STAN ISŁAW MICHALCZUK
SREBRNE ANTEPEDIUM W KOŚCIELE POKATEDRALNYM W CHEŁMIE
A ntep ediu m zdobiło p ierw o tn ie głó w n y o łta rz z o b razem M a tk i Bo skiej C hełm skiej w k a te d rz e o b rząd k u u n ick ie g o OO. b a z y lian ó w tw o rząc w raz z o kazałym cy b o riu m i d w u n asto m a lic h ta rz am i w sp a n ia łą o p raw ę cudam i sły nącej b iza n ty jsk iej ik o n y .1 W 1874 r. podczas k a s a ty Unii w yw iezione zostało do P e tersb u rg a a potem do M o sk w y i um ieszczo n e w m uzeum w A r s e n a le .2 Do k r a ju w ró ciło w r. 1923 i p ro w izo ry c z n ie um ieszczone było w k a p lic y w Łazienkach. W ty m ż e ro k u w y sta w io n o je n a W y sta w ie dzieł sztuki rew in d y k o w a n y ch z ZSRR i 4 w rz e śn ia p rz y w ieziono do k ościoła p o k a te d raln e g o w C h e łm ie .3 S ch o w an e podczas II w ojny św iatow ej, 8 w rześnia 1956 r. po n iew ie lk ie j re s ta u ra c ji w ró c iło na daw ne m iejsce i stan o w i ob ecn ie je d y n y za ch o w a n y c e n n y obiekt z tak bogatego n ieg d y ś w y stro ju u n ick ie j k a te d ry .
A ntepedium w k ształcie w y d łużo n eg o p ro sto k ą ta o w y m iara ch 218,5 cm X 98 cm w y k o n a n e jest ze s re b rn e j b lac h y p rz y k rę c o n e j ś ru b a mi do dębow ego blatu. C ałość sk ła d a się z 14 k a w a łk ó w blachy, z k tó ry c h 8 stanow ią p lak ie ty o k sz ta łta c h p o k ry w a ją c y c h się w zasad zie z k o m p o zycją poszczególnych scen, a 6 sta n o w i u jm u ją c a całość p ro filo w a n a ram a ozdobiona o rnam entem . T ry b o w an a b lach a fo rm aln ie tw o rzy sw ego rod zaju płaskorzeźbioną płytę, w k tó re j części p ierw szo p lan o w e u ję te s ą bardzo w ypukło (około 3 cm) np. c e n tra ln y jeździec ze sz ta n d a re m w części w y k o n an y m p ełn o p lasty cznie, k ró l z orszakiem , a części z w y
1 Ks. E. B a ń k o w s k i , Ruś c h e łm s k a od cz a s u rozbio ru Polski, L w ó w 1887,
s. 117. A u to r zazn acza, że an tep e d iu m , cy b o riu m i lic h ta rz e są te j sam ej ro b o ty , w y
m ien ia też k o sz to w n ą m o n s tra n c ję z „ b ry la n to w y m m e lc h iz e d e k ie m " w y s a d z a n ą d ro gim i k am ien iam i i ozdo b io n ą k ilk u n a s to m a g ro n a m i w in n y m i z p ereł.
2 K. S a m o k v a s o v , „ C h o lm sk o -W arszaw sk i E p a rc h ia ln y W ie s tn ik " , (1877), nr 6, s. 13.
9 K. C z e r n i c k i , Chełm — p rzeszłość i pam ią tki, C hełm 1936, s. 46. G ip so w y odlew a n tep e d iu m w y k o n a n y w la ta c h 1923— 24 o b e c n ie z n a jd u je się w M u zeu m N arodow ym w W arszaw ie.
9 6 S T A N IS Ł A W M IC H A LC Z U K
o b rażen iem p lan ów d alszy ch o p rac o w an e są reliefow o i płask o su g erując p e rsp e k ty w ę głębi. W sz y stk ie p la k ie ty i części ram y m ają w y bite sy g n a tu ry m iasta G d ań sk a oraz znak zło tn ik a W . Jó d e w kom ponow any w ow al zw ieńczony trapezem .
K om pozycja całości u w a ru n k o w a n a jest ch ęcią p o k azania b ogatej tre śc i, stąd w y so k o po d n iesio n y h o ry zo n t i strefo w y u k ład planów .
Rvc. 1. A n te p e d iu m w kościele p o k a t e d r a l n y m N aro d zen ia NMP w Chełmie
(lot, PIS),
R ozbudow ana scena p rze d staw ia hołd sk ła d a n y M atce Boskiej przed je j chełm sk im w izeru n k iem po bitw ie pod B eresteczkiem w 1651 roku. P rz ed u sta w io n y m pod ozdobnym nam iotem obrazem , obok k tó reg o k lę c z y b isk u p J a k u b Susza 4 a na p raw o od n am io tu król z orszakiem ry c e rzy, p rzeciąg a zw ycięski orszak. K ilku z b ro jn y c h jeźdźców prow adzi p o w ią z an y c h jeń có w id ący ch w zw a rte j g ru p ie depcząc porzucone kosy, szable, łu k i i to p o ry . P ierw szy jeździec w sp in ając konia ściele przed nam io tem p łótn o ch o rąg w i z półksiężycem . P ow yżej na dalszym planie o tw iera się ro zle g ły k ra jo b ra z z rzek ą P leszaw ą i pan o ram ą B eresteczka na h o ry zo n cie. N a jego tle trw a jeszcze pogoń za u ciek ający m i przez rzek ę K ozakam i o p u szczający m i szereg i szp iczastych nam iotów swego obozu. N a d m iasteczk iem n a nieb ie w w ień cu pro m ien isty ch obłoków, z k tó ry c h b iją zy g z ak o w a te gro m y w u ciek ający ch , u k a z u je się hierogram M arii. Po stro n ie p ra w e j za orszak iem k ró lew sk im w idoczne są w ysokie
1 J a k u b S usza b isk u p u n ic k i ch ełm sk i w la ta c h ok. 1649— 1687 a u to r dzieła o chełm sk im o b ra z ie P hénix tertiato r e d i v i v u s albo obraz s t a r o ż y t n y c h e łm sk i P anny y M a tki
P rze n a y ś w ię tsz e y ..., Z am o ść 1684; w sp ó łc z y n n ik liczn y ch p o d ró ży k ró la J a n a K azi
nam ioty polskiego obozu. Pod ram ą u g ó ry um ieszczona je s t tab lic z k a z następ u jący m napisem :
T rium phus T h a u m a tu rg a e in Sua Ik o n e C h elm en si M A RIAE a d B eresteck u m , u b i S eren issim u s Io a n n e s C asim iru s P o lo n iaru m Rex sub P ra e s e n tia S a c ra e h u iu s Im aginis, T h essera is ta S an ctissim a V irg o C h elm en sis u su s lu r a ta m R ebellium C o saco ru m cum S cythis a d v e rs u s R egnum C o n fed eratio n em V ic to re P olono E nse re s c id it A n n o Doip. 1651 10 Ju lij.
SREBRNE A N T EPED IU M W C H EŁM IE 9 7
Kyc. 2. F ra g m e n t an tep e d iu m . Z w y cięsk i p o ch ó d (łoi. Si. M ichalczuk ).
Ramę zdobi o rn am e n t ta k zw. reg e n c y jn y , złożony z sy m e try c z n ie sk o m ponow anej zała m u ją c ej się pod k ą te m p ro sty m i w y g in a ją c e j w m oty w C listew ki o raz w y w ija ją c y c h się listk ó w a k a n tu u jm u ją c y c h k am p an u llę.
C iekaw y z a b y te k b aro k o w eg o zło tn ictw a gd ańskieg o, ta k pod w zg lę dem a rty sty czn y m jak i iko n o g raficzn o -h isto ry czn y m zw rócił ju ż od przeszło stu lat u w ag ę licznych a u to ró w p rac o re lig ijn o -p o łity c zn y c h dziejach Ziem i C hełm skiej o raz h isto ry k ó w s z tu k i.5
6 J. I. K r a s z e w s k i , I k o n o t h e k a , W iln o 1858, s. 37; E n c y k lo p e d i a p o w s z e c h n a
O lg elbranda, t. V, s. 204; S a m o k v a s o v , 1. c.; A. B u d i 1 o v i c z, P a m ia tn ik i r u s k o j stariny. C h o lm sk a ja Ruś, P e te rs b u rg 1885, s. 63— 112; ten że , C h o lm s k a j a cudo-
tv o r n a ja ik o n a Bożej M ateri, W a rs z a w a 1892, s. 143— 144; E. B a ń k o w s k i , op. cit.; Z. G l o g e r , A n t e p e d i u m sreb rn e z k a t e d r y c h e ł m s k i e j . W : P a m ią tk i p o l s k i e na
obczyź n ie, pod. red . F. P u łask ieg o , t. IV, 1907, s. 49 n n.; M. R o s e n b e r g , Der G o ld sc h m ie d e M e r k ze ic h e n , F ra n k fu rt a. M ain 1923, s. 9; U. T h e i m e, F. B e c k e r , A ll g e m e i n e s L e x ik o n der B ild en d en Küntler, L eipzig 1926, t. XIX, s. 35; W . T o m k i e
w i c z , W o j s k o Polskie w p la s ty c e , „P o lsk a Z b ro jn a " , (1937) z. 33, s. 1 i 2; W . T a t a r k i e w i c z , S r e b r n y n a g ro b e k M arcin a L e ś n i o w o l s k i e g o w k a te d r z e lu b e ls k ie j. W : S tu d ia
re nes a n so w e, t. I, W ro c ła w 1956, s. 271; Z. R e w s k i — g ło s w d y s k u s ji na s e s ji N a u k o '
w ej S to w a rz y sz e n ia H isto ry k ó w S ztuki, p o św ię c o n e j sz tu c e b a ro k o w e j. „ B iu lety n H is to rii S z tu k i”, (1958) 119.
Ta b o g a ta lite ra tu ra n ie d a je je d n a k w łaściw ej ocen y teg o obiektu, n ie o k re śla o sta te cz n ie d a ty jeg o p o w stan ia i nie jest zgodna w kw estii a u to rstw a .
J e d n i z a u to ró w u zn ali an te p e d iu m za w otum J a n a K azim ierza (Kra szew ski, O lg elb ran d , ks. B ańkow ski, G loger— p rzy ta cz a dw ie w ersje, Tom kiew icz). Inni u d o w a d n ia ją , że p o w stało ono sto lat później i zam ó w io n e zo stało przez oo. b azy lian ó w w G dańsku dla upam iętn ien ia c h w a ły n a ro d o w e j (S am okvasov i Budilovicz).
g g S T A N IS Ł A W M IC H A L C Z U K
R yc. 3. F ra g m e n t an te p e d iu m . W id o k B ere ste c z k a i ta b lic a z n apisem
(iot. St. M ichalc zuk).
R ów nież w sp ra w ie a u to rs tw a zdan ia są podzielone. M. R osenberg p rzy p isu je a n te p e d iu m złotnik o w i g d ań sk iem u W . Jöde. Thim e i Becker zam ieszczają a rty k u ł M. G um ow skiego, k tó ry m y ln ie w iąże to dzieło z J o h a n n e m Jö d e. R ew ski m ów iąc o an te p e d iu m w ym ienił je d y n ie rodzinę g d a ń sk ic h zło tn ikó w v o n Jö d e. T a tark ie w ic z i Tom kiew icz nic nie piszą o a u to rstw ie .
D osko n ale za ch o w a n y z a b y te k s k ru p u la tn ie sy g n o w a n y cechą m iej ską i im ienną, ozdob io ny c h a ra k te ry sty c z n y m o rn am en tem reg en cy jn y m
SREBRNE A N T E P E D IU M W C H EŁM IE 9 9
sam przez się w no si w y sta rc z a ją c e dane, na p o d sta w ie k tó ry c h m ożem y ściśle u stalić jeg o p o cho dzen ie i au to rstw o .
T w órcą antep ed ium , ja k to słusznie stw ie rd z ił R o s e n b e rg ,6 je s t W . Jode, członek gd ań sk iej ro d zin y złotników o ty m nazw isku.
D otychczas nie je s t znana ż ad n a d a ta w iążąca się z życiem i tw ó rc z o ścią teg o arty sty . N ikt nie w ym ienia in n y ch jeg o prac, a w y po w iedź R ew sk ieg o 7 nie u p o w ażn ia nas do p rzy p isa n ia m u n ie istn ie ją c e g o już dziś ołtarza w ko ściele b e rn a rd y n ó w w Sokalu.
Rodzina Jóde ma w ielk ie zasługi w ro zw o ju g d ań sk ieg o złotnictw a. N iew ątpliw ie n ajczyn niejszym b ył Jo h a n n , k tó re g o listę p rac p o d a je G u m o w sk i.8
R egencyjny ornam ent, zd o b iący ram ę o raz tre ść n a p isu o c h a ra k te rz e inform acyjnym w y klu czają b ezp o śred n i u d ział w fu n d acji sam ego J a n a K azim ierza i pozw alają p rzesu n ąć d a tę p o w sta n ia a n te p e d iu m n a lata 1720— 1750,9 choć sposób skom p o n ow ania c a łe j sceny, u jęc ia p o szczegó l nych gru p i jeźdźców n a w sp ięty ch k o n ia c h w ru c h u ta k ty p o w y m dla siedem nastow iecznych p o rtre tó w k o n n y c h nie w y k ra c z a zasad niczo poza w iek XVII.
Ten chronologiczny rozdżw ięk m iędzy sty lem ram y a c h a ra k te re m sceny n a su w a m ożność przypuszczenia, że W . Jode, w y k o n y w u ją c y o k o ło poł. X V III w. chełm skie antepedium , zam ów io ne u niego przez b a z y lianów •— m oże dla u św ietn ien ia k o ro n ac ji lub też po n iej — k o rzy sta ł z jak ich ś o w iele w cześniejszych ry su n k ó w czy sztychów . W y d a je się to p raw dop od o b ne ze w zględu na u siłow an ie w p ro w a d z e n ia do kom po zycji w ielu m otyw ów s u g e ru ją c y c h au ten ty czn o ść m ie jsc a (k rajobraz, m ia ste czko z cerkw iam i, bram am i, studnia, opłotki), ludzi (in d y w id u alizacja tw a rz y bp a Suszy, typo w o ść fizjognom iczna niew olników ) i realió w (zbroje, ubiory).
* R o sen b erg o p a rł się p rz y ty m n a k a ta lo g u F ilim onow a (R ü s t k a m m e r M o s k a u , 1884, tbl. 31). R osenberg, op. eit., s. 9, zam ieszcza p o d n r 1564 zn a k im ie n n y W . J o d e bez o, — Jo d e i o d n o si do n ieg o c e c h ę m ie jsk ą , k tó r e j k s z ta łt d a tu je n a w. X V II i pocz. XVIII.
7 Z. R e w s k i, 1. c., s. 119.
s M. R o s e n b e r g , op. cit., s. 14. T h i e m e - B e c k e r , L exikon, t. XI X s. 35. • W 1765 r. o d b y ła się u ro c z y s ta k o ro n a c ja cu d o w n eg o o b ra z u M . B. C h ełm sk iej. S zczegółow y o p is te j u ro c z y s to śc i z n a jd u je m y w k sią ż c e Koronacja c u d o w n e g o
obrazu N. M. P a n n y w c h e ł m s k i e j k a te d r z e , B erd y czó w 1780. P rzy d o k ła d n y m o p isie
1Ó0
J a n K azim ierz bezp o śred n io po o dniesionym zw ycięstw ie, nie czek a jąc n a w e t na o sta te c z n e ro zg ro m ien ie u c ie k a ją c y c h w rog ów u d a je się do W a rsz a w y , a n a stę p n ie ju ż 1 w rześnia 1651 do „G dańska, z k tó re g o w ró cił do W a rsz a w y w k o ń c u p aźd ziern ik a". 10 W G dańsku k ró l dokonuje liczn y ch zak up ów i zam ów ień a rty sty c z n y c h , m. in. „zam aw ia u n ieo k re ślonego g rafik a (może H ondiusa?) szty ch p rz e d sta w ia ją c y bitw ę beres- te c k ą " 11.
Są w ięc p ew n e p o d sta w y b y przypuszczać, że W . Jo d e m iał m ożność k o rz y sta n ia z w cześn iejszy ch rycin.
D zieło W . J o d e m ieści się n iew ą tp liw ie w sz ereg u c e n n iejszy ch zab yt ków p o lsk ieg o zło tn ictw a b a ro k o w e g o o n iep rz ec ię tn y c h w a rto śc iac h a r ty sty c z n y ch , a jak o b ard zo rzadki, o ile n ie je d y n y w sw oim ro d za ju za c h o w a n y p rz y k ła d an te p e d iu m ze scen ą h isto ryczną, jest św iadectw em d o ro b k u zło tn ictw a g d ań sk ieg o i jego ro zp rz e strze n ien ia się w Polsce.
111 W . T o m k i e w i c z , F. Rossi i je g o działa lność rz eźb ia r ska w Polsce, „B iuletyn H is to rii S z tu k i", (1957), s. 202.
11 T am że; o raz p o tw ie rd z a ją c a to u s tn a in fo rm a c ja u d zielo n a m i przez Prof. dr W . T o m k iew icza o z n a le z ie n iu p rzez n ieg o z a p is k u a rc h iw a ln e g o stw ie rd z a ją c e g o zam ó w ie n ie przez J a n a K azim ierza szty ch u , ilu stru ją c e g o zw y cięstw o p o d B erestecz- kiem u H o n d iu sa.
