WIESŁAW STUDENCKI Muzeum Z~emi
PALEOGEOGRAFIA
DOLNEGO
BADENU
G~R6U
WOJCZAŃSKQ.;pJNCZOWSKIEGO
Osady dolnego badenu na obszarze garbu WOJCZa.J1-sko-pińczowskiego wykazują· wyraźną dwudzielność.
Na jej podstawie zaliczono je do poziomów: podlito-tamniowego i litotaroniowego (3--5, 7). Poziom pod-litotamniowy jest reprezentowany. przez · margle i margle piaszczyste, -poziom· litotaroni o wy stanowią wapienie organodetrytyczne o zmiennym ···składzie i
wielkości bioklastów. Różnorodność mikrofacjalną wapieni poziomu litótamniowego przedstawii A. Ry-dzewski (11). Ponieważ podział · baderiu na poziomy jest dyskusyjny (10), nazwy "poziom podlitotamnio-wy" i · "poziom litotamniowy" są użyte jedynie w sensie jednostek lokalnych.
Wapienie organodetrytyczne poziomu litotamnio-.wego są znane w literaturze jako wapienie pińczow skie, litawskie, litotamniowe, zależnie od składu, tek-stury, frakcji i obecności lub braku fauny autochto-nicznej. Należy wyjaśnić, że użycie terminu "wapień
litotamniowy" w odniesieniu do skał garbu
wój-czańsko-pińczowskiego jest często niewłaściwe. Bada-nia przeprowadzone przez A. Rydzewskiego (11) i au-tora wykazały, iż litotamnia mogą stanowić podrzęd
ny składnik tych skał lub nie występować w ogóle. Rodzaj Lithothamnium jest najczęściej zastępowany przez rodzaj Lithophyllum, o innym układzie
komó-rek i odmiennym kształcie kolonii. · Na temat paleogeografii dolnego badenu garbu -wójczańsko..::pińczowskiego · istnieją dwie grupy
po-glądów. Według pierwszej z nich (l, 6, 7) obecne roz-przestrzenienie osadów badenu jest związane z ist-nieniem w tym piętrze zatoki, a obszar wychodni po-krywa się mniej więcej z zasięgiem zatoki. Przeciw-nicy tego poglądu twierdzą, że osady badenu powsta-ły w warunkach morza otwartego, a jedynie sama transgresja i wczesne etapy sedymentacji· odbywały
się w zatoce (4, 10). Istnienie tak skrajnie różnych
koncepcji jest spowodowane izolowanym obecnie wy-stępowaniem badenu. Na dużym obszarze zarówno na
południe, jak i na północ od . garbu brak odsłonięć, ~tóre mogłyby roistrzygnąć wą:tpliwości.
Za istnieniem w badenie zatoki przemawiają ar-gumenty natury tektonicznej. Garb, będący' wyraźną formą morfologiczną, jest od NE i SW ograniczony uskokami, wchodzącymi w obręb starej, prekambryj-skiej strefy tektonicznej (6). Według poglądów J. Czarnockiego (l) i J. Łyczewskiej (6, 7) pionowe, wa-hadłowe ruchy tych uskoków wyraźnie wpływały na sedymentację utworów mezozoicznych i kenozoicz-nych, w tym również utworów badenu.
Dolnotrzecio-rzędowe ruchy spowodowały powstanie rowu, w któ-ry transgredowało morze badeńskie, tworząc wąską zatokę. Kolejne ruchy, odbywające się po powstaniu wapieni poziomu litotamniowego, doprowadziły _do u-tworzenia horstu, istniejącego obecnie. VI tym ujęciu, materiał . organodetrytyczny budujący wapieni.e jest
uważany za autochtoniczny, pochodzący z nis~czenia przybrzeżnej flory i fauny. · ·
Zdaniem K. · Kowalewskiego (4) i A. Radwanskie-go (1.0) detry·tus organiczny jest allochtoniczny. Obs.za-ry alimentacji wymienieni autorzy lokalizują w, . oko-licy KÓrytnicy (4) lub Szarbkowa i Gartato\vic; kil-ka kilometrów na północ od garbu, gdzie odsłaniają
się wapieńie detrytyczne z drobnymi kulist§mi
lito-tarupiami (10). ·
Badania paleoekologiczne, prowadzone przez auto-ra na terenie garbu, pozwoliły ustalić bieg wyda-rzeń; zgodny w ogólnych zarysach z koncepcją A.
Radwańskiego (10). Obszar, na który transgredowało morze badeńskie, jest zbudowany głównie z miękkich margli senonu. Niewielka odporność tych skal na. ero"'
.lO
UKD 55Ul82.13.022:551.351.3.051 +551.352.2.051(438.U-13) zję spowodowała, że morze wkraczało na teren dość
wyrównany, o stosunkowo niewielkich deniwelacjach. Z rozmieszczenia utworów litoralnych można wnosić, źe . w poziomie podlitotamniowym na terenie garbu istniała·· wąska, płytka zatoka. Tworzyły się w tym
cia~~e osady margliste i marglisto-piaszczyste,
pocho-dzące z niszczenia brzegów zbudowanych ze skał kre-dy górnej, niewiele rs-ię :różnią-ce od <Sikał podłoża.
Takie dno (miękkie, grząskie, o mętnej wodzie), przy
dość szybkim początkowo tempie sedymentacji, sta-nowiło bardzo niekorzystne podłoże dla rozwoju or-ganizmów za~ówno roślinnych, jak i zwierzęcych. Dla-tego w marglach poziomu podlitotamniowego fauna in situ występuje stosunkowo rzadko (okolice Sko-wronna Din. i Pińczowa). Są to z reguły małże: in-faunalne Panopea, Meretrix, pływające Amussium, ślady po działalności grzebiących w . osadzie wielo-szczetów. Znacznie bardziej uro:mnariaona jest fauna redeponowana ze stref przybrzeżnych, przy czym transport nie mógł być zbyt odległy, gdyż skorupki małżów i ślimaków w czasie wleczenia nie zostały pokruszone.
W miarę postępu transgresji tempo sedymentacji
zmniejszało się stopniowo wskutek oddalania się brze-gu. Miejsce osadu marglistego Żajęły osady organoge-niczne. Na terenach obrzeżających zatokę w pozio-mie podlitotamniowym, utworzyły się po transgresji liczne podwodne wyniesienia. Sedymentacja poziomu podlitotamniowego prawdopodobnie nie spowodowała wyrównania deniwelacji dna, istniejących w momen-cie wkroczenia morza. Na obszarach wyniesionych, w czystych, płytkich wodach zaczęły się osiedlać różne organizmy. W zależności od lokalnych warunków były to albo duże otwornice z rodzaju Heterostegina i se-mi-infaunalne lub epifaunalne małże (okolice Pińczo wa), albo krasnorosty. Te ostatnie tworzyły niewiel-kie zwarte "rafy" litotaruniowe (Skowronno Din., Zer-niki), lub też maty, pokrywy stabilizujące dno (Łysa Góra pod Skotnikami) albo "łąki" złożone z dużych
kulistych kolonii tych alg (Bogucice). Formy gałązko we są rzadko spotykane i tylko w wyższych częściach
profilu.
W niezwykle korzystnych warunkach (ruchliwe, czyste, ciepłe wody) zespół organiczny zaczął szybko wzbogacać się o nowe grupy zwierząt. Dogodne pod-łoże spowodowało inwazję ramienionogów, głównie z rodzajów Tereb?·atula, Megathyris, Argyrotheca, Me-gerlia, Crania. Powszechne stają się mszywioły: in-krustujące litotamnia (rzadziej muszle), gałązkowe -przytwierdzone do podłoża i niezwykle liczne i oka-załe kuliste kolonie CeUepora sp. Zarówno krasnoro-sty,: jak i mszywioły były porastane przez serpule. Miejscami pojawiły się niewielkie kępy korali (Gro. -bie), reprezentujące rodzaj TqrbeHastrea. Również je-żowce zarówno roŚlinożerne, jak i drapieżne osiągnęły swój rozkwiL ·Z :tna1żów jedynie przegrzebki wystę powały licznie, szcz.ególnie duże. Chlamys Zatissima, .żyjące na .różnych podłożach. Spośród mniej znaczą cych grup zwierzęcych można. wymienić . ślimaki, wą son'ogi, kraby i rozgwiazdy. Ogromne zróżnicowanie
i liczebność osiągnęły otwornice; zwłaszcza charak-terystyczne dla wapieni garbu wójczańsko-pińczow
skiego duże osobniki z rodzaju Amphistegina { Hete-rostegina. Amphistegina, przyczepiająca się do plank-tonicznych wodorostów, jest powszechna w każdym typie skały, a gdzieniegdzie występuje jako jedyny niemal organizm skałotwórczy (Góra Kwiatowa. pod Bus~iem).
· Wyniesio1i.e -części dna znajdowały się zapewne w przedziale głębokości 10-15 m - powyżej lub w
po-~yc. 1. Kolonia Lithothamnium sp. z widocznymi spo-rangiami, Bogucice, szlif cienki, pow. 10 X. Fig. 1. Colony of Lithothamnium sp. with noticeable
-sporangia. Bogucice, thin section, X 10.
Ryc. 3. Otwornice z rodzajów: Amphistegina (1) i He-terostegina (2), Szczaworyż, szlif cienki, pow. 10 X. Fig. 3. Foraminifers of the genera Amphistegina (1)
and Heterostegina (2), Szczaworyż, thin section, X 10.
Ryc. 5. Amphistegina mamilla (wg oznaczenia A. R. Larsena), Zerniki, pow. ok. 4 X.
Fig. 5. Amphistegina mamilla (identified by A. R. · Larsen), żerniki, X c. 4.
Zdjęcia L. Dwornik.
bliżu podstawy falowania. O wysokiej energii środo
wiska świadczą duże rozmiary kulistych kolonii lito-tamniów, niekiedy drążQilych przez skałotocze. Pomię dzy podmorskimi wyniesieniami zasiedlonymi przez wymienione organizmy a niszczonymi przez falowa-nie. trwała sedymentacja wapieni organodetrytycz-nych. Powstawały wapienie o różnej wielkości biokla-stów, zbudowane wyłącznie z pokruszonych szcząt ków fauny lub podobne wapienie, lecz z dodatkiem niewielkich, kulistych kolonii Lithothamnium sp., na-gromadzonych zwykle w dużych ilościach. Litotamnia
są często poprzerastane z mszywiołami. W takich
ska-łach fauna jest najczęściej redeponowana, in situ
wy-stępują jedynie małże Chlamys latissima, jeżowce,
Ryc. 2. Fragment kolonii Lithophyllum sp.,
Szczawo-ryż, szlif cienki,. pow. 10 X.
Fig. 2. Fragment of · colony of Lithophyllum sp.
Szczaworyż, thin section, X 10.
Ryc. 4. Otwornice z rodzaju Heterostegina, Zerniki, pow. 3 X.
Fig. 4. Foraminifers of the genus Heterostegina.
Zer-niki, X 3.
terebratule i epibionty w rodzaju pąkli, serpul czy
inkrustują·cych mszyW1iołów.
Materiał znoszony w głębsze części dna nie ulegał
natychmiastowej depozycji. Prądy denne zapewniały
nieustanną mobilność osadu. Na takie warunki
wska-zują z jednej strony krasnorosty, których drobne
ku-liste kolonie powstają w czasie przetaczania ich po dnie, z drugiej - obecność cienkich ławiczek o
rów-noległym ułożeniu bioklastów, niekiedy wykazującyc).
pewien stopień wysortowania. Nieustanna ruchliwość
podłoża jest czynnikiem niekorzystnym dla osiedlania
się fauny, dlart-ego rteż ciomtnowały na takkh dnach organizmy duże, mające zdolność przyczepiania się do
podłoża: Chlamys latissima, terebratule, lub
ruchli-we - jeżowce. Sedymentacja odbywała się zapewne
dość wolno, zależnie od produktywności -obszarów
wy-niesionych. Cechą charakterystyczną tych skał jest minimalna zawartość najdrobniejszej frakcji - mi-krytu. Badanie szlifów wykazało, iż mikryt wystę puje najczęściej w drobnych pierwotnych porach bio-klastów (otwornicach, zooecjach mszywiołów), rzadko
między. bioklastami. Biorąc pod uwagę warunki
de-pozycjli detrytusu, można przyjąć -iż m•ikryt pocho-dzi z rozdrabniania węglanowych szkieletów, nie zaś
z wytrącania się z przesyconej wody morskiej.
Materiał detrytyczny wapieni poziomu litotaronio-wego należy traktować jako autochtoniczny,
pocho-dzący z fragmentacji węglanowych szkieletów
orga-nizmów zasiedlających .okoUczne wyniesienia, ewen-tualnie z niewielką domieszką allochtonicznych bio-klastów, przywleczonych spoza obszaru garbu
wój-czańsko-pińczowskiego. Głębokość dna na 'obszarach
o sedymentacji detrytycznej prawdopodobnie nie była
11
większa niż 30 m. Trudno spodziewać s.ię większych
deniwelacji dna na małym ~swsunkowo obszarze, na-wet przyjąw~zy kilkumetrową wysokość struktur
lito-tammowych. ·. ·
, Wspokzesne odpowiedniki opisanych typów
sedy-mentacji węglanowej i zam1eszkujących Je biocenoz
opisano z Adriatyku i Morza Sródz1emnego. Wapienie htotamniowe sensu stricto, · składające się ze spojo-nych· ze sobą kulistych lub płożących się kolonii,
odpowiadają obszarom "biolog1cznie
skonsolidowa-nym", występującym w AdrrJatyku (2) lub t~ak zwa-nej "coralligenous biocenosis"
*,
występującej w po-staci ławic lub łat w strefie cirkahtoralnej MorzaSródziemnego (8, 9). Różne algi (W tym kraśnoro
sty) stanow1ą ponad 5011/o tej biocenozy, poza tym w jej 1skład ·wchodzą: liczne mszywioły, wielos,zczety
(w tym Serpula spp.), małże (Chlamys spp. Lima
spp.), rozgwiazdy, w mniejszych ilośc1ach korale i.
gąbki.
Organizmy stabilizujące dno (krasnorosty,
mszy-wioły), wytrącając węglan wapnia zlepiają fragmen-ty muszli i mne węglanowe szczątki, tworząc
niere-~ularną, pagórkowatą powierzchnię. ::>tanowi ona
do-godne podłoże dla rozwoju wielu grup bezkręgow
ców, w tym . również organizmów . drążących (gąbek,
wi.eLDiSZJc.zetów; małżó1w). Biocenoza ,,'ooralligenous'' jest znana z dwóch rodzajów biotopów: na izolowa-ny.ch skała,ch, ~wy,Sttających il osadru ·.oraz na skon-solidowanych biogenicznie twardych dnach. Maksy-malna głębokość występowania zależy ·od
przezroczy-stości wody i waha się od 60-70 m do 120-130 m.
Drugi typ wapieni - wapienie detrytyczne - ma
swój odpowiednik w facji nulliporowej biocenozy "coastal detritic" ($, 9). Facja ta jest zdominowana
·przez dwa gatunki litotamniów, osiedlające się na bioklastach. Wskutek ciągłej działalności prądów alga szybko otacza ziarno, tworząc kulistą kolonię,
prze-taczaną po dnie. Fauna, żyjąca na tym podłożu jest
ubożs.za niż w biocenozie "coralligenous"; więks:z;ość
gatunków znanych jest również z tej ostatniej.~ W
zależności od intensywności światła, osady facji
nulli-porowej występują; :na głębokościach 25-40 m i
60----::-65 . m w z'achodniej części Morza śródziemnego i do 160-180 m .w 'jego Wlschodniej 1częścL Obie opisane
biocenozy występują w strefie morza otwartego, na
obszarach o niskim tempie sedymentacji, w warun-kach działalności silnych prądów.
Ponieważ istnienie ławic "coralligenous" zależy o.d
:równowagi między procesami dobudowywania i
nisz-czenia, w zależności od zmiany warunków
hydrolo-gicznych lub tempa sedymentacji stabilna ławica
mo-że być. zastąpiona przez osad detrytyczny. Przy
po-nownej zmianie warunków środowiska może dojść do
:r:ęstabilizacji, jeśli warunki te staną się korzystne dla
·OflgCllndJzmów wią:żątcy,ch !Węglan JWa:pnia (8). Współ
cześnie w Morzu śródziemnym spotyka się dna z
moząiką · obu biocenoz. W miarę postępu
sedymen-tacji powstaje profil z naprzemianlegle ułożonymi
osadami obu typ0w. Tak więc biocenozy "corallige-nous" ri "coastal detritic" mogą sąsiadować ze sobą zarówno w pionie, jak i horyzontalnie. Taką
naprze-mianległość obserwować można w kamieniołomie w Bogucicach, gdzie kilka poziomów "łąk" litotamnio-wych, zbudowanych z kulitsty.ch Jwloiilii o średnicy ok.
10 cm, jest oddzielonych horyzontami sedyrpentacji
detrytycznej.
Uwzględniając bliskie pociobieństwo opisanych osa-:
dów badeńskich i współczesnych, wyrażające się skła
dem bioceno~ oraz rodzajem sedymentu,. można
przy-jąć wspólną dlą obu typów genezę. Byłby to zatem
argument przemawiający za powstaniem. wapieni
po-ziomu Htotamniowe,gci w warunkach działalności
sil-nych prądów dennych, przy niewielkim tempie
sedy-mentacji, a więc raczej w ·strefie morza otwartego.
w
wąskiej zatoce na1eży się spodziewać. wódspo-kojnych, wykluczywszy .. ocżywfście obecność pływów
o znacznej amplitudzie, Istnienie lub brak pływów
w morzu badeńskim dotychczas nie zostało
udowod-nione, wydaje się . jednak wątpliwe, aby w stosun-kowo niewielikim żbiorniku; dość odległym od Oceanu
świ<atowego, an:ip1~tuda. pły\vów była wystar<c,zająca
do pows!ania ·silnYch prądów.
• Termin ten, :i powodu swej nieścisłości, traktowany jest przez pęr,esa ja~o nQmen conservandum.
12
LITERATURA
l. Czar n o ck i J. - Profil studni zdrojowej w
Solcu oraz ogólne uwagi dotyczące budowy
za-padliska soleckiego i synkliny jędrzejowskiej
(pasma wójczo-pińczowskiego). Posiedz. Nauk.
PIG 1936 nr 45.
2. G a m u l i n- B r i d a H. - The benthic fauna ot the Adriatic Sea. Oceanogr. Mar. Biol. Ann. Rev. 1967 vol. 5. ·
3. K o w a l e w ski K. Stratygrafia utworów
trzeciorzędowych części południowej arkusza
Pińczów. Posiedz. Nauk. PIG 1926 nr 15.
4. K o :w a l e rw .s rk i K. - Straitygrafia ntta:cenu oko-lic Korytnicy w porównaniu z trzeciorzędem
po-zostałych obszarów Gór świętokrzyskich. Spraw.
PIG 1930, t. 6 z. l.
5. K o w a lewski K. - Stratygrafia miocenu
po-łudniowej Polski ze szczególnym u względnieniem
południowego obrzeżenia Gór świętokrzyskich.
Kwart. Geol. 1958 t. 2 z l.
6. Ł y c z e w ska J. -,... Wpływ tektoniki wgłębnej
na struktury młodomezozoiczne i kenozoiczne
okolic Jędrzejowa - Pińczowa. Ibidem 1971 t. 15 z. l.
7. Ł Y c z e w ska J. - Zarys budowy geologicznej
pasma wójczo-pińczowskiego. Biul. Inst. Geol.
1975 nr 283.
8. Per e s J. M. - The Mediterranean benthos.
Oceanogr. Mar. Biol. Ann. Rev. 1967 vol. 5. 9. Per e s J. M., P i car d J. - Nouveau manuel
de bionomie benthique de la Mer Mediterranee.
Rec. Trav. Stat. Mar Endoume 1964 bull. 31
fasc. 47.
10. Rad w a ń ski A. - Transgresja dolnego tortonu
na południowych stokach Gór świętokrzyskich
(strefa zatok i ich przedpola). Acta Geol. Pol. 1969 nr l.
11. RYdz e w ski A. - Mikrofacjalne badania
pe-trograficzne dolnotortońskich wapieni
litotaronio-wych pasma wójczowsko-pińczowskiego. Prz.
Geol. 1975. nr l.
SUMMARY
Two points of view predominate in
interpreta-tions of paleogeography of the Lower Badenian of
the Wój.cza-Pińlczów ridge. According rt;o rOIIle of them
Lower Badenian marls and organodetrital limestones originated in a narrow embayment of tectonic origin, and according to the other - detrital limestones were deposited in open sea zone. The paper presents a brief discussion of history of deposition and some evi-dence in favour of sedimentation in open sea zone. This argumentation is based on a close similarity of
rthese rock·s a111d deporsi·t,s orirginaltriillg at rpresenlt im
. the Adriatic az:td Mediterranean Sea. Various types o:f Lithothamnium limestones built of large intercon-nected or trailing red seaweed colonies were origina-ting on submarine elevations and represent ancient equivalents of "biologically consolidated" areas known from. the Adriatic and "coralligenous biocenosis" re.,. ported ·trom the Mediterranean Sea. Organodetrial li-mestones deposited in depressions between the eleva-tions correspond to the Nullipora facies of "coastal detritic biocenosis". Both types of deposits originate at present in open sea zone, under conditions of strong cume:nt aotivity a!Ilid 'l'OiW rarte of depos'irtion.
PE3IOME
Upe,z:ĘcTaBJieHhi ,n:Be rpynnhr MHeHvr.:lł Ha TeMy rra-JieoreorpacpHM HM:R<::Hero 6a,n;eHa BYM"'aHCKO-rrMH"WB-cKoro rop6a. CorJiaCHO nepBo:M: H3 HMx - ce,n;MMeH-TaqJf.H MepreJieM H opraH'O,D;eTpHTHhiX M3BeCTH.HKOB HH:mJHerO 6a~eHa ILpOHCXO,D;MJia B y31KOM 3am1lBe T€K-TOHH"'eCKOrO TJ1liia, CQirJia<OHO BTOpOM - ,n;eTpHTHhie J.f3BeCTH.HKH o6pa30BaJIJ11Ch B 30He OTKphlTIOTO MOp.R. ABTOP rrpwBO,D;MT KpaTIU-1M oqepK pa3B:wr'M.H ce,n;M-MeHTaiJ;MM J1 apryMeH'T B IIOJih3Y ce,D;J1MeHTaiJ;vfJ1 M3-BeCTH.HKOB B OTKiphl'TOM MOtpe. 0CHOBOM HBJI.Hte'TC.H 6JIH3-KOe. CXrO,Il;CTBO 3TJ1X IIQtpO,ll; C Oca,n;KaMJ.f., KOTOpbłe o6pa-3yiOTC.H B HaCTO.H~ee BpeM.H B A,n;pMaTl1"''e,cKOM M Cpe-,D;'M3eMHOM MO,P.HX. JlM'OOTa.MH'He'Bhie M3BeĆTH.HKJ1 pa3HOrO
