I z a b e l l a M a l e j , I m p r e s jo n i z m w l i t e r a t u r z e r o s y js k ie j n a p r z e ło m ie X I X і X X w ie k u W y b r a n e z a g a d n ie n ia , S l a v i a W r a t i s l a v i e n s i a X C V I I , Wr o c ł a w : W y d a w n i c t w o U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o 1997, ss. 139.
I m p re sjo n iz m , z a p o c z ą tk o w a n y przez m alarzy francuskich w 2. połowie XIX wieku, Określany przez histo ry k ó w sztuki j a k o kie runek, który zre w olucjoniz ow ał eu r o p e jsk ie m a larstw o , p rze nikał w sp e cyficz ny sp osób do literatury (liryki, epiki, d ra m a tu ), m uz yki oraz rzeźby na p rze ło m ie X IX і X X wieku.
Z ja w is k o im p re sjo n iz m u literac kiego (w tym r ó w n ie ż rosyjskiego), przez długi okres nie do c e n ia n e w bad a n ia ch n a u k o w y c h i u jm o w a n e w sp osób ogólnikow y, f ra g m e n ta ry c z n y , p rz y c ią g a w ostatnich latach coraz częściej uw agę literatu roznaw - ców. P rz y k ła d e m tego rodzaju za in te re so w ań je s t k siążka Izabelli Malej pl. Im p re sjo nizm vr lite ra tu rze ro sy jsk ie j na p rze ło m ie X IX і X X w ieku W ybrane za g a d n ie n ia . S c h a ra k te r y z o w a n a w niej została p r o z a ro sy jsk a okresu m o d e rn izm u , w której w y ra ziście za zna cz yły sw ą o b ec ność ele m e n ty im pre sjonistyczne .
W e w stę pie tej inte resują cej m onografii p rz e d sta w io n y został stan d o ty c h c z a so w ych bada ń nad im p re sjo n iz m e m rosyjskim . D o k o n u jąc prze glądu rozpraw , studiów, a rty k u łó w u cz o n y ch eu ro p e jsk ic h i am er y k a ń sk ic h , o g n isk u ją c y c h sw ą u w agę głównie na tw ó r c z o śc i A. C z e c h o w a . I. Bunina, B. Z ajccw a . A u to r k a stw ierdziła, że w d o r o b ku n a u k o w y m histo ry k ó w literatury brakuje sz cz e g ó ło w y c h o p r a c o w a ń dotyczących im p re sjo n isty czn e j m e tody artystycznej O. D ym ow a. A. Grina. S. S iergie jew a-C e n- skiego oraz ujęć sy n te ty c zn y ch , o b e jm u ją c y c h sw ym zasięgiem w iększy o bsz ar litera tury m o d e rn isty cz n ej, w której ele m e n ty im p re sjo n isty czn e pełniły istotne funkcje. D la te g o też za cci sw o ic h badań uznała określe nie specyfik i im p re sjo n iz m u grupy r o syjskic h p ro za ik ó w (A. C z e c h o w a , B. Z ajcew a , S. S ie rg ie je w a -C e n sk ie g o . f. B uni na. O. D y m o w a , A. Grina), któ rzy kreując r z e czy w is to ść a rty sty cz n ą w osobliwy s p o só b Ira nsponow ali na grunt literatury te chnikę m alarską. U ka z u ją c w rozdziale p ie rw sz y m rozw ój ro syjskie go im p re sjo n iz m u (m alarsk ieg o i literackiego), b adaczka stw ie rdz iła , że nurt ten w p o ró w n a n iu z francuskim był zjaw isk iem dość późnym - jego rozw ój p rz y p a d a b ow iem na lata 1899-1910. Za n ajw a żn iejsz e i najbardziej /.n ucząc с o sią g n ię c ia artystycz ne rosyjskich m a larzy , których d zieła w y k az u ją pewne a na logie z płótna m i fra ncuskich m istrz ów , Izabella Malej u zn a ła w z b o g a ce n ie szaty k o lo ry sty c z n e j, e fe k to w n e o p ero w an ie w ibrując ym i pla m am i barw nym i oraz c h a rak te ry sty c z n e w y k o rz y sta n ie św ia tłoc ienia . P o d k re śla rolę, j a k ą o d eg ra ł w form owaniu się r o sy jsk ie g o im p re sjo n iz m u m alarz po lsk ieg o p o c h o d z e n ia - Jan C iągliński. P rz y bliż yła m o z a ik o w ą , e m a n u ją c ą w e w n ę trz n ą e k s p re sją i d y n a m ik ą tw ó rc z o ść Konstan- tina K orow ina. Z w ró c iła u w ag ę na n as tro jo w e p ejzaże Izaaka Lewitami, dekoracyjne p łó tn a W ik to ra B o r is o w a -M u s a to w a . p as telo w e obrazy Igora G ra baria , subteln e k o m po zy c je p le n e r o w e W a le n lin a Sierowa.
Z im pre sjoniz m em m alarskim spo k rew n io n y był pod w z g lę d e m e s te ty c z n y m z e spól tendencji sty listy cznych w y stę p u jąc y ch w literaturze. Ś w iad cz y o tym liryka Afanasija Feta, K o n s ta n tin s B alm onta. In n o k ien tija A n n ie n s k ie g o , p o d e j m u ją c a próbę uchw yc enia przem ijającej chwili, m o m e n tu p rzeżycia, u w ie c z n i e n ia p ie rw o tn e g o w rażenia oraz tw órczość d ram a ty cz n a A n to n a C z e c h o w a , k tó rą ce c h u je znaczne zredukow anie akcji, f ra gm entarycz ność, nasycenie ele m e n ta m i liry c z n o -p o e ty c k im i. S zczególnie w yraziście (podkre śla A utorka) zazna cz ył się im p r e sjo n iz m w prozie A ntona C z ec how a, B orisa Zajcewa, S iergie ja S ie r g ie je w a -C e n sk ie g o , I w a n a Bunina, Osipa D ym ow a, A lek s an d ra Grina. P isarzom tym p o św ię c o n e zostały kolejne ro z d z ia ły monografii. D zieła rosyjskich prozaik ów , w y ró ż n ia jąc e się e p i z o d y c z n ą k o n stru k cją fabuły, rozluźnieniem psy c h o lo g ic zn y m postaci, m oc no z s u b ie k t y w i z o w a n ą narracją, zbadane zostały w kontekście pow iązań z r osyjskim i e u r o p e jsk im m a la rs tw e m im presjo nisty cznym . B a d ac zk a w yk a z a ła d u ż ą k o m p e te n c ję w p r e c y z y jn ie p r z e p r o w a dzonych analizach tekstów literackich oraz sz ero k ą w iedz ę z historii sztuki rosyjskie j i europejskiej. Jej spostrz eż enia są prze konując e, w nio ski p r e c y z y jn e , klarow ne, przejrzyście sform ułow ane. G łó w n ą u w agę s k o n c e n tro w a ła na tran sp o z y cji m alarskiej techniki im presjo nistycznej do om a w ia n y c h utw orów.
Za najbardziej rep rez en ta ty w n eg o prz e d sta w ic ie la rosyjskiej prozy im p r e s jo n is tycznej wielu his toryków literatury uznało A. C z ec h o w a, który o d rzu c ił r o z p o w s z e c h nioną w XX wieku o p iso w ą m e todę p r e z e n to w a n ia rz e c z y w is to śc i i w p ro w a d ził ..w ypadkow ą ulo tn ych w ra ż e ń ” . P lastyczny i p oetycki ch a r a k te r c z e c h o w o w s k ic h obrazów natury, przybie ra ją cych postać zliry z o w a n y c h szkiców , d o p e łn ia o p ero w an ie barw nym i plam am i oraz nieustanne po d k re śla n ie p rze m ian z a c h o d z ą c y c h w p r z y r o dzie. Idea zm ienności i m o m e n ta ln o ści w n ow ela ch tw órcy S te p u p e łn a j e s t treści filozoficznych. Pozw oliło to Izabelli Malej na d o k o n a n ie in te r e su ją c y c h p o ró w n a ń / malarstw em I. Lew itana. B a daczka d o strze g ła ró w n ie ż wiele analo gii k o m p o z y c y j nych utw orów C z e c h o w a z obrazam i A. A rc h ip o w a, K. K orow ina. W. Si с row a ( ro z dział II).
Inna odm iana stylu im pre sjonistyczne go u kaz ana została w prozie B. Z a jc e w a (rozdział III), przepojo nej panteistycz nym o d c z u w a n ie m świata. S u b teln y liryzm, nostalgiczny nastrój, m e lanc holijna za d u m a łą czą (zdaniem A u to rk i) utw ory Z a j c e w a z. akwarelam i I. L ewitana, W. S ierowa, K. S o m o w a. N a to m ia s t n as y ce n ie przestrzeni artystycznej w sze chpotężnym światłem słone cz nym , zm ie n ia ją c y m o d cien ie i kształty przedm io tó w , p rzy p o m in a m a larsk ą technikę C. M o n e ta i A. R enoira.
Z tw órczością francuskich m alarzy pow ią z a n e je s t pod w z g lę d e m es tc ty c z n o -id e ó - wym pisarstw o S. S iergie jew a-C e nskie go. R ó ż n o ro d n o ś ć s z c z e g ó łó w w u trw a lo n y c h pejzażach miast, wsi, opisach postaci, e k s p o n o w a n ie w ib racji k o lo r y s ty c z n y c h n a s u nęły badaczce skojarzenia z dziełam i A. Sisleya, B. M o riso t, J. F. B a z i lle ’a. С. Pissarra (rozdział IV).
N ie p o w ta rz a ln y nastrój „ c h w ili” e m an u je z lirycznych m in ia tu r I. Bunina. W tej m o c n o zliryzow ane j prozie pisarz zdołał utrwalić w szystkie zm y sło w e doznania rz e c z y w is to śc i i p o d p o r z ą d k o w a ć j e literac k o -m ala rsk im regułom arty stycznym . B o g a ctw u b u n in o w sk ie g o św iata se nsualne go p o św ię co n y je s t równie interesujący r o zd z iał V.
W im p re sjo n isty c z n y m duchu kreowali sw oje literackie obrazy O. D ymów i A. Grin. W u tw orac h D y m o w a I. Malej za u w aż y ła se n sualistyc zną p ercepcję rze c z y w isto śc i p o łą c z o n ą z kultem in d y w id u a liz m u oraz te n d e n c ją do p o jm o w a n ia życia ja k o usta w ic z n e g o potoku czasu (rozdział VI). Z w ielo k ro tn ien ie su b ie ktyw nych w ra żeń z m y s ło w y c h do strz e g ła b ad a cz k a w pejza ża ch A. Grina. Ich szkicow ość, mozai- k o w o ść, cha ra k te ry sty c z n e zacieranie ko n tu ró w p o sz cz eg ó ln y c h elem e n tó w przestrze ni a rtystycz nej w skazuje w yraźnie na tran sp o n o w a n ie techniki m alarskiej do literatury ( roz dzia ł VII).
P o d s u m o w u ją c sw e r o z w a ż a n ia o im p re sjo n isty czn y m profilu prozy rosyjskiej p r z e ło m u X IX і X X wieku, A u to rk a stwierdziła, że ten tak bardz o popularny w koń cu X IX w ieku w eu ro p e jsk im m a larstw ie kie ru n e k w p ły n ął w znaczący sposób na p o s z e r z e n ie w ra żliw ości estetycznej wielu rosyjskich pisarzy. E k sp ery m e n ty w zakre sie k r e o w a n ia obrazu p la sty c zn eg o i literackiego z w ia stow a ły „d y n a m ic zn o ść oraz w ielość form w kulturze n asze go stu le c ia ” .
M o n o g r a f ia Izabelli M alej pt. Im p resjo n izm w litera tu rze ro sy jsk ie j na p rzeło m ie X IX і X X w ieku. W ybrane za g a d n ie n ia j a t w artośc iow ym p o zn a w cz o interdyscypli narnym studium , w z b o g a c a ją c y m zasób w iedzy o literaturze i kulturze Rosji p rze ło mu X IX і X X wieku. S pojrzenie na prozę tego okresu p oprze z pryzm a t sztuk pla s ty c znyc h. u kaz anie jej p ow iąz ań z estetyką m a larstw a im p re sjo n isty czn e g o stanowi nie w ą tp liw ie atra k c y jn ą pe rsp e k ty w ę dla dalszyc h badań n a u k o w y c h nad rosyjskim i e u r o p e jsk im m o d e rn iz m e m , który za p o cz ątk o w a ł głębokie p r z e o b ra żen ia we w szy s t kich d z ie d z in a c h sztuki X X wieku.
