JACEK RODZE *
ASTROLOGIA I NATURPHILOSOPHIE
– CASUS JOHANNA WILHELMA ANDREASA PFAFFA
(1774-1835)
*Dla wspóczesnych przedstawicieli nauk cisych i przyrodniczych astro-logia stanowi rodzaj aberracji intelektualnej i przejaw szkodliwej spoecznie pseudonauki. Inaczej na astrologi patrzy historyk i filozof nauki, a take badacz szeroko pojtej kultury. Historyk nauki musi j traktowa w taki spo-sób, w jaki bya traktowana w czasach, które przychodzi mu bada. Naley za pamita, e astrologia przez wiele wieków bya powizana rozmaitymi relacjami z obowizujcym w tym czasie korpusem wiedzy o kosmosie, przyrodzie i czowieku. Podobnie filozof nauki, w ramach jego wasnych metod badawczych, podejmujc temat astrologii, pozostanie wraliwy nie tylko na jej wymiar historyczny, ale take bdzie j analizowa pod ktem pyta dotyczcych np. jej podstaw poznawczych, ewolucji jej poj czy te kreowanych przez ni obrazów wiata lub czowieka.
Idc za jednym z jej okrele , mona powiedzie, e astrologia bya i jest zbiorem koncepcji teoretycznych oraz praktyk interpretujcych pooenia cia niebieskich w kategoriach ich wpywu na wydarzenia na Ziemi, zwasz-cza na losy indywidualne i zbiorowe zamieszkujcych j ludzi1. Poczwszy od najdawniejszych czasów, w obrbie wikszoci staroytnych cywilizacji,
Dr hab. JACEK RODZE – Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa na Wydziale Huma-nistycznym Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach; adres do korespondencji: ul. wi-tokrzyska 21D, 25-406 Kielce; e-mail: j.rodzen@ujk.edu.pl
*
Dzikuj Panu Prof. Güntherowi Oestmannowi za przekazane mi kopie artykuów na temat Pfaffa oraz wymian korespondencji. Wdziczno wyraam równie P.T. Recenzentom tego artykuu, których trafne spostrzeenia i uwagi przyczyniy si do jego znacznego ulepszenia.
1
P. C u r r y, Astrology, [w:] J.L. H e i l b r o n (red.), The Oxford Companion to the History of Modern Science, Oxford: Oxford University Press 2003, s. 57. Zob. take: Z.E. R o s k a l, Astrologia, [w:] A. M a r y n i a r c z y k (red.), Powszechna Encyklopedia Filozofii, t.1, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2000, s. 364.
w których si pojawia, zmienia si take jej status kulturowy i spoeczny. W ramach cywilizacji ródziemnomorskiej staroytnych Greków i Rzymian, zwaszcza po jej kodyfikacji przez Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 100 – ok. 147), astrologia staa si praktyczn czci astronomii, uzupeniajc astro-nomi teoretyczn jako wiedz o konfiguracji i ruchach cia niebieskich. Do czasów europejskiego renesansu bya traktowana na równi z innymi nauka-mi, towarzyszc ówczesnej astronomii, medycynie, meteorologii. Chocia w okresie powstawania nowoytnych nauk cisych i przyrodniczych astro-logia stracia status nauki, tendencje do jej kultywowania pozostay trwa czci wspóczesnych kultur, niezalenie od formuowanych pod jej adre-sem zarzutów. W tym z kolei sensie jest ona nadal przedmiotem ywego zainteresowania wielu dyscyplin naukowych – od bada kulturoznawczych, przez religioznawstwo, po psychologi spoeczn2.
Niniejszy artyku nie zajmuje si astrologi wprost, lecz skupia uwag na jednym z mniej znanych epizodów w dziejach nauki i kultury pierwszej poowy XIX wieku, kiedy przekonania zwizane z astrologi odegray istot-n rol w yciu i dziaalnoci niemieckiego astronoma i matematyka Johanna Wilhelma Andreasa Pfaffa. Warto od razu zwróci uwag na to, e dziaal-no Pfaffa przypada na okres, w którym astrologia sytuuje si ju od kilku dziesicioleci poza akademickim korpusem wiedzy naukowej. Mimo to Pfaff, kroczc ladami gównie Johannesa Keplera (1571-1630), próbowa przy-wróci jej charakter dyscypliny uniwersyteckiej. Bya to jednak próba nie-udana, bo niemieszczca si zarówno w obrbie przyjmowanych w tym czasie metodologicznych regu uprawiania bliskiej jej od dawna astronomii, jak i arystotelesowskiej filozofii przyrody, upadajcej wówczas w nastp-stwie m.in. rewolucji heliocentrycznej, a take nowych odkry astronomicz-nych, nowego obrazu kosmosu3.
Posta i dokonania Johanna Wilhelma Andreasa Pfaffa byy ju w naszych czasach przedmiotem zainteresowania, w pewnym aspekcie, co najmniej jednego autora – niemieckiego historyka nauki i techniki Günthera Oest-manna4. Z kolei autor niniejszego artykuu postawi sobie za zadanie prób
2
Zob. np. G. O e s t m a n n, H.D. R u t k i n, K. v o n S t u c k r a d, Introduction: Horoscopes and History, [w:] c i , Horoscopes and Public Spheres. Essays on the History of Astrology, Ber-lin–New York: Walter de Gruyter 2005, s. 1-9.
3
Por. R o s k a l, Astrologia, s. 366; take: H.D. R u t k i n, Astrology, [w:] L. D a s t o n, K. P a r k (red.), The Cambridge History of Science, t. 3: Early Modern Science, Cambridge: Cambridge University Press 2006, s. 549.
4
Zob. G. O e s t m a n n, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology in the Age of Roman-ticism, [w:] O e s t m a n n, R u t k i n, v o n S t u c k r a d, Horoscopes and Public Spheres, s.
241-poszerzonej, przez Oestmanna tylko lekko dotknitej, analizy, której celem jest odpowied na pytanie o powody ostrej krytyki pogldów Pfaffa ze stro-ny rodowiska astronomów za jego publiczne opowiedzenie si po stronie astrologii, w szczególnoci w perspektywie bardzo aktywnego w pierwszych dwóch dekadach XIX wieku europejskiego nurtu mylowego – niemieckiej Naturphilosophie. Dlatego ponisza praca czy w sobie zainteresowania historycznonaukowe z filozoficznonaukowymi, próbujc choby po czci odsoni relacje midzy badaczami, ich rodowiskami, a take midzy kon-cepcjami przyrody i kosmosu skadajcymi si na yw tkank niemieckiej kultury intelektualnej doby romantyzmu.
1. NIEDOSZ Y PASTOR DYREKTOREM OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNEGO
Johann Wilhelm Andreas Pfaff wywodzi si z zamonej rodziny stutt-gartskiego nadradcy skarbowego Friedricha Burkharda Pfaffa i jego ony Marii Magdaleny z domu Brand. By najmodszym z trzech braci, którzy – podobnie jak on – na przeomie XVIII i XIX wieku wkroczyli na ciek kariery naukowej. Johann Friedrich (1765-1825) zosta jednym z bardziej cenionych matematyków niemieckich tego okresu. Christian (Christoph) Heinrich (1773-1852) z kolei by nie mniej znanym w tym czasie lekarzem, chemikiem i fizykiem.
Najmodszy z braci Pfaffów swoj karier naukow rozpocz w 1791 r. w synnym lutera skim Instytucie Teologicznym w Tybindze (Tübinger Stift). Chocia jego studia byy zwizane gównie z teologi i filozofi, a w 1800 r. zosta w Instytucie nauczycielem i opiekunem studiujcych (Stiftsrepetent), jego uwag coraz bardziej przycigay matematyka i nauki przyrodnicze. W wolnych chwilach w pooonym niedaleko Instytutu niewielkim uniwer-syteckim obserwatorium przeprowadza swoje pierwsze obserwacje astro-nomiczne5.
W Tybindze Johann Wilhelm Andreas Pfaff pozosta jeszcze do ko ca 1803 r., podnoszc swoje kwalifikacje matematyczne i astronomiczne.
Tym-257; t e n e, Johann Wilhelm Andreas Pfaff und die Wiederentdeckung der Astrologie in der Romantik, [w:] E. S e i d l et al. (red.), Himmel: Wunschbild und Weltverständnis, Tübingen: Mu-seum der Universität Tübingen 2011, s. 201-210.
5
Zob. O e s t m a n n, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology, s. 242-243; t e n e, Johann Wilhelm Andreas Pfaff und die Wiederentdeckung der Astrologie, s. 203.
czasem rok wczeniej na zachodnich rubieach carskiego imperium, w ów-czesnym Dorpacie (dzisiejsze esto skie Tartu) powsta niemieckojzyczny uniwersytet. Jego pierwszy rektor, francusko-niemiecki matematyk i fizyk Georg F. Parrot (1767-1852), kompletujc grono wykadowców, zapropo-nowa stanowisko profesora matematyki Johannowi Friedrichowi Pfaffowi, cieszcemu si ju wtedy w Niemczech reputacj uznanego badacza. Ten wprawdzie odmówi, ale zarekomendowa rektorowi swojego modszego brata Johanna Wilhelma Andreasa, który wkrótce zosta mianowany profeso-rem matematyki czystej i stosowanej oraz nadzorc (Aufseher) i pierwszym dyrektorem budowanego uniwersyteckiego obserwatorium astronomicznego.
Do Dorpatu Johann Wilhelm Pfaff przyby wiosn 1804 r. W rodowisku uniwersyteckim da si pozna od razu jako sprawny organizator i zdolny badacz. Nie pozosta tam jednak zbyt dugo, nie doczekawszy nawet zako -czenia budowy i otwarcia nowo powstaego obserwatorium. Z powodów oso-bistych i rodowiskowych Pfaff opuci Dorpat w 1809 r.6 Do tego czasu opublikowa kilka prac z zakresu astronomii obserwacyjnej i matematycznej, obejmujcych m.in. wyznaczenie dokadnej szerokoci geograficznej budo-wanego obserwatorium, kalibracji i instalacji sprowadzonych do Dorpatu przyrzdów astronomicznych7, a take oblicze dotyczcych mechaniki nie-ba. Zapenione gsto matematycznymi wzorami strony krótkich opracowa wiadczyy o jego biegoci w rachunku róniczkowym i cakowym oraz doskonaej znajomoci dzie takich autorów jak Euler, Lagrange czy te Laplace.
2. OD ASTRONOMII DO ASTROLOGII
Opuciwszy Dorpat w 1809 r., Johann Wilhelm Andreas Pfaff wróci z carskiej Rosji na ziemie niemieckie, tym razem do bawarskiej Norymbergii i w tamtejszym Realinstitut obj posad wykadowcy. W tym czasie dyrek-torem tej instytucji by Gotthilf Heinrich Schubert (1780-1860), a wyka-dowc filozofii przyrody i chemii – Johann Solomo C. Schweigger
(1779-6
Zob. t e n e, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology, s. 244; t e n e, Johann Wil-helm Andreas Pfaff und die Wiederentdeckung der Astrologie, s. 203-204.
7
Por. t e n e, Zur frühen Geschichte der Dorpater Sternwarte und ihrer instrumentellen Aus-stattung, [w:] J. H a m e l, I. K e i l (red.), Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwi-schen Astronomie und Optik in der Geschichte – Festschrift zum 85. Geburtstag von Rolf Riek-her, Frankfurt am Main: Verlag Harri Deutsch 2007, s. 316-323.
1857). W norymberskim Realinstitut Pfaff dowiadczy klimatu intelektual-nego niemieckiej romantycznej filozofii przyrody – Naturphilosophie, który wyraa si gównie we wpywie idealistycznej filozofii Friedricha W.J. Schellinga (1775-1854), w dyskusjach wokó „elektrycznoci zwierzcej” (tzw. galwanizmu) oraz w spekulacjach astronomicznych zwizanych z od-kryciem Urana i czterech planetoid. Uosobieniem tego klimatu byy pogldy zarówno Schuberta, jak i Schweiggera. Jak si wydaje, wpyny one w spo-sób decydujcy na istotn zmian w zainteresowaniach intelektualnych sa-mego Pfaffa.
Gotthilf Heinrich Schubert by uczonym o niezwykle wszechstronnych zainteresowaniach. Najpierw studiowa teologi, a w 1803 r. uko czy studia medyczne na Uniwersytecie w Jenie, suchajc tam wykadów m.in. Schel-linga i odkrywcy promieniowania nadfioletowego – Johanna W. von Rittera (1776-1810), przez jaki czas ksztaci si take w synnej Bergakademie we Freibergu; praktykowa jako lekarz8. W latach 1807-1808 Schubert wygosi w Drenie seri wykadów powiconych aktualnym problemom historii naturalnej, psychologii i magnetyzmu zwierzcego, opublikowanych pod znamiennym tytuem Ansichten von der Nachtseite der Naturwissenschaft, które doczekay si a piciu edycji (ostatnia w 1840 r.)9. Owa „ciemna stro-na stro-nauk przyrodniczych” dotyczya gównie racjostro-nalnie pojtego przyrodo-znawstwa tamtych czasów i kreowanego przez nie mechanistycznego obrazu przyrody, dzielcego – wedug niemieckiego myliciela – ducha i materi, histori i przyrod, nauk i sztuk. W miejsce tych podziaów Schubert postanowi w swoich wykadach odsoni potg ludzkiej wyobrani, jedno-czcej wizji i fantazji.
Nie zabrako te w Schubertowskich wykadach Ansichten spekulacji na temat odkrytych midzy orbitami Marsa i Jowisza czterech planetoid: Ceres, Pallas, Juno i Vesty: „Dopiero te cztery ciaa kosmiczne stanowi klucz do owych, lecych gboko zwizków systemu planet, a bez nich nie byby moliwy jakikolwiek postp w ich rozumieniu”10. Ów „postp”, wedug Schuberta, mia si wyraa w uwzgldnieniu przez niego dugoci promieni orbit wokósonecznych planetoid Ceres i Pallas w jego poszukiwaniach
8
Por. F.R. M e r k e l, Der Naturphilosoph Gotthilf Heinrich Schubert und die deutsche Romantik, München: O. Beck 1912; F. G r e g o r y, Gotthilf Heinrich Schubert and the dark side of natural science, „NTM: International Journal of History & Ethics of Natural Sciences Tech-nology & Medicine” 3 (1995), s. 255-269.
9
G.H. v o n S c h u b e r t, Ansichten von der Nachtseite der Naturwissenschaft, Dresden: Arnold 1808.
10
prawidowoci w stosunkach dugoci promieni znanych wtedy planet Uka-du Sonecznego w punkcie ich najdalszego oddalenia od So ca (w tzw. aphelium) i rednic tych planet11.
Spekulacje numeryczne niemieckiego myliciela spotkay si z gwatow-n reakcj znanych ówczesnych astronomów. Franz Xaver von Zach (1754-1832) okreli je mianem „zwykego wytworu egzaltowanej wyobrani, sytu-ujcej si cakowicie poza horyzontami astronomii i matematyki”12, a pod koniec swojej surowej recenzji wyrazi yczenie, by „nowi filozofowie przy okazji swoich ekscentrycznych spekulacji pozostawili w spokoju nauki ci-se, w których wszystko opiera si na dowodzie, albo przynajmniej trzymali si wci aktualnej zotej zasady newtonowskiej: natura simplex est et rerum
causis superfluis non luxuriat”13. Podobnie na osobn publikacj Schuberta,
zawierajc te same obliczenia, zareagowa Friedrich W. Bessel (1784-1846). Niemiecki astronom porówna to przedsiwzicie do zaangaowania matematycznych ignorantów w rozwizanie problemu kwadratury koa: „Od-nosimy wraenie, e równie nasz Autor [tzn. Schubert – J.R.] wkroczy na drog, na której nie jest kompetentny; krcc si w kóko, bdzi po omacku, a to, w co uderzy, traktuje jak odnaleziony drogowskaz”14.
Kolejne dwa lata byy dla Johanna Wilhelma Andreasa Pfaffa czasem przeomu w pogldach. W 1814 r. niemiecki astronom napisa swój ostatni, wysoce zmatematyzowany artyku powicony mechanice nieba zatytuo-wany Annotationes ad theoriam atque historiam perturbationum coelestium pertinentes („Kwestie odnoszce si do teorii i historii zaburze niebies-kich”)15. Jeszcze w tym samym roku, na wczeniejsz prob przyjaciela z norymberskiego Realinstitut – Johann Solomo C. Schweiggera, na amach prowadzonego przeze pisma „Journal für Chemie und Physik”, Pfaff przy-bliy czytelnikom Keplerowsk ide harmonii wiata16. Jest rzecz znamien-n, e artyku nie tylko zawiera znane z Harmonices Mundi rozwaania na
11
Por. tame, s. 166-176.
12
F.X. v o n Z a c h, Arithmetische Darstellung der von Herrn Doctor Schubert in einigen Planeten-Elementen aufgefundenen Verhältnisse, „Monatliche Correspondenz zur Beförderung der Erd- und Himmelskunde“ 18 (1808), s. 553-554.
13
Tame, s. 554.
14
F.W. B e s s e l, [recenzja publikacji Schuberta], „Jenaische Allgemeine Literaturzeitung“ 6 (1809), s. 469. Recenzowan prac bya broszura: G.H. v o n S c h u b e r t, Neue Untersuchungen über die Verhältnisse der Größen und Excentricitäten der Weltkörper, Dresden: Arnold 1809.
15
J.W.A. P f a f f, Annotationes ad theoriam atque historiam perturbationum coelestium pertinentes, „Denkschriften der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu München“ 5 (1814-1815), s. 161-174.
16
temat zwizków stosunku prdkoci ktowych planet w ich aphelium i peri-helium z okrelonymi interwaami dwikowymi, lecz obejmowa take – nieznane Keplerowi – nowo odkryte ciaa niebieskie – Uran i cztery planeto-idy. Bezporednio po tym artykule sam Schweigger, na amach swojego pis-ma, zamieci wasny list skierowany do Pfaffa, w którym – podzielajc wspóln fascynacj dzieem Keplera – dorzuci analogiczne rozwaania obej-mujce tym razem równie ksiyce planet17. Schweigger zako czy swój tekst nastpujcym stwierdzeniem:
Pewnie rozumiesz mnie, […] e w ramach interwaów harmonicznych traktuj planet jako ton podstawowy, natomiast jej satelity jako konsonanse i z tego punktu widzenia dokadam ziarnko piasku do budowli harmonii wiata rozpocztej w filozoficznych szkoach staroytnoci. Niech niewzruszona pozostanie wszelka opinia o naukowym znaczeniu tej staroytnej doktryny. Istniej wic, wedug mnie, pewne poematy zawierajce wicej prawdy, anieli w wielu aktualnie obowizujcych twierdzeniach18.
Mona sdzi, e pozostajc ju przez kilka lat w rodowisku norymber-skiego Realinstitut, blisko miaych, cho kontrowersyjnych tez paraastrono-micznych i spekulacji numerologicznych zarówno w wydaniu Schuberta, jak i Schweiggera, Pfaff móg uzna, e nadszed odpowiedni moment na ujaw-nienie swoich wasnych, skrywanych – jak si okazao – od pewnego czasu pogldów na temat obszaru wiedzy, który w krgach akademickich nie cie-szy si ju tak aprobat, jak jeszcze przed dwustu laty. W 1816 r. opub-likowa on ponaddwustustronicow ksik pod prostym tytuem –
Astro-logia19. Praca ta skadaa si z dwunastu rozdziaów, z których kady mia
w nagówku jeden ze znaków zodiaku. Pierwsza jej cz zawieraa krótk histori astrologii z podkreleniem zasug Paracelsusa i Keplera. W drugiej Pfaff wyoy podstawy systemu wiedzy astrologicznej. Trzecia i ostatnia cz ksiki skadaa si z trzech suplementów zawierajcych m.in. list Keplera do cesarza Rudolfa II Habsburga (1552-1612), horoskop cesarza Maksymiliana I Habsburga (1459-1519) autorstwa Johannesa Schönera (1477-1547) oraz, dokonany przez Pfaffa, przekad na jzyk niemiecki Centiloquium – pracy, której autorstwo jeszcze w tym czasie byo przypi-sywane Ptolemeuszowi.
17
Schweigger an Pfaff, „Journal für Chemie und Physik” 10 (1814), s. 43-46.
18
Tame, s. 45-46.
19
3. OSTRACYZM
ZE STRONY RODOWISKA ASTRONOMICZNEGO
W roku wydania Astrologii Johann Wilhelm Anreas Pfaff wysa jej egzem-plarz Bernardowi A. von Lindenauowi (1779-1854), dyrektorowi obserwato-rium astronomicznego na wzgórzu Seeberg (koo Gothy) i wydawcy czaso-pisma „Zeitschrift für Astronomie”. Zakopotany Lindenau, aby unikn nieporozumie , poprosi Pfaffa o wyjanienie, jakiemu celowi miaoby su-y wydanie tej ksiki. W odpowiedzi otrzyma list, który mona uwaa za astrologiczne credo jej autora. Wycig z niego Lindenau opublikowa na amach swojego pisma. Na wstpie listu Pfaff wyzna:
Ju przed wicej ni dziesicioma laty zajmowaem si astrologi. […] Wczeniej przeczytaem tylko kilka pism na ten temat, które od strony historycznej wywary na mnie wielkie wraenie. Take dzieo Ptolemeusza [chodzi tutaj o Tetrabiblos – J.R.] odsonio przede mn wiele godnych uwagi stwierdze . […] Z dzie Keplera znaem tylko Mysterium [cosmographicum], póniej poznaem take Harmoni
[Harmoni-ces mundi], dalej take jego listy; ruchy astrologiczne w jego czasach oraz jego
pogldy, tak róne od pogldów jemu wspóczesnych. Z czasem zebrao si troch materiau, obrazy zaczy si dopenia i w ten sposób zrodzio si we mnie postano-wienie ufundowania pomnika wierze astrologicznej (dem astrologischen Glauben)20.
Jak wida z powyszego cytatu, zainteresowanie ze strony Pfaffa astro-logi, cho publicznie wczeniej nieujawniane, przypuszczalnie siga jesz-cze lat spdzonych przeze w tybinge skim Instytucie Teologicznym. By moe jego wybór dalszej drogi jako matematyka i astronoma, ale i kszta-cenie si w zakresie teologii lutera skiej oraz klimat tradycji Instytutu, w którym przebywa i ksztaci si niegdy sam Kepler, by tylko przygo-towaniem, podobnie jak tego wielkiego niemieckiego astronoma, do was-nych studiów nad astrologi21.
Pfaff prawdopodobnie uzna siebie – na podobie stwo Keplera – za refor-matora tej nauki, uwaajc, e powinna ona dopeni dokonania astronomii, datowane od czasów dziaalnoci autora Mysterium cosmographicum22. Pfaff
20
T e n e, Auszug aus einem Schreiben des Hrn. Professor Pfaff an den Director der Stern-warte Seeberg, „Zeitschrift für Astronomie“ 1 (1816), s. 471-472.
21
Por. O e s t m a n n, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology, s. 253.
22
Pfaff, podobnie jak Kepler, by zwolennikiem tzw. astrologii naturalnej (astrologia natura-lis), zajmujcej si wpywem cia niebieskich na wiat podksiycowy. Autor Mysterium cosmo-graphicum krytykowa natomiast tzw. astronomi wróebn (astrologia iudiciaria), nastawion m.in. na przewidywanie przyszoci. Por. np. J.V. F i e l d, A Lutheran Astrologer: Johannes Kepler, „Archives for History of Exact Sciences” 31 (1984), s. 189.
wydawa si wiadom tego, e w rodowisku astronomów móg w tej roli zosta uznany za osob co najmniej niepokorn w swoich pogldach, a w najgorszym razie „wyklt” przez to rodowisko:
Nie sdz, bym zaatakowa astronomi. […] Nie jest równie z pewnoci czym zym, kiedy wród astronomów pojawi si – by moe ja sam – jaka kometo-podobna istota, skoro ona porusza si tylko wokó so ca prawdy (die Sonne der
Wahrheit) i nikogo innego ze sob nie zabiera. Wszake równie planety
prze-szkadzaj sobie nawzajem!23.
Publikujc list Pfaffa, von Lindenau nie opatrzy go jakimkolwiek ko-mentarzem. Mniej wyrozumiali dla norymberskiego astronoma byli nato-miast w prywatnej korespondencji dwaj inni, cenieni w tym czasie uczeni niemieccy – pocztkowo praktykujcy lekarz i astronom amator Heinrich W.M. Olbers (1758-1840) oraz Carl F. Gauss (1777-1855). W licie do Gaus-sa w 1817 r. Olbers piGaus-sa m.in.:
Ze zdziwieniem przeczytaem Astrologi Pfaffa. Zdaje si, e Pfaff nie do si zastanowi nad tym, e jak dugo postrzegano Ziemi jako rodek kosmosu oraz cel pozostaych cia niebieskich, wiara w astrologi bya bardzo naturalna, powiem wicej – niezwykle konsekwentna. Odkd jednak znamy prawdziwe relacje naszej Ziemi do pozostaych cia, uzmysowilimy sobie take pustosowie tej frywolnej nauki, poniewa nie potwierdziy jej nigdy dowiadczenie i fakty. Po Koperniku przesd ten musia si sam sko czy24.
W odpowiedzi Gauss wyrazi krótk i jeszcze bardziej druzgocc krytyk przedsiwzicia Pfaffa:
Równie przekartkowaem Astrologi Pfaffa. Miaem wraenie, e znalazem si w jakim domu dla obkanych. Uwaam, e ta ksika moe wyrzdzi wiele szkód. Miejscowi ksigarze powinni odrzuci jak najwiksze jej iloci25.
Od padziernika 1818 r. Pfaff pracowa jako profesor (supernumerarius) matematyki w Uniwersytecie Erlange skim, z którym pozosta zwizany do ko ca ycia26. Mimo jawnego mariau z astrologi Pfaff cieszy si w rodo-wisku intelektualnym Erlangen wzgldn tolerancj. Co prawda w
tamtej-23
[J.W. P f a f f], Auszug aus einem Schreiben des Hrn. Professor Pfaff, s. 476.
24
List Olbersa do Gaussa z 12 marca 1817 r., [w:] C. S c h i l l i n g (red.), Wilhelm Olbers: sein Leben und Seine Werke, t. 2, cz. 2, Berlin: J. Springer 1900, s. 647-648.
25
List Gaussa do Olbersa z 28 kwietnia 1817 r., tame, s. 653.
26
Zob. O e s t m a n n, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology, s. 250; t e n e, Johann Wilhelm Andreas Pfaff und die Wiederentdeckung der Astrologie, s. 209.
szym Uniwersytecie prowadzi zajcia gównie z matematyki i fizyki, jed-nake, kontynuujc szeroko zakrojon dziaalno publikacyjn, niejedno-krotnie porusza wtki typowo astrologiczne.
Jeszcze w 1821 r. Pfaffowi udao si zamieci na amach prestiowego ju w tym czasie periodyku „Annalen der Physik und der physikalischen Chemie”, wydawanego przez Ludwiga W. Gilberta (1769-1824), krótki anons nowego projektu – Astrologisches Taschenbuch für das Jahr 1822, nawizujcego do dugiej tradycji kalendarzy astrologicznych, redagowa-nych niegdy m.in. przez Keplera. Omielony zapewne swobod w ogasza-niu wczeniejszych prac, nawizujcych do tematyki astrologicznej, erlan-ge ski profesor niespodziewanie pozwoli sobie na do ryzykown opini:
Astrologia powraca do krgu nauk; bierze w posiadanie swoje, skazane na wygna-nie, niezbywalne dziedzictwo; zbiera to, co rozproszone – wszystko to, co dotyczy starych wierze ludów o znaczeniu czasu, okresowych zmianach w przyrodzie, znaczeniu liczb, a nawet wykraczaniu poza czas, a nie tylko o ruchach cia na firmamencie niebieskim odniesionych do wiata gwiazd27.
Nie uszo to uwagi Gilberta jako wydawcy pisma, który – swoim prawem i zwyczajem – zaopatrzy anons Pfaffa w krytyczny przypis, wyraajcy opini, e reanimacja astrologii pobudzi skonnoci do mistycyzmu i cudow-noci wród ludzi pozbawionych wiedzy na temat fundamentalnych zasad nauk przyrodniczych28.
Próba zaprezentowania przez Pfaffa manifestu wieszczcego powrót astro-logii na uniwersyteckie katedry, jak si wkrótce okazao, nie spenia poka-danych w nim nadziei. Przewidywany na ca seri wydawnicz Astrolo-gisches Taschenbuch pojawi si w sprzeday jeszcze tylko w nastpnym, 1823 r. Mona tylko doda, e w pierwszym jego wydaniu Pfaff zamieci m.in. wasne tumaczenie na jzyk niemiecki pierwszej i drugiej ksigi „bib-lii astrologów” – ptolemeuszowego Tetrabiblosu, a take rozwaania doty-czce natury astrologii oraz prac swojego starego mistrza i przyjaciela Gotthilfa Heinricha Schuberta na temat koincydencji erupcji wulkanicznych z pojawianiem si komet29.
Mimo wzgldnej tolerancji dla zainteresowa i publikacji Pfaffa w rodo-wisku astronomów i fizyków jego reputacja akademicka jako uczonego
27
J.W. P f a f f, Electrisch-magnetische Versuche, und Ankündigung eines Taschenbuchs für Astrologie, „Annalen der Physik und den physikalischen Chemie” 68 (1821), s. 426.
28
[Komentarz L.W. Gilberta w przypisie], tame, s. 426-427.
29
zostaa powanie nadwyrona, jeli nie zupenie zrujnowana. W podrcz-niku astronomii z 1890 r., autorstwa znanego szwajcarskiego astronoma i matematyka Rudolfa Wolfa (1816-1893), Pfaff zosta przedstawiony jako
verrückte, czyli „szalony”, „obkany”30.
4. ASTROLOG ROMANTYCZNY A NATURPHILOSOPHIE
Nie wiemy dzisiaj, czy Johann Wilhelm Anreas Pfaff by czowiekiem obkanym – jak to twierdzi Wolf w podrczniku astronomii – czy tylko owadnitym dogbnie, cho bez przekraczania granic psychicznego szale -stwa, przez idee i wyobraenia astrologiczne. Niezalenie od podobnych ocen nie mona jednak erlange skiemu profesorowi odmówi niezwykle szerokich horyzontów mylowych, niewtpliwie wpisujcych si w klimat intelektualny niemieckiego romantyzmu, którego najdobitniejszym i – przy-najmniej na tamtych ziemiach – oryginalnym wyrazem bya szczególna po-sta uprawiania filozofii przyrody.31
Jak si wydaje, Pfaff by autorem i astrologiem romantycznym na wskro. Nie tylko chcia uprawia astrologi, ale i dokonywa przekadów dzie wy-bitnych astronomów-astrologów (Ptolemeusz, Kepler). Nie tylko interesowa si rodzcymi si koncepcjami elektromagnetyzmu i redagowa podrczniki fizyki, ale take ywo zajmowa si – dzisiaj bymy powiedzieli – jzykoznawstwem historyczno-porównawczym wasnego krgu kulturowe-go32. Napisa nawet prac polemizujc, cho z jawn domieszk szowini-zmu frankofobicznego, z odkryciami Jeana-Françoisa Champolliona (1790-1832), odwoujc si do dawnej symbolicznej interpretacji hieroglifów egip-skich Athanasiusa Kirchera (1602-1680).33
30
Zob. R. W o l f, Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte und Literatur, t. 1, Zürich: F. Schulthess 1890, s. 461.
31
Znajduje to równie odzwierciedlenie we wspóczesnej literaturze powiconej niemieckiej romantycznej filozofii przyrody. Do grona nielicznych autorów, którzy dostrzegaj wi czc astrologi z Naturphilosopie, naley zaliczy G. Oestmanna oraz Kocku von Stuckrada; por. O e s t m a n n, J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology, s. 242; K. v o n S t u c k r a d, Geschichte der Astrologie: von den Anfängen bis zur Gegenwart, München: C.H. Beck 2003, s. 281-286.
32
Por. J.W. P f a f f, Die zwölf syntactischen Grundgestalten: Sammt einer Rede über den germanisch-scandinavischen Sprachbund, Nürnberg: F. Campe 1816.
33
Zob. t e n e, Die Weisheit der Ägypter und die Gelehrsamkeit der Franzosen: Kritik der hieroglyphisch-alphabetischen Untersuchungen des Herrn Champollion, Nürnberg: F. Campe 1825/1827.
Mona wic na koniec tego opracowania postawi pytanie, dlaczego jego pogldy na temat astrologii spotkay si z tak zdecydowan krytyk ze stro-ny rodowiska akademickiego? Najkrócej mona odpowiedzie: poniewa astrologia w pierwszych dekadach XIX wieku nie miaa ju prawa bytu na katedrach uniwersyteckich i posiedzeniach akademii, gównie w zwizku z dynamicznym rozwojem mechaniki i astronomii w cigu ostatnich dwustu lat. Mona take postawi podobne pytanie: dlaczego pogldy Pfaffa spot-kay si z tak zdecydowan krytyk, podczas gdy, podsycane tymi samymi ideami romantycznymi pogldy na kosmos i przyrod, goszone przez takich, bliskich erlange skiemu profesorowi badaczy jak choby Schweigger, a tak-e – przykadowo – von Ritter lub Hans Ch. Ørsted (1777-1851), nie wy-woyway a tak gwatownych reakcji ze strony rodowisk akademickich?
Posta Schweiggera zostaa ju przywoana powyej. Z jednej strony za-pisa si on na kartach historii m.in. wynalazkiem (z 1820 r.) pierwotnej wersji galwanometru (jest to póniejsza nazwa) – tzw. multiplikatora, przy-rzdu do pomiaru sabych prdów elektrycznych. By równie cenionym chemikiem. Z drugiej strony jego kolegom z krgów akademickich nie prze-szkadzao zbytnio to, e nie tylko interesowa si, ale i publikowa prace z zakresu spekulacji numerologicznych zwizanych z wielkociami i orbita-mi planet, planetoid i ksiyców Ukadu Sonecznego. Schweigger by zafas-cynowany dziejami dawnych cywilizacji, ich mitologii i tajemnych kultów34. Uwaa, e zawieray one nie tylko personifikacje si przyrody, ale równie pozostaoci pradawnej wiedzy astronomicznej i fizycznej (Naturweisheit). W jednym z takich przypadków, mianowicie zaczerpnitych z mitologii rzymskiej przekazów dotyczcych imion blinit – Kastora i Polluksa, nie-miecki chemik doszukiwa si pierwotnych reprezentacji dla dwóch rodza-jów elektrycznoci – dodatniej i ujemnej. Z kolei w mitycznych obrazach greckich bóstw opieku czych Daktylów dostrzeg elementy prawiedzy na te-mat „wewntrznej natury” elektromagnetyzmu35.
34
Por. np. J.S.C. S c h w e i g g e r, Einleitung in die Mythologie auf dem Standpunkte der Naturwissenschaft, Halle: E. Anton 1836; t e n e, Über naturwissenschaftliche Mysterien in ihrem Verhältnis zur Litteratur des Altertums, Halle: E. Anton 1843.
35
Zob. t e n e, Wie die Geschichte der Physik zu erforschen sey, „Journal für Chemie und Physik” 31 (1821), s. 223-252; t e n e, Über die elektrische Erscheinung, welche die Alten mit den Namen Kastor und Pollux bezeichneten, „Journal für Chemie und Physik” 37 (1823), s. 245-342, t e n e, Über das Elektron der Alten, Greifswald: C.A. Koch, 1848.
Por. take: H.A.M. S n e l d e r s, J.S.C. Schweigger: His Romanticism and His Crystal Electrical Theory of Matter, „Isis” 62 (1971), s. 329.
Naturphilosphie stanowia oryginalne poczenie niemieckiego romantyz-mu z rozwijanymi, gównie na gruncie pa stw niemieckich, naukami przy-rodniczymi (przede wszystkim chemi, fizyk, a take naukami o yciu i Ziemi)36. Byo to poczenie oryginalne, gdy krgach innych nacji euro-pejskich powstay w tym samym czasie ruch romantyczny mia zgoa inne nastawienie do nauki i techniki. We Francji przybra on posta opozycji do Wielkiej Rewolucji i ujawnia si zwaszcza w wymiarze myli spoecznej, a w Wielkiej Brytanii posta opozycji wobec innej rewolucji – przemysowej i wyraa si najdobitniej w formach poetyckich. Tymczasem w Niemczech i czciowo w Skandynawii romantyzm przyj ksztat mariau spekulatyw-nej refleksji filozoficzspekulatyw-nej z nowymi koncepcjami przyrodniczymi. Natur-philosophie stanowia, jak mona sdzi, najbardziej charakterystyczny wy-raz tego poczenia37.
Dla zwolennika Naturphilosophie badanie przyrody byo przede wszyst-kim przedsiwziciem duchowym. Sama przyroda za bya pojmowana jako przeniknity pierwiastkiem duchowym, zoony organizm, a nie wprawiany materialnymi siami mechanizm stanowicy poczenie niezalenych od sie-bie czci. Wprawdzie reprezentanci Naturphilosophie uznawali dotychcza-sow wiedz z zakresu fizyki (eksperymentalnej filozofii przyrody) i chemii, sdzili jednak, e jest ona niekompletna i wymaga dalszych uzupenie rea-lizujcych organicystyczny obraz kosmosu.
Pomimo luniejszych zwizków niemieckiej tradycji romantycznej, w szcze-gólnoci za wicej si z ni cile oryginalnej formy uprawiania filozofii przyrody, z zainteresowaniami astrologicznymi na przeomie XVIII i XIX wieku, wysiki wskrzeszenia astrologii jako penoprawnej dyscypliny akade-mickiej, podejmowane przez Johanna Wilhelma Andreasa Pfaffa, naleaoby umieci wanie w kontekcie mylowym Naturphilosophie. Dlaczego jed-nak – powtórzmy – projekt erlange skiego astronoma i matematyka spotka si z tak ostr krytyk w rodowisku akademickim, skoro wspóczeni mu, niejednokrotnie nawet bliscy towarzysko, wyznawcy tego nurtu filozoficz-nego, mimo zblionych do Pfaffowskich pogldów na przyrod i kosmos,
36
Literatura historyczna i filozoficzna powicona niemieckiej romantycznej filozofii przy-rody jest stosunkowo obfita. Por. tylko niektóre pozycje ksikowe, np. A. C u n n i n g h a m, N. J a r d i n e (red.), Romanticism and the Sciences, Cambridge: Cambridge University Press 1990; J. H o l l a n d, German Romanticism and Science: The Procreative Poetics of Goethe, No-valis, and Ritter, London: Routledge 2009; S. P o g g i, M. B o s s i (red.), Romanticism in Science: Science in Europe, 1790-1840, Berlin–New York: Springer 2010.
37
Zob. W.E. B u r n s, Science in the Enlightenment: An Encyclopedia, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO 2003, s. 212-213, 247-249.
bynajmniej nie byli oskarani o sprzeniewierzanie si standardom ówczesnej nauki? Jak si wydaje, istniej co najmniej dwa powody zrónicowania tych reakcji. Pierwszy powód mona okreli mianem metodologiczno-rodowis-kowego, czcego si zarówno z ówczesnym statusem metodologicznym wiedzy astronomicznej oraz z zakresu fizyki i chemii, jak i charakterem, od-powiadajcym tym obszarom wiedzy, rodowisk uczonych. Drugi powód mona z kolei nazwa wizerunkowym, gównie w zwizku ze stopniem re-cepcji, zarówno w XIX wieku, jak i we wspóczesnej literaturze historycz-nej, dokona naukowych i konstruktorskich postaci kojarzonych z ruchem romantycznej filozofii przyrody.
W swojej pracy naukowej Johann Wilhem Andreas Pfaff by gównie zwizany ze rodowiskiem astronomów. Do 1814 r. zajmowa si obserwa-cjami astronomicznymi i publikowa wysoce zmatematyzowane artykuy z zakresu mechaniki nieba38. Nie mona wic si dziwi, e w rodowisku, w którym od co najmniej wieku w pracy badawczej stopniowo rugowano odniesienia do ezoterycznych wyobrae dotyczcych kosmosu, Pfaff spot-ka si ze zdecydowan krytyk w chwili, kiedy zacz ujawnia publicznie swoje fascynacje astrologi. Wyobraenia nawizujce do astrologii nie mia-y prawa bytu w rodowisku astronomów dlatego, e jeli w ogóle gdzie-kolwiek jeszcze mogy by kultywowane, to gównie w sferze ówczesnej kultury popularnej i ludowej39.
Tymczasem w sytuacji kiedy w ówczesnej chemii i na gruncie wielu dzia-ów fizyki (wtedy jeszcze najczciej filozofii przyrody) nie panowa po-wszechnie, znany póniej, rygor metodologiczny, dopuszczalne byy w ro-dowisku przyrodników najrozmaitsze idee spekulatywne, nawet takie, które ju niebawem zostan odrzucone jako nienaukowe. Cz z nich bya kreo-wana przez wyznawców Naturphilosophie. Dlatego tolerowane byy dugie wywody spekulatywne takich przyrodników jak Schweigger, Ritter czy Ørsted. Chocia Pfaff nawizywa do nich ideowo w swoich fascynacjach astrologi, ostrze krytyki pod jego adresem kierowali nie tyle przyrodnicy, co przede wszystkim matematycy i astronomowie (Gauss, Olbers).
Mona sdzi, e Johann Wilhelm Andreas Pfaff obron astrologii jako odnowionej dyscypliny akademickiej „przegra” take wizerunkowo,
zarów-38
By moe Pfaff nie móg si take pogodzi z, opiewan gównie przez francuskich astro-nomów i matematyków, „wystarczalnoci” zmatematyzowanej, ale pozbawionej gbszego metafizycznego sensu, mechaniki nieba w opisie kosmosu i – podobnie jak w przypadku prac Ptolemeusza i Keplera – usiowa go wypeni treciami astrologicznymi.
39
no w okresie, w którym y i dziaa, jak i we wspóczesnej historiografii nauki. Kiedy w XIX wieku przywoywano posta Ørsteda, wówczas nikt nie wypomina mu autorstwa quasi-mistycznej pracy Duch w przyrodzie, tylko z miejsca kojarzono go z odkryciem elektromagnetyzmu. Tak samo, mówic kiedy i dzisiaj o Ritterze, „przymyka si oko” na jego zamiowanie do horoskopów, natomiast wymienia si jego odkrycie promieni nadfioleto-wych. Podobnie Thomasowi J. Seebeckowi (1770-1831) nikt nie wypomina wspópracy z Goethem nad jego teori barw, tylko wyrónia go za odkrycie zjawiska termoelektrycznego. Tymczasem z Pfaffem nie byo kiedy i nie jest take dzisiaj kojarzone adne doniose odkrycie naukowe lub wynalazek techniczny. Pozosta bliej nieznan postaci z dziejów nauki, co najwyej wspominan jako ostatni astrolog na katedrze uniwersyteckiej40.
BIBLIOGRAFIA
B e s s e l Friedrich W.: [recenzja publikacji Schuberta], „Jenaische Allgemeine Literaturzeitung” 6 (1809), s. 469-471.
B u r n s William E.: Science in the Enlightenment: An Encyclopedia, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO 2003.
C u n n i n g h a m Andrew, J a r d i n e Nicholas (red.): Romanticism and the Sciences, Cam-bridge: Cambridge University Press 1990.
C u r r y Patrick: Astrology, [w:] John L. H e i l b r o n (red.), The Oxford Companion to the History of Modern Science, Oxford: Oxford University Press 2003, s. 57-59.
F i e l d Judith V.: A Lutheran Astrologer: Johannes Kepler, „Archives for History of Exact Sciences” 31 (1984), s. 189-272.
G r e g o r y Frederick: Gotthilf Heinrich Schubert and the dark side of natural science, „NTM: International Journal of History & Ethics of Natural Sciences Technology & Medicine” 3 (1995), s. 255-269.
H o l l a n d Jocelyn: German Romanticism and Science: The Procreative Poetics of Goethe, No-valis, and Ritter, London: Routledge 2009.
K ö r s c h Hubert: Grundriß der Geschichte der Astrologie, Düsseldorf: Zenit 1935.
M e r k e l Franz R.: Der Naturphilosoph Gotthilf Heinrich Schubert und die deutsche Romantik, München: O. Beck 1912.
O e s t m a n n Günther: J.W.A. Pfaff and the Rediscovery of Astrology in the Age of Romanti-cism, [w:] Günther O e s t m a n n, H. Darrel R u t k i n, Koku v o n S t u c k r a d (red.), Horoscopes and Public Spheres. Essays on the History of Astrology, Berlin–New York: Walter de Gruyter 2005, s. 241-257.
40
Dokadniej: „ostatni profesor astrologii”; to niezbyt adekwatne stwierdzenie pojawio si w pracy: H. K ö r s c h, Grundriß der Geschichte der Astrologie, Düsseldorf: Zenit 1935, s. 90.
O e s t m a n n Günther, H. Darrel R u t k i n, Koku v o n S t u c k r a d: Introduction: Horoscopes and History, [w:] Günther O e s t m a n n, H. Darrel R u t k i n, Koku v o n S t u c k r a d (red.), Horoscopes and Public Spheres. Essays on the History of Astrology, Berlin–New York: Walter de Gruyter 2005, s. 1-9.
O e s t m a n n Günther: Zur frühen Geschichte der Dorpater Sternwarte und ihrer instrumentel-len Ausstattung, [w:] Jürgen H a m e l, Inge K e i l (red.), Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und Optik in der Geschichte – Festschrift zum 85. Ge-burtstag von Rolf Riekher, Frankfurt am Main: Verlag Harri Deutsch 2007, s. 316-323. O e s t m a n n Günther: Johann Wilhelm Andreas Pfaff und die Wiederentdeckung der Astrologie
in der Romantik, [w:] Ernst S e i d l et al. (red.), Himmel: Wunschbild und Weltverständnis, Tübingen: Museum der Universität Tübingen 2011, s. 201-210.
P f a f f Johann W.: Series quaedam trigonometricae ex theoremate Tayloriano inverso deductae [1808], „Mémoires de l’Académie Impériale des Sciences de Saint-Petersbourg” 3 (1809-1810), s. 108-113.
P f a f f Johann W.: Annotationes ad theoriam atque historiam perturbationum coelestium per-tinentes, „Denkschriften der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu München“ 5 (1814-1815), s. 161-174.
P f a f f Johann W.: Über Keplers Weltharmonie, „Journal für Chemie und Physik” 10 (1814), s. 36-43.
P f a f f Johann W.: Astrologie, Nürnberg: Friedrich Campe 1816.
[P f a f f Johann W.]: Auszug aus einem Schreiben des Hrn. Professor Pfaff an den Director der Sternwarte Seeberg, „Zeitschrift für Astronomie” 1 (1816), s. 471-472.
P f a f f Johann W.: Die zwölf syntactischen Grundgestalten: Sammt einer Rede über den germa-nisch-scandinavischen Sprachbund, Nürnberg: F. Campe 1816.
P f a f f Johann W.: Astrologisches Taschenbuch für das Jahr 1822, Erlangen: Palm 1822. P f a f f Johann W.: Die Weisheit der Ägypter und die Gelehrsamkeit der Franzosen: Kritik der
hieroglyphisch-alphabetischen Untersuchungen des Herrn Champollion, Nürnberg: F. Campe 1825/1827.
P f a f f Johann W.: Zur Kenntniss des Electromagnetismus, „Archiv für die gesammte Natur-lehre“ 11 (1827), s. 273-304.
P f a f f Johann W.: Betrachtungen über die Spirale, „Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-Physikalische Klasse” 1 (1832), s. 1-14.
P o g g i Stefano, Maurizio B o s s i (red.): Romanticism in Science: Science in Europe, 1790– 1840, Berlin-New York: Springer 2010.
R o s k a l Zenon E.: Astrologia, [w:] Andrzej M a r y n i a r c z y k (red.), Powszechna Ency-klopedia Filozofii, t.1, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2000, s. 364-367. R u t k i n H. Darrel: Astrology, [w:] Lorraine D a s t o n, Katharine P a r k (red.), The Cambridge
History of Science, t. 3: Early Modern Science, Cambridge: Cambridge University Press 2006, s. 549.
S c h i l l i n g Carl (red.): Wilhelm Olbers: sein Leben und Seine Werke, t. 2, cz. 2, Berlin: J. Springer 1900.
Schweigger an Pfaff, „Journal für Chemie und Physik” 10 (1814), s. 43-46.
S c h w e i g g e r Johann S.C.: Wie die Geschichte der Physik zu erforschen sey, „Journal für Chemie und Physik” 31 (1821), s. 223-252.
S c h w e i g g e r Johann S.C.: Ueber die elektrische Erscheinung, welche die Alten mit den Na-men Kastor und Pollux bezeichneten, „Journal für Chemie und Physik” 37 (1823), s. 245-342. S c h w e i g g e r Johann S.C.: Einleitung in die Mythologie auf dem Standpunkte der
S c h w e i g g e r Johann S.C.: Über naturwissenschaftliche Mysterien in ihrem Verhältnis zur Litteratur des Altertums, Halle: E. Anton 1843.
S c h w e i g g e r Johann S.C.: Über das Elektron der Alten, Greifswald: C.A. Koch 1848. S n e l d e r s Harry A.M.: J.S.C. Schweigger: His Romanticism and His Crystal Electrical
Theo-ry of Matter, „Isis” 62 (1971), s. 329.
v o n S c h u b e r t Gotthilf H.: Ansichten von der Nachtseite der Naturwissenschaft, Dresden: Arnold 1808.
v o n S c h u b e r t Gotthilf H.: Neue Untersuchungen über die Verhältnisse der Größen und Excentricitäten der Weltkörper, Dresden: Arnold 1809.
v o n S t u c k r a d Koku: Geschichte der Astrologie: von den Anfängen bis zur Gegenwart, München: C.H. Beck 2003.
v o n Z a c h Franz X.: Arithmetische Darstellung der von Herrn Doctor Schubert in einigen Planeten-Elementen aufgefundenen Verhältnisse, „Monatliche Correspondenz zur Beförde-rung der Erd- und Himmelskunde” 18 (1808), s. 553-554.
W o l f Rudolf: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte und Literatur, t. 1, Zürich: F. Schul-thess 1890.
ASTROLOGIA I NATURPHILOSOPHIE
– CASUS JOHANNA WILHELMA ANDREASA PFAFFA (1774-1835) S t r e s z c z e n i e
Johann Wilhelm Andreas Pfaff (1774-1835) by obiecujcym niemieckim matematykiem i astronomem, nalecym do bogatej w tradycje akademickie rodziny Pfaffów – mia dwóch starszych powszechnie znanych braci. Niniejszy artyku przedstawia ycie najmodszego z Pfaf-fów – od czasu jego studiów teologicznych w Getyndze do okresu dziaalnoci w Uniwersytecie Erlange skim. Kroczc ladami Klaudiusza Ptolemeusza i Johanna Keplera, Johann Wilhelm Andreas Pfaff usiowa promowa astrologi w pierwszych dekadach XIX wieku. Jego wysiki umocnienia astrologii jako penoprawnej dyscypliny akademickiej, zamiast oczekiwanego skutku, spotkay si z opozycj, drwin i marginalizacj samego Pfaffa w ówczesnej spoecznoci akade-mickiej. Jednake jego osobisty dramat powinno si umiejscowi w szerokim kontekcie nurtu tzw. Naturphilosophie – romantycznego ruchu mylowego, niezwykle popularnego w krgach intelektualnych ówczesnych krajów niemieckich (take w pa stwach skandynawskich)
ASTROLOGY AND NATURPHILOSOPIE:
A CASE OF JOHANN WILHELM ANDREAS PFAFF (1774-1835) S u m m a r y
Johann Wilhelm Andreas Pfaff (1774-1835) was a promising German mathematician and astronomer belonging to the rich in academic traditions family—he had two well-known older brothers. The present paper describes life of the youngest of Pfaffs since his theological studies in Göttingen to the time of his activity at the University of Erlangen. Following the footsteps of Claudius Ptolemy and J. Kepler, Johann Wilhelm Andreas Pfaff tried to promote astrology in the first decades of the 19th century. His efforts to strengthen astrology as a full-fledged academic discipline, instead of the expected effect, have resulted in opposition, mockery and his marginali-sation in contemporary academic community. However, such personal drama of this scholar should be considered in a wider context of so-called Naturphilosophie—romantic intellectual
movement, extremely popular in the contemporary intellectual circles of the German states (as well as in the Scandinavian countries).
Summarised by Jacek Rodze Sowa kluczowe: historia astrologii, historia astronomii, Naturphilosophie, J.W.A. Pfaff. Key words: history of astrology, history of astronomy, Naturphilosophie, J.W.A. Pfaff.
Information about Author: Dr habil. JACEK RODZE—Institute of Library Science and Jour-nalism, Faculty of Humanities, Jan Kochanowski University; address for correspondence: witokrzyska 21D, PL 25-406 Kielce; e-mail: j.rodzen@ujk.edu.pl
