R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m V I I I - 1 9 9 8 KS. ARTUR MEZGLEWSKI Lublin
SPÓR O „ W Y G A Ś N IĘ C IE ”
K O N K O R D A T U P O L S K IE G O Z 1925 R O K U
C h oc i a ż mi nę ł o j u ż p o n a d pół w i e k u od w y d a n i a p rz e z T y m c z a s o w y R z ą d J e dnoś c i N a r o d o w e j ( T RJ N ) u c h w a ł y , w której o rz e k a ł on o n a r u s z e n i a c h p r z e d w o j e n n e g o p o l s k i e go k o n k o r d a t u pr z e z S t o l i c ę A p o s t o l s k ą i u z n a w a ł ty m s a m y m k o nk or d a t ten za n i e o b o w i ą z u j ą c y , na d a l w o k ó ł interpretacji: tej decyzj i rządu p r e z e n t o w a n y c h j e s t wi e l e opinii. C h a r a k t e r y s t y c z n e j es t , iż d y s k u s j e t oc z o n e w o k ó ł tej t ema t y k i , r óż n i c e p o g l ą d ó w , z d a ń , ni e d o t y c z y ł y f a kt ów h i s t o r yc z n y c h , lecz r óż ni ł y się w ich o c e n a c h , i to t ak i st ot ni e, iż wi ną za z a p r z e p a s z c z e ni e k o n k o r d a t u o b a r c z a się b ą d ź s t r on ę k o ś c i e l n ą , b ą d ź p a ń s t w o w ą . T r u d n o ś ć w c a ł o ś c i o w y m o p r a c o w a n i u t e go z a g a d n i e n i a t kwi w tym, iż aby go w y c ze r p a ć, na l eż y d o k o n a ć a na l i z y z p u n k t u w i d z e n i a z a r ó w n o p r a w n o m i ę d z y n a r o d o w e g o , z u w z g l ę d n i e n i e m s p e cy f i k i p r a w a k o n k o r d a t o w e g o, j a k r ó w n i e ż u w z g l ę d n i ć n a le ż y ó w c z e ś n i e o b o w i ą z u j ą c e p r a w o k a no n i c z n e , a t a kże pol s k i e p r a w o p a ń s t w o w e . Z a d a n i e m n i ni ej s ze g o a r ty k u ł u j e s t p r ó b a u d z i e l e n i a o d p o w i e d z i n a n a s t ę p u j ą c e kwest i e: w j ak i s po s ób k o n k o r d a t p ol s ki z 1925 r. p r z e s t a ł o b o w i ą z y wać. z a r ó w n o j a k o częś ć p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o j a k i p o l s k i e g o , a t a k ż e na ile sł uszne byt y zar zut y k i e r o w a n e p o d a d r e s e m S t o l i c y A p o s t o l s k i e j ze strony Rządu P o l s k i e g o w l atach p o w o j e n n y c h ?% TREŚĆ UCHWAŁY TRJN D n i a 12 I X 1945 r. T y m c z a s o w y R z ą d J e dn oś c i N a r o d o w e j podjął u c h w a ł ę 1, w kt ór ej u z na ł k o n k o r d a t z a w a r t y p o m i ę d z y St o l i c ą A p o s t o l s k ą a R z e c z y p o s p o l i t ą P o l s k ą 10 II 1925 r. z a n i e o b o w i ą z u j ą c y , a ściślej m ó w i ą c - u z n a ł go z a z e r w a n y p r z e z St ol i cę A p o s t o l s k ą 2. T o z e r w a n i e mi a ł o nastąpić na s k ut e k n a r u s z e n i a p o s t a n o w i e ń k o n k o r d a t u p rz e z s t r on ę k oś c i e l n ą w czasie o k u p a c j i n i e mi e ck i e j. P r z y t o c z o n o w u c h w a l e d w a p r z y p a d k i t e g o nar usz eni a. O b a d o t y c z y ł y art. I X k o n k o r d a t u . Z a n a r u s z e n i e k o n k o r d a t u u z n a n o „ p o w i e r ze ni e a d m i n i s t r a c j i di ecezj i c h e ł m i ń s k i e j b i s k u p ow i g d a ń s k i e m u Kar ol owi M a r i a S p l e t t o w i ” 3 or az „ m i a n o w a n i e dl a b i s k u p s t w a g n i e ź n i e ń s k o - p o z n a ń - s k i e g o a d m i n i s t r a t o r a a p o s t o l s k i e g o H i l a r i u s z a Br e i t t i n g e r a z j u r y s d y k c j ą dla N i e m c ó w z a m i e s z k a ł y c h n a t ereni e di ecezj i g n i e ź n i e ń s k o - p o z n a ń s k i e j " 4. O p r óc z t ych d w ó c h p o d s t a w o w y c h z a r z u t ó w p re te ns j e r z ą d u d o t y c z y ł y p o n a d t o
1 U c h w a ła w y d a n a z o stała na p o d sta w ie opinii prawnej M in is te r s tw a S p r aw ied li w o ś ci, a n a s tęp n ie p r z e d ł o ż o n a z o stała Kom isji N a r o d o w o ś c io w e j i W y z n a n io w e j Krajowej Rady N a r o d o w e j, kt óra j ą z aa p ro b o w a ła . Zob. H. R y b c z y ń s k i, IV sp r a w ie k o n ko r d a tu m ięd zy S to lic ą A p o s to ls k ą a R ze c z p o sp o litą P o lską 10.11.1925 r„ | w : | K o śc ió ł »• II K ze c zy fk tśp o la ej, red. Z. Z ie liń s k i, S. W il k, L u b li n 1981, s. 49-5 2.
..Rząd Polsk i s tw ierd za, że k o n k o rd a t zaw a rty p o m ię d z y R z e c z y p o s p o litą P o ls k ą a Stolicą A p o s to ls k ą p rz esta ł o b o w i ą z y w a ć w s k u te k j e d n o s tr o n n e g o z erw a n ia go przez St olic ę Aposto lsk ą p rz ez akty p r a w n e z ad zia łan o w c zasie ok u p acji, a s p rz ec z n e z j e g o p o s ta n o w ien iam i''. Tekst u c h w a ły za: M. F ą k a, P a ń stw o w e p r a w o w y zn a n io w e P o is k ie j R z e c z y p o s p o lite j L iniow ej. W yb ó r te k stó w źr ó d ło w y c h , W a r s z a w a 1978, s. 26-27.
..W rok u 1940 St olic a A p o s to ls k a p o w ie rzy ła za p o ś r e d n ic tw e m n u n c ju s za w Berlinie a d m in is tr a c ję diecez ji c h ełm iń s k ie j b is k u p o w i g d a ń s k iem u Karolow i Ma ria Sp lett owi, co było n a r u s z e n i e m k o n k o r d a tu , ą w s z c ze g ó ln o ś ci arty k u łu IX. w ed łu g którego « ż ad n a część R z ec zy p o s p o litej Po lskie j nic b ędzie zależ a ła o d bisk u p a, k tó reg o s iedziba z n ajd o w a ła b y się p o z a g ra n ic am i P a ń s t w a P o l s k i e g o » " (cyt. za: F ą k a, dz. cyt., s. 26).
ą ,,St olic a A p o s to ls k a m ia n o w a ła dl a b is k u p s tw a g n i e ź n i e ń s k o - p o z n a ń s k ¡ e g o administ ratora a p o s to ls k ie g o N i e m c a H ilariu s z a B re it tin g e ra z ju r y s d y k c ją dla N ie m c ó w z am ies z k a ły c h na tere n ie diecezji g n ie ź n ie ń s k o - p o z n a ń s k ie j, co był o sp rz ec z n e z inte res am i narodu i P ań stw a P o ls k ie g o or az sta n o w iło p o g w a łc e n ie art. IX k o n k o rd a tu , sk or o h ierarch ia katolicka R z ec zy p o s p o litej Po lsk iej nie p rz ew id u je w o g ó le ż a d n y c h p o d z ia łó w n a ro d o w o ś c io w y c h , jak ty lk o ze w z g lęd u na o b rządek: a) łacińsk i, b) g re ck o ru s iń s k i, c) o r m ia ń s k i" (cyt. za: F ą k a, dz. cyt., s. 26).
i'aktu n i e u / n a n i a T R J N p r / e z St ol i c ę A p o s t o l s k ą ' , a tak/.e .sposobu p o w i e r z e nia a d mi ni s t r a cj i d i ec e x p c h e łmi ńs ki ej b i s k up o w i K. M. Spl ct t ow t"
2. O C L N A S Ł U S Z N O Ś C I Z A R Z U I O W W Y S U N I Ę T Y C H P R Z k Z T R J N
i . b d k i n i e u z n u n i a T R J N p r z e z S t o l i c e A p o s t o l s k ą
T R J N powst a ł w w y n i k u Ukł a du J a ł t a ń s k i e g o <8-1 1 11 1945). St a l ą p r a k t y ką St ol i cy Ap os t ol s ki e! było i jest p o w s t r z y m y w a n i e się w n a w i ą z y w a n i u o f ici al nye h s t o s un k ó w d y p l o m a t y c z n y c h z nowy mi p a ń s t w a m i czy tez r z ą d a mi do c zasu z a w a r c i a przez, nic t i a k t a t ó w p o k o j o w y c h . D o t e g o c z a s u z w y k l e Stolica Ap os to l s ka p o w s t r z y m u j e się z k or e k t ą gr a n i c p i o w i n c j i i di e c e z j i kości el nyc h. W tym p r z y p a d k u T R J N d o ś ć s z y b k o u z n a n y zos t ał p r z e z kraje Huropy Z a ch o d n i e j , z r y w a j ą c e t y m s a m y m s t os unki d y p l o m a t y c z n e z R z ą d e m L o nd yń s k i m. J e d n a kż e p o m i m o t ego u z n a n i a T R J N nie rnogt b y ć uważany w s p os ób j ed n o z n a cz n y za l egalny rząd polski, b r on i ą c y s k u t e c z n i e interesów naiodti pol ski ego. Jak w y k a z a ł da l sz y bi eg w y p a d k ó w p o l i t y c z n y c h w L u m pie. r o z s t r zy g n i ęc i a Ukł a du J a ł t a ń sk i e go „oddaw ały P o l s k ę w sferę wpł y wów s o wi e c k i c h " . Na s t a no wi s k o Stolicy Ap os t ol s ki e ! w kwest i i u z n a n i a T R J N za legalny r / ą d polski w s po s ó b z d e c y d o w a n y w p ł y n ę ł o s t a n o w i s k o a m b a s a d o r a
> „Zwn/;vws/.v, ze w p rz ec iw ie ń s tw ie do w ięk szo ści p a ń stw St olic a .Apostolska nic u znała d o t ą d T y m c z a s o w e g o Rząd u J ed n o ści N a ro d o w e j i ze w n a s tę p s tw ie lei:o p o m ię d z y S t o l i c ą A p u s n t l s k ą a T y m c z a s o w y m R z ąd e m J e d n o ś c i N a ro d o w e j nie L i n i e j ą n o r m a l n e sto.-.unki . . I v p i o i n a l w v n c . R / ą d je d n o ś c i N arodow ej nic przy jm uje d o .urzędowej i a d o i n o ś c i n o m i n a c j i a d m i n i u n t o r ó w a p o s l o l s k i c h . d o k onanej p r / c / St olic e A p o s to l s k ą dnia I f .V I J t Jir ” feyl. za: T ą k ». dz. cyt., s. 27).
Faki nieuznania TRJN p rz e/ Stolic ę A p o s to lsk ą m c byt zatem h e / p o ś i e d n i ą p i / j c z y ną u \ ęaś m ę cn i kon kordatu , a Jcitvm ú na tej p o d s ta w ie r / ą d o d m ó w ii „ p r / y i e c i a J o w ia d o m o ś ć i nominacji administrator ów apor.tolsk ich na t/w Z ic ntia ch O d / y sk.m ych T e g o l o d / a j u uznanie , i c c ' / j i k o śc ieln y ch ani nie bytu p o ir /e b n e . ani w y m a g a n e pra w em , ta k ż e 'k o n k o rd a to w y m . O w s z e m , prym as A. H lond p rz ed s ia w d n a zw is k a n o m in a łó w na s t a n o w is k a a d im n i s u a to r ó w Ił. Bici ulowi, klóry odmow ii lym/.e u d zie len ia au die ncj i. Zoli I*. R i n a, K o . u >1 te ¡‘R L
/ „ w . O / k a u J i c k i u ¡ h i ń s m - . i w s u w l l c clt>kuuicn{¡¡>t¡ / v y s - / V,sO t | p o / n .m i w i s 19 B y n a j mniej je dnak P ry m a so w i nie chodziło lutaj o ich z a tw ie r d z e n ie przez w ła d ze p a ń s t w o w e , a icd vn ie uznać to n a le / v za gest dobrej woii i pró bę p o k o j o w e g o i Z n o jn e g o n t o / c n i a st o su n k ó w / nowyrni w ładza mi. N ieu zn an ic nowi. m ia n o w a n y c h a d m in istrato ró w po lsk i, n n.) Zie m ia ch O d z y s k a n y ch przez yydaJ/ę polskie bylo co najiimiej n i c / i o z u m i a l c . s p r z e c i w i a j ą , o się w yra źnie polskiej racji stanu.
’’ Nom inacji d o k o n a n o za p o ś r e d m c i w s n i abpa C c s a r e g o O r s e n ig o . pclujSjc.cc# lu nkci c nu ncju s za w Beriime.
Po l s k i ( R z ą d L o n d y ń s k i ) K a z i m i e r z a P a p e e 7. P o n a d t o T R J N nie z wr a c ał się n i g d y do St ol i cy A p o s t ol sk i e j w s p r a w i e j e g o u z n a n i a , a z a t e m i nie z musi ł jej w ten s p o s ó b do j e d n o z n a c z e g o o k r e ś l e n i a się w tej kwestii. P o s t a wa S t ol ic y Ś wi ęt ej b y ł a z a t e m w y c z e k u j ą c a 8. Z r e s z t ą - j a k w y k a z u j ą d o k u m e n t y - r zą d l u d o w y n i e z a l e ż n i e od u z n a n i a b ą d ź n i e u z n a n i a g o p rz e z St ol i c ę A p o s t ol s ką i tak z d e c y d o w a n y był n a z e r w a n i e k on k o r d a t u . Ś w i a d c z y o t y m c h o c i a ż b y t a j n a i ns t r ukc j a, w y d a n a w c z e r w c u 1945 r. p rz e z D e p a r t a m e n t W y z n a n i o w y M i n i s t e r s t w a Ad mi n i s t r a c j i P u bl i c z n e j, s k i e r o w a n a do p r a c o w n i k ó w a d mi n i s t r ac j i p a ń s t w o w e j , z a w i e r a j ą c a p o l e c e ni e , „by w s p r a w a c h d o t y cz ą c yc h K o ś c i o ł a p o s t ę p o w a l i tak, j a k g d y b y k o n k o r d a t nie o b o w i ą z y w a ł ’'9. 2. T a k z w a n y „ K ra j W a r ty " i sp ra w a B r e itlin g e r a O k u p a n t n ie m i e c k i p o d z i e li ł t e r e n y z do b y t e na: a) t e r e n y w c i e l o n e do R z e s z y , b) G e n e r a l n e G u b e r n a t o r s t w o . N a t e re na c h w ł ą c z o n y c h do R z e s z y u t w o r z o n o trzy j e d n o s t k i a d mi ni st r ac y j n e : O k r ę g G d a ń s k - P r u s y Z a c h o d n i e ( R e i c h s g a u D a n z i g - W e s t p r e u s s e n ) , Kraj W a r ty ( R e i c h s g a u W a r t h e l a n d ) or az R e g e n c j ę K a t o w i c k ą . N o w e g r a n i c e a d m i n i s t r a c y j n e w y z n a c z o n e p r z e z N i e m c ó w p od z i e l i ł y ni e t y l k o p o s z c z e g ó l n e m e t r o pol i e, d i ec e z j e, ale n a w e t par af i e. W sk ł a d Kr a j u W a r t y weszł y: di e c e z j a p o z n a ń s k a o r a z f r a g m e n t y d i e cezj i c z ę s t o c h o w s k i e j , g n i e ź ni e ń s k i e j , łódzkiej, pł o c k i e j, w a r s z a w s k i e j i w ł o cł a w s k i e j (ł ą c z ni e 1023 p a r a f i e ) 10. T e r e n y w c i e l o n e mi a ł y być p o d d a n e c ał ko wi t e j g e r m an i z a c j i . N i e - Ni e m c y mieli zo s t ać w y n i s z c z e n i b ą d ź p r z e s i e d l e n i . N a m i e j s c e e k s t e r m i n o w a n e j l u d n o ś ci pol ski ej o s i e d l a n o l u d n o ś ć n i e mi e c k ą . P o l i t y k a w y z n a n i o w a N i e m c ó w n a t e r e na c h w ł ą c z o n y c h do R z e sz y d o p r o w a d z i ł a d o c a ł k o w i t e j d e s t r u k c j i s t r ukt ur y o r g a n i z a c y j n e j Kościoła. K u r ie b i s k u p i e z o g r o m n y m i o g r a n i c z e n i a m i j a k i ś c z a s f u n k c j o n o w a ł y , j e d n a k ż e w 1941 r. zos t a ł y z l i k w i d o w a n e . W z a ł o ż e n i ac h pol i t yki ni emi e c ki e j
H. M i s z t a 1, P o lskie p r a w a w yzn a n io w e, Lubli n 1996, s. 171-72.
H ..K o m u n ik at z W a r s z a w y u b o lew a, iż R z ą d T y m c z a s o w y nie zost ał u z n an y przez Stolicy A p o s to ls k ą . N ie w y n ik a z tego, że rząd w a rsz aw sk i w y s tą p ił o takie uznanie; także fakt i s p o s ó b o b e c n e g o z e rw a n ia d w u s tr o n n y c h u m ó w p o z w a la sądz ić, że go nie p ragnie " (za: ,,L 'O s s e r v a to r e R o m a n o " z 26 w rześn ia 1945 ir sp r a w ie k o n k o r d a tu z P o lską . „ L ’O s s c m t o r e R o m a n o ” , 1989, nr 7, s. 4.
9 Zob. R a i n a, K o śc ió ł w P R L , t. 1, s. 19. 111 M i s z l a 1. dz. cyt., s. 141.
Kraj Wa r t y mi ał być „ o k r ę g i e m w z o r c o w y m " t a k ż e p o d w z g l ę d e m pol i t yki w o b e c Kości oł a. Koś c i ół miał się stać s t o w a r z y s z e n i e m p r y w a t n y m . W ma j u 1940 r. n a dz o r ow i p a ń s t w o w e m u p o d d a n o w s z y s t k i e d o c h o d y t yc h s t o w a r z y szeń. W 1941 r. u t wo r z o n o w Kr aj u W a r t y tr zy n a r o d o w e k o ś c i o ł y p r o t e s t a n ckie i j e d e n ka t olicki: P o z n a ń s k i E w a n g e l i c k i K o śc i ó ł N a r o d o w o ś c i N i e mieckiej, Ł ód z k i E w a ng e l i c k i K o ś c i ó ł N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j , E w a n - g e l i c k o - L u te ra ń sk i Koś c i ół N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j w Z a c h o d n i m Kraj u Wa r ty . R z y m s k o k a t o l i c k i Ko ś c i ó ł N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j w O k r ę g u R z e s z y Kraj W a r t y “ . W w y ni k u z b r o d n i c z yc h dz i ał a ń n a z i s t ó w n i e m i e c k i c h s y t u a c j a w i e r n y c h n a r o d o w o śc i pol ski ej stale p o g a r s z a ł a się i po u p ł y w i e d w u lat o d w y b u c h u woj ny stała się t r agi czna. L i c z b a d u c h o w n y c h p o l s k i c h n a t ych t e r e na c h z p on a d d wu t ysi ęcy z m n i e j s z y ł a się do k i l k u d z i e s i ę c i u osób. D o t e g o d o s z ły r est r ykcj e m a j ą t k o w e i p o w a ż n e o g r a n i c z e n i a w o l n o ś c i ( z a m y k a n i e k o ś c i o ł ó w, ko n f is k a t y m i e n i a itp.). C h y b a j e d n a k n a j b a r dz i e j r y g o r y s t y c z n y m , a j u ż na p e w n o naj bardzi e j b r z e m i e n n y m w s kut ki i n i e b e z p i e c z n y m d l a K o ś c i o ł a był o f a k t y c z n e r oz d z i e l en i e w i e r n y c h n a r o d o w o ś c i n i e m i e c k i e j i pol ski ej . Z a b r o n i o no k at o l i k o m n a r o d o w o ś c i polskiej u c z ę s z c z a n i a do m i e j s c ku l t u o b s ł u g i w a nych pr ze z ksi ęży n i e mi e c k i c h i o d wr ot n i e . N i e p r z e s t r z e g a n i e t eg o z a k a z u kar ane było ś mi e r ci ą n a w e t w s y t u a c ja c h in p e r ic u lo m o r t i s 12.
S t o l i c a A p o s t o l s k a u s t a n ow i ł a z a t e m a d m i n i s t r a t o r ó w a p o s t o l s k i c h dla n a r o do w oś c i n i e mi ecki ej - ks. J ó z e f a P a ec h a , a po n i m H i l a r i u s a B r c i t t i n g e r a i o s o b n e g o dla n a r od ow oś c i pol ski ej - b p a W a l e n t e g o D y m k a 1'. W ś r ó d pr z y c zy n p od j ę c i a takiej decyzj i n a le ż y p o d k r e śl i ć p r z y n a j m n i e j dwi e : z a p e w ni e ni e posł ugi d u s z p a s t er sk i e j w i e r n y m obu n a r o d o w o ś c i , k t ó r a w w y n i k u z a k a z ó w i rest r ykcj i n ie mi e c k i c h n az i s t ó w stała się w wi e l u w y p a d k a c h n i e mo ż l i wa , a także u n i k n i ę c i e r o z ł a m u w K o ś c i e le ( s c h i z m y ) i z a b e z p i e c z e n i a ł ączności z R z y m e m . D o d a ć przy t y m n a le ż y , że do p o d j ę c i a tej de c yz j i d os z ł o po n ie uw z g l ę d n i e n i u p r ze z w ł a d z e R z e s z y p r o t e s t ó w ze st ro n y S t o licy Apos t ol s ki ej . St ol i c a A p o s t o l s k a c z y n i ł a w s z y s t k o , a by z a p o b i e c
11 Tamże.
‘2 Po lity ka rozdziału w ie rn y ch obu n a ro d o w o ś c i p r o w a d z o n a b y ła na ty ch z ie m ia c h od po czątk u ok u p acji, j e d n a k ż e od 25 IX 1940 r. z a k a z ten e g z e k w o w a n o z całą su ro w o ś c ią . Zob. B. K u m o r, H isto ria K ościoła. S kryp t d la s tu d e n tó w K U L . cz. 8: C za sy w sp ó łc ze sn e 1914- -1992. K o śc ió ł k a to lick i w o k re sie sy ste m ó w to ta lita r n y c h i o d n o w y so b o r o w e j. Z n ie w o le n ie K o ścio łó w W schodnich. S e ku la ry za c ja i r o z d ro b n ie n ie K o ś c io łó w i w sp ó ln o t p r o te s ta n c k ic h . Lubli n 1995, s. 436.
L N iem cy je d n a k nigdy nic dopuśc ili do p o w s ta n ia K o ś cio ła P o ls k ie g o , a ty m s a m y m i nie z reali zo w an o nom in acji bpa D ym ka. Zob. M i s z t a l , dz. cyt., s. 142.
d a l s z e m u p o g a r s z a n i u się sytuacji na t ych te r enac h, a p r z e de ws z y s t k i m s t a n o w c z o s p r z e c i wi ł a się n a r z u c o n e m u p o d z i a ł o w i na n a r o d o w o ś c i w ra mach j e d ne go , k a t o l i c k i e g o K o ś c i o ł a 14.
St an w y ż sz e j k o n i e c z n o ś c i , w j aki m z n a l a z ł a się S t o l i c a Ap o s t o ls k a , me w y m a g a , jak się w y da j e , jaki chś d o d a t k o w y c h d o w o d ó w i wy j a ś n i e ń , a p r z y n a j mn i ej dla tych, kt ór zy c h o ć b y w n i e z n a c z n y m s topni u znaj ą real i a II w o j ny ś w i a t o w e j . Z a p y t a ć j e d n a k nal eż y, czy u s t a n o w i e n i e a d m i n i s t r a t o r ó w dla n a r o d o w o ś c i n i e m i e c k i e j i pol ski ej s t a n o w i ł o r ze c z y w i ś c i e n a ru s z e n i e litery art. IX k o n k o r d a t u z 1925 r.?
U s t a n o w i o n a w Kr aj u W a r t y w c z a s i e w o j n y a d m i n i s t r a c j a m i a ła c h a r ak t er t y m c z a s o w y , w y j ą t k o w y i p r o w i z o r y c z n y (a d n u tu m S a n c ta e S e d is ). Byl to z c ał ą p e w n o ś c i ą j e d y n y s pos ób, aby z a p e wn i ć , c h o ć b y w o g r a n i c z o n y m za kresi e, m o ż l i w o ś ć s p r a w o w a n i a p os ł ugi d us z pa st e r s k i e j na t ych t er enach. Ś r o d e k , po j ak i s i ęgni ęt o, nie n a r us z ał k o n k o r d a t u z a w a r t e g o pr z e z St ol i cę A p o s t o l s k ą p r z e d w o j n ą . S t ol ic a A p o s t o l s k a , p o m i m o tak wi el k i c h ut r udni e ń o r az n a c i s k ó w w ł a d z o k u p a c y j n y c h , nie z d e c y d o w a ł a się ani na z m i a n ę granic di e c e z j i , ani na z a m i a n o w a n i e na i st ni ej ą ce stolice b i sk u p i e d u c h o w n y c h n i e m i e c k i c h 16. Kr ót ko m ó w i ą c - nie z m i e n i ł a a d mi n i s t r ac j i kości el nej u s t a n o w i o n e j k o n k o r d a t e m z 1925 r. Z a m i a n o w a n i e a d m i n i s t r a t o r ó w t y m c z a s o w y c h n a t o m i a s t n a le ż y „do p r a kt y k i i z w y c z a j ó w St ol i cy A p o s t o l s k i e j " 16. T e g o r o d z a j u d e c y z j e ( t y m c z a s o w e ) są t y p o w e dla St ol i c y A p os t o l s k i e j i s t a n o w i ą ś r o d e k z a r a d c z y w s y t u a cj a c h a n o r m a l n y c h . Z ł a t w o ś c i ą m o ż n a w y k a zać, iż t ak a w ł a ś n i e o b o w i ą z y w a ł a i n t e r pr et a cj a z a p i s ó w k on k o r d a t u także w l atach 1925 - 19 3 9 . W a r t y k u ł a c h k o n k o r d a t u z 1925 r. (co jest zr eszt ą t y p o we, j eśli i dzie o u n o r m o w a n i a k o n k o r d a t o w e ) s t a r a nn i e w y l i c z o n o urzędy, p r zy k t ó r y c h o b s a d z a n i u S t o l i c a A p o s t o l s k a z g a d z a ł a się na i ng e r en c j ę wł adz p a ń s t w o w y c h . Dz i ę k i tak p re c y z y j n i e u z g o d n i o n y m t e k s t o m k o n k o r d a t ó w S t o l i c a A p o s t o l s k a z a t r z y m y w a ł a m o ż l i w o ś ć d o k o n y w a n i a o b s a dy u r z ę dó w k o ś c i e l n y c h i nn y c h niż u r zę dy stałe. N a p r z y k ł a d z g o d n i e z o b o w i ą z u j ą c y m ó w c z e ś n i e p r a w e m k o ś c i e l n y m po o p r ó ż n i e n i u stol i cy b i s k u p ie j w ł a dz ę w d i e cezj i o b e j m o w a ł p o w o ł a n y p rz e z k ap i t u ł ę w i k a r i u s z k a p i t u l n y . M ó g ł on z ar z ą dz a ć d i e c e z j ą aż do c z a s u p o w o ł a n i a p r ze z St ol i c ę A p o s t o l s k ą n o w e g o o r d y
14 „ L ’O x se rv a lo r e R o m a n o '’ z 26 w rześn ia 1945 tr sp r a w ie k o n ko r d a tu z P o lską . s. 4. Zoh. takż e: K u m o r, dz. cyt., s. 473.
15 M i m o że aż d z ie sięć stolic b isk u p ich w strefie n iem ieck ie j b v lo p o z b a w io n v c h pasterzy. U r z ę d o w y ro czn ik papiesk i „A n n u ario P o n t i f ic i o ” z a w s z e w y m ie n ia ł w s zy s tk ic h polsk ich b i s k u p ó w j a k o fo rm aln y ch rz ąd c ó w tychże diecezji. Zob . K u m o r, dz. cyt., s. 472.
n a r i u s z a 1'. St ol i ca A p o s t o l s k a na w a k u j ą c e s t a n o w i s k o m o g ł a p o w o ł a ć a d m i ni st r at or a d i e c e z j a l n e g o lub p o w i e r z y ć ten u r z ą d i n n e m u d u c h o w n e m u . D e c y z je tego rodza j u p o d e j m o w a ł a St ol i c a A p o s t o l s k a z a w s z e bez u z g a d n i a n i a ich z w ł a d z am i p a ń s t w o w y m i . T e k s t k o n k o r d a t u p r z e w i d y w a ł b o w i e m w p ł y w p a ń s t w a jedynie na o b s a d ę s t a n ow i s k o r d y n a r i us z y. I tak d l a p r z y k ł a d u w 1934 r. za w a k o w a ł a st ol i ca b i s k up i a w S a n d o m i e r z u 1'1. S t o l i c a A p o s t o l s k a z a m i a n o w a ł a na to s t a n o w i s k o b p a Cz. S o k o ł o w s k i e g o 19, c o s p ot k a ł o się ze s p r z e c i we m P r e z yd e nt a K P 20. P r z e pi s y k o n k o r d a t u nie r e g u l o w a ł y n a t o m i a s t p r o c e du r y p o s t ę p o w a n i a w w y p a d k u z ł o ż e n i a p r z e z p r e z y d e n t a t a k i c h z a s t r z e żeń. P o w s t a ł z a t e m i mp as w s t o s u n ka c h p o l s k o - w a t y k a ń s k i c h . W o b e c „ p r e z y d e n c k i e g o w e t a ” 21 St ol i ca A p o s t o l s k a z a r e a g o w a ł a w ten s po s ó b , że w s t r z y
17 P ra w o k a n o n ic zn e nie n o rm o w a ło , j a k d łu g o ten z arz ąd trw ać m o ż e , tak wię c prakty cznie byl to zarząd na cza s z góry przez p ra w o n ieo g ra n ic z o n y . Zob. J. W i S 1 o e k i. K o n k o rd a t p o lsk i z 1925 rokit. Z a g a d n ie n ia p r a w n o -p o lity c ż n e , P o z n a ń 1977. s. 193.
18 Bp Ja siński d o ty ch c za s o w y o rd y n a riu s z tej diecezji, zos tał p r z e n ie s io n y 3 0 XI 1934 r. do Łodzi. Zob. S. W i 1 k. E p is ko p a t K o śc io ła k a to lic k ie g o u- P o lsce vr la ta c h 1 9 1 S -1 939. W ars z a w a 1992, s. 36.
ly Cz. S okołow s ki był d o tej po ry b is k u p e m p o m o c n i c z y m di ecezji po d las k ie j. Zob. tam że, s. 21.
0 W związku z p o sta n o w ien iam i art. XI k o n k o r d a tu , k tó ry sta n o w ił „ W y b ó r A r c y b is k u p ó w i B iskupów należy do Sto licy A pos to lsk iej. Je g o Ś w ią t o b li w o ś ć z g a d z a się z w rac a ć siy do P re z y d en ta R zeczy p o s p o li tej przed m ia n o w a n i e m A r c y b i s k u p ó w i B is k u p ó w D ie c e z j a l nych, k o ad iu to ró w cum iu re c u c c se ssio n is oraz, B is k u p a p o lo w e g o , aby u p e w n i ć się, ze P rezyd ent nic ma do p o d n ies ie n ia prz ec iw tem u w y b o ro w i w z g l ę d ó w n a tu ry p o lity c z n e j" iD z.t . R P z 1925 r„ Nr 72, poz. 501).
:l T o pre zy d e n ck ie u p ra w n ien ie, w y n ik a ją ce z art. XI k o n k o r d a tu , b y w a w literaturze określane tym m ia nem . Zob. np. J. K u ś, P o ro zu m ie n ie za w a r te m ie d z y p r z e d s ta w ic ie la m i rządu R ze cz yp o sp o litej P o lskiej i E p is k o p a tu P o lski z d n ia 14 k w ie tn ia 1 9 5 0 roku. S tu d iu m liisto n 'c ziio -p ra w iie . Lub lin 1984 (m p s B ib li o tek a K U L ), s. 26; K u m o r. dz. cyt., s. 390. Jed n ak że k onkordat prz y zn a w a ł P re z y d en to w i R P je d y n i e iu s p r a e n o tijic a tio n is (p raw o up rzed n ieg o p o w iad o m ien ia ). Zob. W. W ó j c i k. K o n k o rd a t p o ls k i z 1925 r. P ró b a o c en y. [w ; 1 K o śc ió ł ir II R ze cz yp o sp o lite j, s. 24. O p in ie k a n o n is tó w w ty m w z g lę d z ie b y ły zgodne. T ak a też była in te rpretacja p o d o b n y c h zap isó w w k o n k o r d a ta c h z a w i e r a n y c h prz ez Stolic ę A p o s to lsk ą po I wojnie św ia tow ej. Zob. A. O t t a v i a n i, In s tilu tin n e s iu ris p u b lic i e c d e s ia s tic i, t. 1, R o m a I9 60, s. 498-5 0 0 ; M. P e t r o n c e 1 I i. L a p r o w i s t a d e lt'u ffic io ¿ e cles iá s tic o n e t re c en ti d ir itti c o n c o r d a ta r i, M ila n o 1933, s. 61. O w s z e m i n te rp reta cja tej no rm y ko n k o rd ato w ej b u dził a wie le kon trow ers ji w krę g ac h p a r la m e n t a r n o - r z ą d o w y c h , j e d n a k ż e na ogół przyję ła się w y k ła d n ia tego zapisu p r e z e n to w a n a przez k a n o n is tó w . Z c ałą p e w n o ś c i ą je d n a k nie było in te ncją stron y kościelnej, z aw ierającej k o n k o rd a t, p r z y z n a n ie stronie rz ądow ej upra w n ien ia p o d o b n e g o do iu s e xltts iv e, j a k ie pos iadali w ła d c y do b y j u r y s d y k c jo n a l iz m u . D o w o d em na to jes t list Pius a XI do S e k re ta rza St anu P. G a s p a r r ie g o - k t ó r y p r z e c ie / n eg o cjo w ał polski ko n k o rd at - aby w k o n k o rd a ta ch n igdy nie s f o r m u ł o w a n o p r a w a sp rz ec iw u pa ńst w a w o b ec z am ierzo n ej no m in acji d u c h o w n e g o („Si dice risé rv ato alio St ato il trulla ósta prev en tiv o per le n o m in e eccle si ast ic he: il C o n c o r d a to non u sa m al, n e p p u r e u n a sola volta, una tale e sp res sio n e Za: W i s ł o c k i , dz. cyt. s. 189. E w e n tu a ln e n iejasn o ści w tej
m a ł a się z o b s a d z e n i e m di ecez j i s a nd om i e r s ki e j p rz e z b p a S o k o ł o w s k i e g o , n a t o m i a s t m i a n o w a ł a n a S a n d o m i e r z a d m i n i s t r a t o r a a p o s t o l s k i e g o 22. N o m i n a c j e te nie był y u z g a d n i a n e z w ł a d z am i R R P o d o b n i e r ze c z się m i a ł a z p o w i e r z e n i e m b p o wi M i k o ł a j o w i C z a r n e c k i e m u 2 l ut e g o 1931 r. funkc j i w i z y t a t o r a dl a o b r z ą d k u w s c h o d n i o s l o w i a ń s k i e g o na z i e m i a c h p o l s k i c h . N o m i n a c j a ta d o k o n a n a z o s t a ł a t akże b e z p o r o z u m i e n i a z w ł a d z a m i p a ń s t w o w y m i i b y ł a sw o i s t ą „ m a n i f e s t a c j ą n i e z a l e ż n oś ci Koś c i oł a od p a ń s t w a ” 24. O b s a d z a n i e stolic b i s ku p i c h p r z e z a d m i n i s t r a t o r ó w a p o s t o l s k i c h st a nowi ł o w s z a k ż e s y t u a c j e z u p e ł n i e w y j ą t k o w e w II RP, n a t o m i a s t o b s a d z a n i e parafii pr ze z a d m i n i s t r a t o r ó w ( za mi a s t pr z e z p r o b o s z c z ó w ) , t akże w s yt ua cj a ch, kiedy p r a w o k o n k o r d a t o w e w y m a g a ł o u z g o d n i e n i a n om i n a c j i rz ą d c y parafii z w ł a d z a m i RP, z da r z a ł o się o wi e l e c z ę ś c i e j 25.
Z a i s t n i a ł y stan p r a w n y , w k t ó r y m w ł a d z e pol ski e nie mi a ł y ż a d n e g o w p ł y wu n a o b s a d z a n i e s t a n o w i s k k o śc i e l n y c h, o k t ó r yc h m ó w i ł o się wyr a ź ni e w k o n k o r d a c i e z 1925 r., był s z e ro ko d y s k u t o w a n y i k r y t y k o w a n y , j e d n a k ż e t a k a i nt e rp r e t a cj a z a p i s ó w art. I X k o n k o r d a t u z o s t ał a p o w s z e c h n i e przyj ęt a i z a a k c e p t o w a n a ( w p r a w d z i e ni e b e z p o c z ą t k o w y c h o p o r ó w ) t a k ż e p r ze z n a j w y ż s z e w ł a d ze Pol ski p r z e d w o j e n n e j .
3, A d m in is tr a c ja d ie c e z ji c h e łm iń s k ie j
Bp Kar ol M a r i a Spl et t zo s t a ł m i a n o w a n y 29 XI 1939 r. p r z e z Pi usa XII a d m i n i s t r a t o r e m a p o s t o l s k i m w di ec ezj i c h e ł m i ń s k i e j a d n u tiim S a n c ta e S ed is. Of i c j a l n i e d e c y z j a ta zos t a ł a p r z e k a z a n a K. M. S p le tt o w i 5 XII 1939 r. N a p o d j ę c i e tej de c y z j i z ł o ż ył o się wi el e p r z y c z y n i racji, ale p r ze de ws zy st k i m z a d e c y d o w a ł a o niej k a t a s t r of a l n a s y t u a cj a di ecezj i . Na z i ś c i u wi ęzi l i , w y p ę dzili lub zmus i li do uc i eczki p r a w i e w s z y s t k i c h k a p ł a n ó w tej di ecezj i . K a p i t u ła k a t e d r a l n a z o s ta ła „ r o z p r o s z o n a ” , a o r d y n a r i u s z c h e ł m i ń s k i bp St a ni s ł a w O k o n i e w s k i p r z e b y w a ł p o z a d i ece zj ą. W p r a w d z i e w di ec ezj i c h e ł mi ńs ki e j
m ie rze m o g ło b y w yjaśnić d o d a tk o w e p o r o z u m ie n ie ze St olic ą Apo sto lsk ą.
21 O d 26 I 1935 r. do 9 IV 1936 r. d i ec ez ją zarządza) ks. A. K asprz ycki, a nast ęp nie od 9 IV 1936 r. bp J. Lorek, który p o d n ies io n y zost ał do rangi o rd y n a riu s za diecezji dopiero
12 III 1946 r. Zob. W i l k , dz. cyt., s. 36 i 161.
23 P r z y to c z o n y tutaj prz y k ła d n ale ży c h y b a do n ajb ardziej d ra s ty c z n y c h i nic oddaje c h ara k te ru s t o s u n k ó w S tolicy A p o s to lsk iej z rz ąd e m R P w o k re sie m i ę d z y w o j e n n y m , które były na o g ó ł p o p r a w n e i n a c e c h o w a n e z obu stron d o b rą w olą w y k o n a n ia p o s ta n o w ie ń um ow y k o n k o r d a to w e j , p o m im o z d a r z a ją c y c h się sytuacji k o n f lik to w y c h i różnic interes ów.
4 W i s ł o c k i, dz. cyt., s. 205. :s T a m ż e , s. 206.
poz os t a ł s c h o r o w a n y bi s k u p p o m o c n i c z y Ko n s t a n t y D o m i n i k , j e d n a k ż e w p a ź dzi er ni ku 1939 r. został on a r e s z t o w a n y 26.
P. Ra i n a starał się wy k a z a ć , iż n o m i n a c j a b p a K. M. S p l e t t a n a s t r o i ł a pod w p ł y w e m sugestii p o l i t y k ó w n i e mi e c k i c h i b y ł a w y n i k i e m n e g o c j a c j i p r o w a dz o n yc h pr ze z n i e m i e c k i e M S Z i St ol i c ę A p o s t o l s k ą 27. O n o m i n a c j ę mi ał też prosi ć - po a r e s z t o w a n i u a d mi n i s t r a t o r a di e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j b p a K. D o m i n i k a s a m z a i n t e r e s o w a n y - bp K. M. Sp l e t t w c z a s i e r o z m o w y z n u n c j u s z e m a p o s t o l s k i m w Berl i ni e C e s a r e O r s e n i g o 28. J e d n a k ż e p r z e d e w s z y s t k i m n a gl ą c e p ot r ze by k at o l i k ó w n a k a z y w a ł y p o w i e r z y ć j a k i e m u ś p r z ed st a wi c ie l o w i K o ś c i o ł a j u r y s d y k c j ę n a d n i mi i k i e r o w n i c t w o d u c h o w e . W y d a j ą c sąd w kwestii o b s a d z e n i a d i ec e z j i c h e ł m i ń s k i e j p r z e z b p a K. M. Spletta, na l e ż y u pr ze d n i o dać o d p o w i e d ź na p y t a n i e : c zy i st ni ał a w ó w czas j a k a k o l w i e k inna m o ż l i w o ś ć z a b e z p i e c z e n i a k i e r o w n i c t w a d u c h o w e g o dl a wi e r nyc h tej di ec e z j i ? W opinii p r e z e n t o w a n ej p r z e z S t o l i cę A p o s t o l s k ą - takiej m o ż l i wo ś ci nie b y ł o 29. N o m i n a c j a b i s k u p a W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , który nie byt c z ł o n k i e m E p i s k o p a t u N i e m i e c k i e g o , s t oj ą c y na c z e l e di ecezj i a u t o n o mi c zn e j, b e z p o ś r e d n i o p o d p o r z ą d k o w a n e j St ol i c y A p o s t o l s k i e j , k t ó
26 P. R a i n a, K a ro l M aria S p le lt b isk u p g d a ń sk i na ła w ie o s k a rż o n y c h . W a r s z a w a 1994, s. 24.
27 D nia 23 w rz eś n ia 1939 r. M in ister R zes zy do sp ra w k o ś c i e l n y c h H. Kerrl prosił u rz ęd n ik ó w M S Z, by podjęli st ara nia w W a t y k a n i e o p r z e k a z a n ie a d m in is trac ji die cezji w c i e l o nych do R zes zy w ręce d u c h o w ie ń s tw a n iem iec k ie g o . D n ia 9 X 1939 r. a m b a s a d a n ie m ie c k a przy Sto licy A pos to lskiej o trzy m ała p olecenie p o i n f o r m o w a n i a je j . że R z ąd R z e s z y nie widzi m ożliw ośc i powrotu do d iecezji biskupa „ u ciek in iera ” S ta n is ła w a O k o n i e w s k i e g o i j e d n o c z e ś n i e z ap ro p o n o w a n ia kan d y d atu ry b isk u p a Spletta, n ato m ias t 17 X S to lic a A p o s to l s k a o t r z y m a ł a od a m b asad y niem iec kie j listę d u c h o w n y c h , k tó ry ch rząd w id z ia łb y j a k o r z ą d c ó w w o p u s z c z o n y c h diecezjach polskich. W raz z listą a m b a s a d a p o w ia d o m iła , że nie zg o d zi się na p o w r ó t p o lsk ich o rd y n ariu s zy do sw o ic h stolic bisk upich . J a k o p o w ó d p o d a n o ich a n ly n i e m i c c k ą p o s ta w ę . By p rzefo rso w ać sw oje s ta n o w is k o w W aty k an ie , w ła d z e h itle ro w s k ie z a s to s o w a ł y m e t o d ę faktó w d o k o n a n y ch , aresz tują c bądź w y s ie d lając b isk u p ó w polskich. O p r z e k a z a n i e d iecezji c h e ł m i ń skiej b iskupow i Sp lett ow i zab iegał j u ż w e w rześ n iu 1939 r. g a u le i le r F o r s te r w n i e m i e c k im MSZ, a wcześn iej w y w ie rał on naci sk na bpa Spletta, aby przejął w ł a d z ę na c a ły m tery to riu m O k ręg u G d a ń s k -P ru s y Z achodnie . Zob. tam że, s. 25-26; S. B o g d a n o w i e z, K a ro l M a ria S p lelt, b isku p g d a ń sk i cza su w ojny, w ięzień s p e c ja ln y P R L , G d a ń s k 1995, s. 57-62 .
R a i n a, K a ro l M a ria S p lelt, s. 26.
29 „ L ’O s sc rv ato re R o m a n o ” w c y to w a n y m j u ż a rty k u le pisze: „ G d y b y is tn ia ła m o żliw o ś ć w ybo ru polsk ieg o k s ię d za d iec ez jaln eg o , St olic a A p o s to ls k a by to uc zy n iła; g d y b y istniała m o żliw o ść po słu żen ia się któ ry m ś z b isk u p ó w sąsiednic h diec ez ji p o ls k ich , S to lic a A p o s to ls k a s k orzystała by z ni ej” .
r eg o s i e d z i b a z n a j d o w a ł a się w b e z po ś r e d n i e j b l i skości , w y d a w a ł a się być d e c y z j ą s ł u s z n ą 30. I w t y m w y p a d k u z a t e m s y t u a c j a stanu wy ż sz e j k on i e c z n o ś c i w y d a j e się być b e z s p o r n a . C z y j e d n a k n a s t ąp i ł o n a r u s z en i e k o n k o r d a t o w e j n o r m y a r t y k u łu I X ? P o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u H i l a r i u s a Br ei t t i n g e r a p o w i e r z e ni e K. M. S p l e tt ow i di ecezj i c h e ł m i ń s k i e j m i a ł o c h a r a k t e r t y m c z a s o w y i n a d z w y c z a j n y . ł tutaj z a t e m m a z a s t o s o w a n i a a r g u m e n t a c j a p r z y t o c z o n a wyżej. 4. P o w ie r z e n ie u rzę d u za p o ś r e d n ic tw e m n u n c ju s z a w B e r lin ie
W ś r ó d z a r z u t ó w , j a k i e z a w i e r a ł a u c h w a ł a T R J N , był t a k że i ten, że St ol i ca A p o s t o l s k a p o w i e r z y ł a a d m i n i s t r a c j ę di ece zj i c h e ł m i ń s k i e j „z a p o ś r e d n i c t w e m n u n c j u s z a w B e r l i n i e ” . P a p i e ż r z e c z y w i ś ci e p o s ł u ż y ł się a b p e m C. Or seni go, któr y s p r a w o w a ł w ó w c z a s f u n k c j ę n u n c j u s z a w Ber linie, j e d n a k ż e u c z y n i ł to w syt uacj i , g d y n u n c j a t u r a w a r s z a w s k a nie spe ł ni a ł a s wo i c h funkcj i , a w ł a ś c i wi e nie i s t n i a ł a 1. A b p C. O r s e n i g o był j e d y n ą o s o b ą p o s i a d a j ą c ą m o ż l i w o ś ć u t r z y m y w a n i a j a k i c h k o l w i e k k o n t a k t ó w na t e r e na c h o k u p o w a n y c h pr ze z N i e m c ó w . P o s ł u ż o n o się wi ę c n i m nie j a k o p r z e d s t a w i c i e l e m d y p l o m a t y c z n y m p r zy r z ą d z i e R z e s z y, ale n a s p e c j a ln e p o l e c e n i e St ol i cy A p os t o l s ki e j w y k o r z ys t a n y on zo s t a ł j a k o legat s p e c j a l n y 32.
R e a s u m u j ą c na l eż y st wi e r dz i ć, że p o w y ż s z e d e c y z j e St ol i cy Apos t ol s ki e j , p o d j ę t e z os t a ł y w st ani e w y żs z e j k o n i e c z no śc i . Mi a ł y o n e c h a r a k t e r t y m c z a s o wy. S t o l i c a A p o s t o l s k a u w a ż a ł a d i e c e z j ę g d a ń s k ą nadal za o d r ęb ną , a bp K. M. Sp l e t t n i g d y ni e zost ał d o p u s z c z o n y na p o s i e d z e n i a E p i s k o p a t u n i e m i e c k i e g o . S t o l i c a Ś w i ę t a nie d o k o n a ł a n o w e g o p o d z i a ł u t e r y t o r ia l n e g o w P o l s c e , o co g ł ó w n i e c h o d z i ł o w art. IX k o n k o r d a t u . D e c y z j e te miały j e d y n i e na c el u z a b e z p i e c z e n i e s p r a w d u s z p a s t e r s k o - k o ś c i e l n y c h w sytuacji t y m c z a s o w e j i p r z y m u s o w e j . D l a K o ś c i o ł a b o w i e m s a lu s a n im a ru m su p re m a lex. O w s z e m , n a s u w a ć się m o ż e opi ni a, iż S t o l i c a A p o s t o l s k a d o s t a r c z ył a n i e p o t r z e b n i e a r g u m e n t ó w p o w o j e n n y m w ł a d z o m p o ls k im , kt ór e s k wa p l i w i e w y k o r z y s t a ł y te p o s u n i ę c i a , aby w i n ą za z e r w a n i e k o n k o r d a t u o b c i ą ż y ć w ł a d z e k o ś c i e l n e . C z y był y to d e c y z j e s z c z ęś l i we , cz y nie; c zy w sumi e p r z y n o s z ą c e wi ę c e j k o rz y ś c i w i e r n y m i K o ś c i o ł o wi , c zy t eż w y r z ą d z a j ą c e
30 T a m ż e .
’* N u n c ju s z apost ols ki F. Cortesi o p u ś c ił W a r s z a w ę 6 IX 1939 r. Po je g o w yjeździć n u n c ja tu ra z o stała z li k w i d o w a n a przez N ie m c ó w . Zob. K u m o r, dz. cyt., s. 471,
więcej szkód - p oz os t a j e o s t at ec z n ie s p r a w ą d y s k u s y j n ą , a r o z s t r z y g a n i e t ego p r o b l e m u w y k r a c z a p o z a z a d a ni a n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a . J e d n a k ż e s p r a w ą b e z s p o r n ą j est. iż p o p r z e z p o w y ż s z e n o m i n a c j e d o k o n a n e p r z e z St o l i cę Ap os t o ls k ą w Kraju W a r ty i w di ec ezj i c h e ł m i ń s k i e j w c z a s i e h i t l e r o w s k i e j okupacj i nie na s t ą pi ł o n a r u s z e n i e k o n k o r d a t u z 1925 r.
III. SPOSOBY WYGAŚNIĘCIA K O NKORDAT ÓW
Kon k o r da t jest j e d n ą z instytucji p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o . O k r e ś l a się go jako bi l a t e r a l ną u m o w ę z a w a r t ą p rz e z d w a p o d m i o t y p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e go: St ol i cę A p o s t o l s k ą i p a ń s tw o . R z e c z ą o c z y w i s t ą j est , że jest to u m o w a s pe c y f ic z n a, i to nie tyl ko ze w z g l ę d u na s p e c yf i k ę p o d m i o t ó w u m o w y , ale t akże ze wz g l ę d u na p r z e d m i o t u r e g u l o w a ń , j e d n a k ż e - c o dl a nas istotne, a w sferze literatury do t yc z ą c e j k o n k o r d a t ó w b e z s p o r n e - k o n k o r d a t p o d l e g a p r a w u m i ę d z y n a r o d o w e m u " . R o z w a ż a j ą c z a t e m k we s ti e d o t y c z ą c e w y g a ś n i ę c i a k o n k o r d a t ó w , n a l e ż y brać pod u w a g ę pr zepi sy p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o o r az n o r m y p a r t y k u l a r n e i z w y c z a j e w y t w o r z o n e w w i e l o w i e k o w e j p r a k t y c e z a w i e r a n i a p rz e z S t o l i cę Ap o st o l s k ą l ego rodz aj u u m ó w ' 4. P o d s t a w o w ą z a s a dą p r a wa m i ę d z y n a r o d o w e g o w tej m i e r z e j e s t za s a d a p a c ta su n t s c w a n d a . O z n a c z a ona, iż ani p a ń s t w o , ani S t o l i c a A p o s t o l s k a nie m o g ą j e dnos t r onni e z w o l n i ć się z z o b o w i ą z a ń z a w a r t y c h w u m o w i e , lecz n i e z b ę dn a j est z go d a drugi ej st r ony \ T y m ba r dz i e j j e d n a ze stron nie m o ż e w y p o w i e d z i e ć z awar t ej u m o w y , c h y b a że s a m a u m o w a z a w i e r a ł a b y tzw.
Au tor św ia d o m ie unika tutaj o k reślen ia k o n k o rd a tu jako w p ro s t u m o w y m ię d z y n a r o d o wej, co do samej n o m en k la tu ry b o w ie m istnieją w lit eratu rze p r z e d m io tu z n a c z n e r o z b ie żn o ś ci. Jedni autorz y traktują k o n k o rd a ty jako u m o w y s t r i d e m ię d z y n a r o d o w e . Zob. A. K I a f k o- w s k i, P raw o m ię d zy n a ro d o w e p u b lic zn e , W a r s z a w a 1969, s. 250. Inni z a lic z a ją je do u m ó w ..quasi m ię d z y n a r o d o w y c h " lub o k re ś lają j c „tra kta tam i sui g e n e r i s ” , g d y ż „ z a w ie r a ją go partn erzy nierów ni, ró żnią cy się j a k o ś c i o w o ” . Zob. W ó j c i k, dz. cyt., s. 16. R ó ż n ic e w ynikają z p rz yję ty ch definicji u m o w y m ię d z y n a r o d o w e j. Z r e s z tą s a m o s ł o w o „ m i ę d z y n a r o d o w y ” jesi tutaj być może nic na mie jsc u, sko ro St olic a A p o s to ls k a nie jes t r e p re z e n ta n te m żad n eg o narodu. Nie ma n a to m ias t o b e cn ie w literaturze p r z e d m io tu r ó ż n ic y z dań co do tego, czy k o n k o rd a ty na le ży zaliczyć do instytucji pra w a m ię d z y n a r o d o w e g o .
vl Za pierw szy k onkordat u w a ża się U kład W o n n a c k i , z aw a rty p o m ię d z y p a p ie że m Kalik stc m II a c es arz em H e n ry k iem V w 1122 r.
O n ied o p u s zc za ln o śc i arb it raln y c h d ecyzji w k w e s tiac h u n o r m o w n y c h u m o w a m i m i ę dz y n aro d o w y m i stanow iła m.in. D ek laracja lo n d y ń s k a z 1871 r. Zob. K. S z w a r c e n- b e r g C z e r n y, P ro b lem p o lsk ie g o k o iik o n k iiit. W a r s z a w a 1948, s. 6.
k l a u z u l e d e r o g a c y j n e , o k r eś l a j ą c e wa r un ki , na k t ór yc h u m o w a mo gł a by być w y p o w i e d z i a n a . Ni e m o ż n a n a t o m i a s t w s p ó ł c z e ś n i e d o m n i e m y w a ć takiej m o ż l i w o ś c i , j eś l i litera k o n k o r d a t u w y r a ź n i e o t y m nie st a nowi . T a k i e s y t u a cje m i a ł y m i e j s c e w odl egł ej pr ze s z ł o ś c i , w s p ó ł c z e ś n i e n a to mi a s t , j eśli traktat m i l c z y n a t e m a t m o ż l i w o ś c i j e d n o s t r o n n e g o w y p o w i e d z e n i a - w y p o w i e d z e n i e j e s t n i e d o p u s z c z a l n e . D o t ak i e g o stanu rzec zy p r z y c z y ni ł się z n a c z ny postęp
w r e d a g o w a n i u t r a kt a t ó w ( w i ę k s z a p r e c y z j a, b e z p i e c z e ń s t w o p r a w n e ) 36. K o n k o r d a t po l s k i z 1925 r. nie r e g u l o w a ł s p r a wy s w e g o w y g a ś n i ę c i a - p o mi j a ł ten p r o b l e m m i l c z e n i e m. W s z c z e gó l n oś c i nie w s p o m i n a ł o m o ż l iwo ś c i w y p o w i e d z e n i a go. Z a w a r t y był na c zas n i e o k r e ś l o n y 37. J e d y n ą z a t e m n a t u r a l n ą p r z y c z y n ą j e g o w y g a ś n i ę c i a p o w i n n a b ył ab y być z g o d a obu s t r o n 33. U c h w a ł a T R J N j a k o p r z y c z y n ę w y g a ś n i ę c i a k on k o r d a t u w s k a z y w a ł a i stotne n a r u s z e n i e p r z e p i s ó w k o n k o r d a t u p r z e z st r onę k o ś c i e l ną . C z y t akie na r us z e n i e - j eśl i r z e c z y w i ś c i e m i a ł ob y m i e j s c e - m o g ł o b y być u z n a n e pr ze z dr u g ą s t r on ę za p r z y c z y n ę u st a n i a o b o w i ą z y w a n i a k o n k o r d a t u ? T a k i e u p r awn i en i e , z d a n i e m w i ę k s z oś c i p r a w n i k ó w , p r z y s ł u g i w a ł o st roni e p o s z k o d o w a n e j . Z d a n i e m K. S k u b i s z e w s k i e g o c h a r a k t e r sa mej u m o w y raczej k a z a ł s z uk a ć nowej regul acj i , n i ż u z a s a d n i a ł po pr o s t u w y p o w i e d z e n i e i t y m s a m y m koni ec w s z e l k i e g o u z g o d n i o n e g o u n o r m o w a n i a . N a r u s z e n i e k o n k o r d a t u pr ze z j e d n ą ze stron d a w a ł o dr ugi ej st roni e j e d y n i e u p r a w n i e n i e do w y c o f a n i a się z z o b o w i ą z a ń n a niej c i ą ż ą c y c h i m o g ł o s p o w o d o w a ć z a wi e s z e ni e w y k o n y w a n i a k o n k o r d a t u . P r z ys z ły r oz wó j w y p a d k ó w zaś p o wi n i e n z d e c y d ow a ć , czy k o n k o r d a t utraci s w o j ą mo c , czy też nie. N a r u s z e n i e k o n k o r d a t u w takim w y p a d k u m u s i a ł o b y być p o w a ż n e ' ’'.
K. S k u b i s /, e w s k i. K o n k o rd a t z. 10 lu te g o 1925 rokit. Z a g a d n ie n ia p n e m n o n iift d zyn ctro d o w ę. | w : | K o ś c ió ł »• II R z e c z y p o s p o lite j, s. 45.
K o n k o rd a ty z z as ad y m ają c h a r a k te r stabilny i p e rm a n en tn y , j ed n a k że zd arza się, że u m o w y k o n k o r d a to w e z aw ie r an e są na cza s o k reślo n y . Zob. J. K r u k o w s k i. K o n ko rd a ty w sp ó łc ze sn e . D o ktryn a . T eksty ( 19 6 4 -1 9 9 4 ), W a r s z a w a 1995, s. 59. Na czas o k reślony zaw arte by ły m.in.: k o n k o rd a t z K o lu m b ią z 1929 r. - zaw a rty na okres 25 lat, ko n k o rd at z N ie mcam i a 1418 r. - zaw a rty na 5 lat. Zob. J. C z. a j a, P ra w n o m ię d zv n a ro d o w y sta tu s W atykanu,
W a r s z a w a 1983, s. 270.
38 Z n a w c y p ro b lem u w y r ó ż n ia ją j e s z c z e inne s p o s o b y ust ania k o n k o rd a tu , j a k „zm iana t o żs am o ś c i p a ń s tw a , które z aw ie rało u m o w ę " , o raz „trw ał a n iem o ż n o ś ć w y k o n y w a n i a u m o w y z p o w o d u z aistn ien ia n o w y c h w a r u n k ó w i sy tuacj i, w jak ic h k o n k o rd a t był zaw ie ran y " . Przy tym za w y s ta r c z a ją c ą p o d s t a w ę w y g a ś n ię c ia k o n k o rd a tu nic m o żn a u w a ża ć z m ia n y formy r z ąd ó w c zy ust ro ju p o lit y czn eg o . Zob. K r u k o w s k i, dz. cyt., s. 59- 61; T. W 1 o d a r- c z y k, K o n k o rd a ty. Z a r y s h isto rii ze s z cz eg ó ln y m u w zg lę d n ie n iem X X w ie k u , W a r s z a w a 1986. s. 33-37 .
P o n ad t o na n i e m o ż l i w o ś ć takiej i nt er pr et acj i e w e n t u a l n y c h n a r u s z e ń k o n kor dat u p rz e z st ronę r z ą d o w ą w s k a z y w a ł y b y z o b o w i ą z a n i a k o n s t y t u c y j n e , z a wa r te w art. 1 14 o b o w i ą z u j ą c e j p r z e c i e ż w t ym c z a s i e K o ns t y t u c j i m a r c o wej, która w yr a ź ni e określ ał a, iż s t os unki p o m i ę d z y S t o l i c ą A p o s t o l s k ą i P o l ską r e g u l o w a ć będzi e k o n k o r d a t 40. Jeśli wi ęc n a w e t k o n k o r d a t p r z e d w o j e n n y wł a d z e pol ski e p o w o j e n n e u w a ż a ł y za n i e k o r z y s t n y czy n i e a k t u a l n y , p o w i n n y były dą ż y ć raczej do z mi a n y cz y też z a w a r c i a n o w e j u m o w y n i ż d o p r o w a d ze ni a do u s t an i a jej o b o w i ą z y w a n i a .
W y d a j e się, iż ist ot na p r z y c z y n a „ w y p o w i e d z e n i a ” k o n k o r d a t u m i a ł a j e d nak p od ł o ż e pol i t yczne. Po II w oj n i e ś w i a t o w e j n a r z u c o n y z os ta ł P o l s c e z u peł ni e obcy i c a ł k o w i c i e ró ż n y od p r z e d w o j e n n e g o s y s t e m p o l i t y c z n y. Z w o lennicy tego s y s t e m u t r akt owal i k o n k o r d a t y j a k o „ i n s t r u m e n t y a nt y l i b e r a l n e j i a n t y ko m u n i s t y c z n e j pol i t yki w a t y k a ń s k i e j ” 41, a w o f i c j a l n y m a k a d e m i c k i m p o d r ę c zn i k u p r a w a w y z n a n i o w e g o p a r a g r a f d o t y c z ą c y w y g a ś n i ę c i a k o n k o r d a t u z 1925 r. z a t y t u ł o w a n y został: „ U w o l n i e n i e P o ls k i od w i ę z ó w k o n k o r d a t u ”42. S a m e j e d n a k z mi a n y p o l i t y c z n e nie m o g ł y m i e ć w p ł y w u na o b o w i ą z y - w a l no ś ć k o n k o r d a t u 43, d l at eg o s t a r a no się z na l e ź ć p r et ek s t, k t ó r y by u s p r a wi ed l iwi a ł p o s u n i ę c i a rządu w a r s z a w s k i e g o . U c h w a ł y T R J N nie m o ż n a p r z e d e w s z y s t k i m u z n a ć z a akt w y p o w i e d z e n i a , g d y ż nie z o s ta ła o n a z a k o m u n i k o w a n a S t o l i cy A p o s t o l s k i e j , a j ej t e k s t nie zost ał p r z e s ł an y do W a t y k a n u . S t o l i c a A p o s t o l s k a d o w i e d z i a ł a się o d ec y z j i
w iedeńs ka o pr aw ie trak tato w y m z 22 V 1969 r. Art. 60 te jże k o n w e n c ji w razie is to tn eg o na ru sze n ia p o s ta n o w ień traktatu d aje drugiej stronie u p o w a ż n i e n ie do „ p o w o ł a n i a tego n a ruszenia j a k o p o d s ta w y w y g a ś n ię c ia tr a k ta tu ” . T ek s t polsk i k o n w e n c j i w: A. P r z y- b o r o w s k a - K l i m c z a k , P raw o m ię d zy n a ro d o w e -p u b lic z n e . W yb ó r d o k u m e n tó w . Lublin 1995, s. 55-87.
411 „S tosunek P a ń s tw a do K oś cioła b ędzie określo n y na p o d s t a w i e u k ład u ze St olic ą A p o s to lsk ą" (D z.U . R. P. z r. 1921, Nr 44, poz. 267).
41 Zob. H. Ś w i ą t k o w s k i , W y zn a n io w e p r a w o p a ń s tw o w e . W a r s z a w a 1962, s. 23. 4: T a m ż e . s. 67.
4:i P o d o b n e sytuacje m iaiy m ie jsce po 1 w o jn ie św ia to w e j. W ó w c z a s p a p ie ż B e n e d y k t XV w swej alo ku cji k o nsys to rialn cj z 21 XI 1921 r. w y jaśn ił, że j a k i e k o lw ie k z m ia n y o c h a r a k te rze w e w n ę trz n y c h p rz em ia n u stro jo w y c h p a ń s tw a nie m o g ą m ie ć i nie m a j ą ż a d n e g o w p ły w u na dalsze o b o w ią z y w a n ie lub n i e o b o w ią z y w a n i e z a w a r te g o k o n k o r d a tu , g d y ż b y łab y to - z punktu w id z en ia p r a w n o m ię d z y n a r o d o w e g o - in g e r e n c ja w s p r a w y w e w n ę tr z n e d a n e g o pańs tw a. Z m ia n y n a to m ias t o c h a r a k te r z e z e w n ę t r z n y m (doś ć isto tn a z m i a n a g ran ic , lik w id a c ja lub pow s ta nie z d o ty c h c z a s o w e g o p a ń s tw a kilku n o w y c h p a ń s tw ) w y d a j ą się m ie ć - w św ie tle alokucji papiesk iej - w p ty w na d a ls ze los y z a w a r t e g o k o n k o rd a tu . W tej sy tuacji p ap ie ż widzia ł potrze bę p r z e p r o w a d z e n ia o d p o w ie d n ic h ro z m ó w . Zob. R y b c z y ń s k i, dz. cyt., s. 51.
w ł a d z p o l s k i c h za p o ś r e d n i c t w e m R a d i a L o n d y ń s k i e g o 44. Bi or ą c pod u wa g ę w s z y s t k i e te f a kt y, t r ud n o ustalić, w j a k i m m o m e n c i e k o n k o r d a t pr zestał o b o w i ą z y w a ć . F a k t e m n a t o m i a s t b e z s p o r n y m jest, że od 12 IX 1945 r. przestał on b y ć s t os o w an y.
IV. KONKORDAT A PRAWO POLSKIE
U s t a w o d a w s t o p ol s k i e w y m a g a ł o j e d y n i e z wy c z a j n e j zgo d y S ej mu na r a t yf i ka c j ę p r z y s z ł e g o k o n k o r d a t u " . J e d n a k ż e z d e c y d o w a n o się na w p r o w a d z e n i e k o n k o r d a t u d r o g ą u s t a w o w ą 4'5, d l a t e g o też R a d a M i n i s t r ó w p r z e d s t a wi ł a S e j m o w i p r oj ek t u s t a w y z a t w i e r d z aj ą c ej k o n ko r da t . U s t a w a w p r o w a d z a j ą c a k o n k o r d a t u c h w a l o n a z o s t a ła 23 I V 1925 r.4' K o n k o r d a t wi ęc p o c z ą ł o b o w i ą z y w a ć t a k ż e j a k o c z ę ś ć s k ł a d o w a k r a j o w e g o p o r z ą d k u p r a w n e g o 48. T r a k t a t y z a t w i e r d z a n e w d r o d z e u s t a w y o b o w i ą z y w a ł y więc j ak
44 „ L ’O sse rv a to r e R o m a n o " z 26 w rześn ia ¡9 4 5 tr sp r a w ie k o n ko r d a tu z P olską. 44 W p r a w d z i e art. 114 K o n s ty tu c ji m arco w ej n o rm o w a ł, iż k o n k o rd a t ,,p o dlega ratyfikacji p rz ez S e jm " , j e d n a k ż e fu n k cja raty fi kac ji u m ó w m ię d z y n a r o d o w y c h w II R P n ale ża ła do P re z y d en ta. Nie m o g ło tu zatem c h o d zić o ra ty fik ac ję k o n k o r d a tu przez Sejm, a je d y n i e o w y r a ż e n i e prz ez eń z g o d y na j e g o raty fikację. Zob. S k u b i s z e w s k i , dz. cyt., s. 45.
4h W ten sp o s ó b o p ró c z z g o d y S ejm u k o n iec zn a też byta zg o d a Se natu. G d y b y p om in ięto d ro g ę u s t a w o w ą w p r o w a d z e n i a k o n k o rd a tu w życi e - z g o d a Sena tu byłaby zbyte czna. Inaczej s p r a w ę tę u j m o w a ł a K o n s ty tu c ja k w ie tn io w a , kt óra w y m a g a ła przed ra ty fikacją u m ó w m ię d z y n a r o d o w y c h z g o d y obu Izb U s ta w o d a w c z y c h (art. 52 ust. 1). Zob. S k u b i s z. e w s k i. dz. cyt. s. 46.
47 D / . l . R. P z r. 1925. Nr 47. poz. 324.
4lt Pogląd p r z e c iw n y p re ze n to w ali au to rzy p ro w e n ien c ji k o m u n is ty c z n ej. S. Piotrowsk i tw ierd z i, że „nie m o ż n a ro z w a ż a ć s p ra w y o b o w i ą z y w a n i a k o n k o rd a tu j a k o u sta w y w ew nę trznej o d d z ie ln ie od s p ra w y o b o w i ą z y w a n i a k o n k o r d a tu j a k o u m o w y m ię d z y n a r o d o w e j " (K o n ko rd a t za w a r ty ze S to lic ą A p o s to ls k ą ir 1925 fo k u p r z e s ta ł o b o w ią zy w a ć ja k o w e w n ętrzn a usta w a k ra jo w a , „ P a ń s tw o i P r a w o " , 1947, nr 12, S, 3-4). To sa m o s tw ie r d z e n ie za P iotrow skim d o k ł a d n i e p o w t a r z a H. Ś w ią tk o w s k i (dz. cyt. s. 69), Je s z cz e inny pog ląd w tej mierze p re z e n tu je J. M a k o w s k i. J e g o z d an iem w m o m e n c ie p o d p is a n ia przez p re zy d e n ta d o k u m en tu ra ty f ik a c y jn e g o p o w s ta je „ n o rm a trak tato w a w e w n ę tr z n a " (o d ręb n a od n o rm y traktatowe j p r a w n o m ię d z y n a r o d o w e j) . W a r u n k i e m w e jś c ia w życie obu tych norm j es t d o k o n a n ie wym ian y d o k u m e n t ó w ra ty fik ac y jn y ch . W e d łu g tej kon cepcji z je d n e j stron y w p r o w a d z e n ie traktatu ( k o n k o r d a tu ) d r o g ą u s t a w o w ą b y ło b y be z zn ac ze n ia, z drugiej zaś do w y g a ś n ię c ia traktatu (tak ż e w p o rz ąd k u k r a jo w y m ) w y s ta r c z y ło b y sa m o w y p e łn ie n ie w a r u n k ó w Wymaganyc h r y g o ram i p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , a w ięc be z u d zia łu P a rlam en tu . Zob. .1. VI a k o w s k i, O p o w s ta n iu n o rm y tra k ta to w e j, „R u ch P ra w n ic zy . E k o n o m i c z n y i S o c jo lo g ic z n y " . 1936, nr 4 s. 3 2 1 -3 2 5 ,
u s t a w a 49. W 1945 r. k on k o r d a t p rz e s t a ł być s t o s o w a n y w s t o s u n k a c h m i ę d z y R z ą d e m Pol ski a S t o l i c ą Ap o s t o ls k ą , j e d n a k ż e czy o b o w i ą z y w a ł na d a l j a k o część p r a w a p o l s ki e g o? Są d y r o z r ó ż n i a ł y t a k ż e m o c t r a k t at u n a p ł a s z c z y ź n i e m i ę d z y n a r o d o w e j od j e g o o b o w i ą z y w a n i a w p o r z ą d k u k r a j o w y m . Z c h w i l ą o g ł o s z e n i a go w Dz i e n ni k u U s t a w b y ł on dl a n i ch m i a r o d a j n y m ź r ó d ł e m p r a w a d opót y, d o p ó k i w t y m ż e D z i e n n i k u nie u k a z a ł a się u r z ę d o w a i n f or macj a, iż traktat pr zest ał o b o w i ą z y w a ć . B l i s k o rok p o u c h w a l e R a d y M i n i st r ów - 18 VIII 1946 r. S ą d A p e l a cy j n y w P o z n a n i u u z n a ł k o n k o r d a t za o b o w i ą z u j ą c y na tej p o d s t a w i e , że u s t a w a z 23 I V 1925 r., z a t w i e r d z a j ą c a kon k o r d a t , nie zos t ał a u c hy l o n a , ani nie o g ł o s z o n o w D z i e n n i k u U s t a w w y g a ś n i ę c i a k o n k o r d a tu 5(). P r o k u r a t u r a G e n e r a l n a n a t o m i a s t w opinii z 10 X! 1945 r. w y ra z i ł a p o gl ą d , że k o n k o r d a t o b o w i ą z u j e na da l , aż do u c h w a l e n i a n o w e j k o n s t y t u c j i 51. S t a n o w i s k o zajęte pr ze z T R J N w 1945 r „ z m i a n y d o k o n a n e w p r a w i e pol s ki m, no wy uk ł a d s t o s u n k ó w p o m i ę d z y p a ń s t w e m a K o ś c i o ł e m , ł ą cz n i e ze s t o s un k a mi m i ę d z y r z ą d e m a St ol i c ą A p o s t o l s k ą - w s z y s t k i e te c z y n n i k i sprawi ł y, że k o n k o r d a t z 1925 r. nie tyl ko p r z e s t a ł b y ć s t o s o w a n y , lecz r ów n i e ż utracił mo c o b o w i ą z u j ą c ą - w y g a s ł on j a k o t r a k t a t m i ę d z y n a r o d o w y i pr z e s t a ł wi ą z a ć j a k o f r a g m e nt p o r z ą d k u p r a w n e g o w p a ń s t w i e p o l s k i m . Są j e d n a k r ó ż n e p o g l ą d y na t e mat , w k t ó r y m m o m e n c i e to n a s tą pi ło . Z d a n i e m H. Ś w i ą t k o w s k i e g o k o n k o r d a t p r ze s ta i o b o w i ą z y w a ć 12 I X 1 9 4 5 r . , a „ u c h w a la Ra d y M i n i s t r ó w z 12.IX. 1945 r. o w y g a ś n i ę c i u k o n k o r d a t u p o w i n n a być t r a k t o w an a j a k o p r z e j a w woli p a ń s t w a p o l s k i e g o ” . J e g o z d a n i e m „ u z n a n i e k o n k o r d a tu za n i e o b o w i ą z u j ą c y zos t a ł o w p ó ź n i e j s z y m c z a s i e p o t w i e r d z o n e z a r ó w n o pr ze z S e j m. m.in. pr ze z u c h w a l e n i e u s t a w y o p r z e j ę c i u d ó b r ma r twe j ręki (1950) , j a k i pr ze z e p i s k o p a t rz. kat ol i c ki w P o l s c e , m. i n. p r z e z z a w ar c i e
49 Na lem al p ierw s ze ń s tw a traktatu pr zed u s ta w ą z w y k ł ą p a n o w a ł a r o z b ie ż n o ś ć p o g ląd ó w . O bs zern ie na ten tem at pisze J. M ak o w s k i (dz. cyt., s. 321 -3 4 3 ).
Sąd A p e lac y jn y , op ierają c się na p o d rę cz n ik u J. M a k o w s k ie g o z 1919 r., gdy roz waż a! kwestię o b o w ią zy w a ln o ś c i ko n k o rd a tu , sta nął na s ta n o w is k u teorii legalnej, w e d ł u g której konk ordat o b o w ią zu je tak jak ustaw a p a ń s t w o w a i o d w o ła n ie jej z a l e ż y j e d y n i e od państ w a. Try buna! Poz nańs ki uznał, iż u c h w ala T R J N nie znosi o b o w i ą z y w a l n o ś c i k o n k o rd a tu w k rajo w y m p orządku p ra w n y m także i dlatego, iż z o stała w y d a n a p r z e z o rg a n do tego n ieu p o w aż n io n y , tzn. nic przez Ciafo U s ta w o d a w c z e ( w y ro k CZ. 83/46). W y r o k o p u b l ik o w a n y zostai w „Ty g o d n ik u P o w s z e c h n y m ” nr 43 z 1947, s. 8.
1 O p in ia P rokuratury G eneralnej z d n ia 10 XI 1945 r., nr 1457 5 /4 5 -F . 15-10: „ K o n k o r d a t Ko ści eln y o b o w ią zu je nadal, do u c h w a le n ia n o w e g o ak tu p r a w o d a w c z e g o u s t a n o w i o n e g o w K o n s ty tu c ji” (za: „Za rzą d ze n ia A d m in is tr a c ji A pos to lskiej K a m ie ń s k iej, L u b u s k iej i P ra latu ry Pilskiej", nr 7 (194 6), s. 14).
z r z ą d e m p o l s k i m p o r o z u m i e n i a w 1950 i 1956 [si c!]” P o d o b n i e t wierdzi A. K l a f k o w s k i , kt ó r y p r o b l e m „ k w i t u j e ” j e d n y m z d a n i e m : „ Ko n k o r d a t z 10 II 1925 r. nie o b o w i ą z u j e [...] p rz e s t a ł b o w i e m o b o w i ą z y w a ć P o l sk ę z d n i e m 12 I X 1945 r.” 53 W t ak s f o r m u ł o w a n y c h s ą da ch z a u w a ż y ć m o ż n a d o ś ć p o w a ż n ą n i e k o n s e k w e n c j ę . Z j e dn e j st r ony b o w i e m u c h w a ł a T R J N z 12 I X 1945 r. u z n a w a ł a k o n k o r d a t za z e r w a n y p r z e z St ol ic ę A p o s t o l s k ą na s k u t e k d e c y z j i s p r z e c z n y c h z j e g o p o s t a n o w i e n i a m i d o k o n a n y c h w czasie o k u p a c j i n i e m i e c ki e j , a z d r ugi ej st r ony j a k o da t ę u s t a n i a k o n k o r d a t u podaj e się w ł a ś n i e d z i e ń 12 I X 1945 r., w s k a z u j ą c t y m s a m y m na p o w y ż s z ą u c h w a ł ę j a k o akt z e r w a n i a u m o w y . T o z kol ei ani nie w y n i k a z s a me j treści u c h wa ł y , ani t eż d o k u m e n t r z ą du w a r s z a w s k i e g o ni e s pe ł ni ał ż a d n e g o z w y m o g ó w f or m a l n y c h , j a k i e p r a w o m i ę d z y n a r o d o w e s t a w i a t e g o r o d z aj u a k t o m , o c z y m j u ż b y ł a m o w a . D e c y z j a P r o k u r a t u r y G e n e r a l n e j z 10 X I 1945 r. w s k a z y w a ł a b y n a r ok 1952 - rok u c h w a l e n i a n o w e j k o n s ty t u c j i - j a k o na m o m e n t w y g a ś n i ę c i a k o n k o r d a t u . Z kol ei wi e l u a u t o r ó w p o d e j m u j ą c y c h tę p r o b l e m a t y k ę w o k r e s i e P o l s k i L u d o w e j stało n a s ta n o w i s k u , iż k o nk or da t z 1925 r. n a da l o b o w i ą z u j e '4. P o r u s z o n y tutaj p r o b l e m , d o t y c z ą c y u s t a l e n i a m o m e n t u w y g a ś n i ę c i a k o n k o r d a t u z 1925 r., w o b e c n e j syt ua c j i nie ma j u ż w i ę k s z e g o z n a c z en ia p r a w n e g o i w r a z z z a w a r c i e m n o w e g o k o n k o r d a t u z 28 V I I 1993 r. z całą p e w n o ś c i ą p r z e s z e d ł on d o historii. Al e też c h y b a n a d s z e d ł n a j w y ż s z y czas, aby go w y j a ś n i ć . T H E D I S P U T E A B O U T T H E „ E X P I R A T I O N ” O F T H E P O L I S H C O N C O R D A T O F 19 25 S u m m a r y In 194 5 t h e W a r s a w g o v e r n m e n t i s s u e d a r e s o l u t i o n in w h i c h it s t a te d t h a t th e H o ly S e e b r o k e o f f t h e c o n c o r d a t w i t h P o l a n d w h i c h h a d b e e n e s t a b l i s h e d o n 10 F e b r u a r y 52 Z ob. Ś w i ą t k o w s k i, dz. cyt. s. 67-69 .
53 A. K 1 a f k o w s k i, P ra w o m ię d zy n a ro d o w e a S to lic a A p o s to ls k a , „Życie i Myśl" , 1963, nr 11/12, s. 32-33.
1925. This was due lo the legal acts issued during the occupation, all of them being contrary to the concordat. The author seeks to give an answer to the following questions: how and when the Polish concordat ceased to be binding, both in the international and Polish law: to what extent the objections put forward against the Holy Sec by the Polish government in I he post-war period were justified. The inference was based on the rules and customs of the international law, taking into account the specific character of the concordat law, as well as the Canonical and Polish law then binding. Apart from a legal analysis of the controversial acts issued by the Holy See, the author has attempted lo explain the motives behind those actions under particular political circumstances.
