą ś le p o tę , s p r z y ja ją c ą z d ra jc o m i sz k o d n ik o m . C h c ą c r a to w a ć s w ą sk ó rę , w k ró tc e po z a k o ń c z e n iu p o s ie d z e n ia , n a p is a li d onos, w k tó r y m p o le c a li u w a d z e N K W D s z e re g b y ły c h i a k tu a ln y c h p o d w ła d n y c h . R o k o sso w sk i, z a w s z e w y so k o o c e n ia n y p rz e z G ria z n o w a i S z e s ta k o w a , ty m r a z e m z o s ta ł o s k a r ż o n y o z w ią z k i z a r e s z to w a ­ n y m i w ro g a m i lu d u o ra z u z y s k a ł k r ó tk ą , n a s tę p u ją c ą c h a r a k te r y s ty k ę : „Po­ la k . K o n ie c z n a j e s t p o w a ż n a w e r y f ik a c ja p o c h o d z e n ia sp o łeczn eg o . M ia ł c ią ­ g o ty do p r a c y z a g r a n ic ą ”54. N a s k u tk i d o n o s u n ie t r z e b a by ło d łu g o c z e k a ć - n a jp ie rw , 13 c z e rw c a , R o k o sso w sk i z o s ta ł z d ję ty ze s ta n o w is k a i o d d a n y do d y sp o zy cji Z a r z ą d u K a d r RK K A , 27 c z e rw c a o r g a n iz a c ja p a r ty jn a p o z b a w iła go c z ło n k o stw a w W K P(b), 22 lip ca, n a m ocy ro z k a z u m a r s z a łk a W oroszyłow a, z o sta ł u s u n ię ty k a r n ie z sze re g ó w sił zb ro jn y ch , a 17 s ie r p n ia a re s z to w a n y 55.

J a k o o s ta tn i o f ia r ą p ie rw s z e j fa li m a s o w y c h r e p r e s ji p a d ł b rig k o m B u ch - holc, k tó re g o 2 6 s ie r p n ia zw o ln io n o k a r n ie z a r m ii. S ta ło się t a k n a w n io s e k C e n tr a ln e j R a d y O s o a w i a c h i m u , g d y ż je g o ro d z ic e i ro d z e ń s tw o m ie s z k a li w P o lsce, a o n s a m „ d o p u ścił się s z e re g u b łę d ó w p o lity c z n y c h ”56.

W zm o ż o n e r e p r e s je w obec P o la k ó w w s z e r e g a c h A rm ii C z e rw o n e j b y ły je d y n ie je d n y m z e le m e n tó w a n ty p o ls k ie j n a g o n k i, k t ó r ą N K W D z aczęło ro z ­ p ę d z a ć ju ż n a p o c z ą tk u 1937 r. W te d y to n a Ł u b ia n c e o s ta te c z n ie ożyw iono

52 A .A . P i e c z o n k in , Wojennaja elita S S S R w 1935-1939 gg.: riepriessii i obnowlenije, M o ­ s k w a 2 0 0 3 , s . 2 4 - 2 5 .

53 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 2 9 , l. 2 6 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 2 3 8 7 , 5 V I 1 9 3 7 ). 5 4 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 2 1 , d . 1 0 0 , l. 1 2 8 (R a d a W o je n n a Z a b a j k a ls k ie g o O W d o lk o , 5 V I 1 9 3 7 ) .

55 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 2 9 , l. 1 3 5 (R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 2 4 5 5 , 1 3 V I 1 9 3 7 ); B . S o k o ło w , Rokossowski, M o s k w a 2 0 1 0 , s. 7 0 ; P.P. W ie c z o r k ie w ic z , Łańcuch śm ierci, s . 1 1 4 6 .

56 R G W A , f. 3 7 8 3 7 , o p . 4 , d . 1 3 1 , l. 5 5 6 (R a p o r t Z a r z ą d u K a d r R K K A d la lk o , 1 3 V II I 1 9 3 7 ), 5 5 7 ( R o z k a z p e r s o n a l n y lk o n r 3 2 5 6 , 2 6 V II I 1 9 3 7 ).