Konspiracyjna prasa ludowa na Kielecczyźnie (1939-1945)

Mieczysław Adamczyk

Konspiracyjna prasa ludowa na

Kielecczyźnie (1939-1945)

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/3, 53-76

MIECZYSŁAW ADAMCZYK

K O N SPIR A C Y JN A PR A SA LUDOW A NA K IELECCZYŻN IE (1939— 1945)

ROZWÓJ LUDOWEJ PRASY KIELECKIEJ

Do kieleckich pism lud o w ych zaliczono p rasę „Rocha” , BCh i SL— — „W oli L u d u ” oraz w spólne w y d aw n ictw a BCh i A rm ii K rajo w ej. Inne w yrosłe z T ró jek i pozostające w koalicji z SL— „Rochem ” organizacje na K ielecczyźnie nie w y d aw ały w łasnych organów p raso w y ch 1.

Początki k o n sp iracy jn ej p ra sy ludow ej n a K ielecczyźn ię.. sięgają pierw szych m iesięcy okupacji. Ju ż w listopadzie 1939 r. w y d an y został w e W łoszczowej pierw szy n u m e r „W yzw olenia” , pism a redagow anego przez „ Ja n a ” (Józefa S ygieta)2.

W początkach działalności prasow o-w ydaw niczej dużą rolę odgryw ała in icjaty w a pojedynczych osób i nielicznych grup, które sam odzielnie przystępow ały do organizow ania podziem nych redakcji, nie czekając na w ytyczne i polecenia C en traln eg o K ierow nictw a „Rocha” . W zasadzie do 1943 r. teren o w a p rasa ludow a m iała praw ie całkow itą autonom ię w y­ daw niczą i nie b y ła ograniczona cenzu rą cen traln ą, w ojew ódzką oraz po­ w iatow ą w zakresie om aw iania i in te rp re to w a n ia program u ideologicz­

1 Struktura organizacyjna SL—„Roch” oparta była na trójkowym system ie or­ ganizacyjnym . W zależności od stopnia organizacyjnego zwano je w języku kon­ spiracyjnym wojewódzkim i, pow iatow ym i i gromadzkimi. Trójki b yły m acierzy­ stym i organizacjami politycznym i, na bazie których w późniejszym etapie powstała Straż Chłopska (kryptonim „Chłostra”, przekształcona następnie na Bataliony Chłopskie), Ludowa Straż Bezpieczeństwa, Korpus Bezpieczeństwa, Ludow y Z w ią­ zek Kobiet, Związek Inteligencji Ludowej (kryptonim „Orka”) ora? m łodzieżowe ogniw a Związku Młodzieży W iejskiej „Wici”. Konspiracyjny ruch ludow y w Kie- leckiem skupiał także w sw ych szeregach członków Związku M łodzieży W iejskiej „Siew ”. Wszystkie organizacje skupione w okół SL—„Roch” otrzym ały nazw ę Ruchu Ludowego.

L. D o b r o s z y c k i , Centraln y katalog polskiej prasy konspiracyjn ej 1939— —1945, Warszawa 1962, poz. 1028, s. 258; J. N o w a k , Materiały źródłow e do hi­

storii polskiego ruchu ludowego 1939—1945, t. 4, Warszawa 1966, s. 578; Cz. W y-

c e c h, Konspiracyjna prasa ludowa na tle podziem n ej prasy polskiej, „Rocznik D ziejów Ruchu Ludowego” (dalej RDRL), 1971, nr 13, s. 220.

nego i społeczno-politycznego ru chu . W 1943 r. w szystkie podziem ne w ydaw nictw a ludow e o trzy m ały stałe kierow nictw o o rg anizacy jne w po­ staci W ydziału In fo rm acji R uchu (WIR) działającego p rz y C en tralny m K ierow nictw ie „Rocha” . W ydział ten w spółdziałał w pow stałym przy K om endzie G łów nej BCh O ddziałem VI P ra sy i In fo rm a c ji3. Na szcze­ blu w ojew ództw a pow ołano W ojew ódzki Z arząd P olity czn y Ruchu, k tó ­ r y ustalał i zatw ierdzał sk ład y red ak cy jn e pism podziem nych oraz czu­ w ał n ad czystością ideologii i k ieru n k u politycznego ru ch u . N astępnie zobowiązano podziem ne red ak cje do p rzekazyw ania dla W IR i W ydziału O rganizacyjnego po dw a egzem plarze okazowe każdego w y d an ia4. Z m ia­ n y te zostały spow odow ane pojaw ieniem się w pism ach teren ow ych pew ­ n y ch różnic w stosunku do zagadnień program ow ych ru c h u ludowego. W tej sy tu acji zalecano podziem nym redakcjom , ab y kierow ały się w y­ tycznym i zaw arty m i w D eklaracji ideow o-program ow ej ruch u ludow ego oraz c e n traln e j p rasie lu d ow ej5.

Z upow ażnienia W ojew ódzkiej T ró jk i „Rocha” zagadnieniam i łącz­ ności, k olportażu p rasy c e n traln e j i red ak cjam i lok aln ych pism konspi­ rac y jn y ch n a podległym te re n ie zajm ow ał się S tan isław Jagiełło, k tó ry rów nocześnie pełn ił obowiązki k o m endanta BCh O kręgu III kieleckiego6.

W początkow ym okresie działalność teren o w y ch T ró je k n a K ielec- czyźnie polegała m iędzy in n y m i na k olportow aniu ce n traln e j p rasy lu ­ dow ej. W m iarę ro zrastan ia się ko n sp iracy jn y ch ogniw org anizacy jny ch prasa c e n traln a nie b y ła w stanie zaspokoić zapotrzebow ania tere n u . W tej sy tu acji n iek tó re pow iatow e T ró jk i p rzy stąp iły do pow ielania w łasnych organów prasow ych. W początkach 1940 r. zaczęto w y daw ać pierw sze gazetki ludow e w obwodach: opatow skim , jędrzejow skim , w ło- szczowskim oraz w in spek to racie „C h ata”7. Rozwój terenow ego ru ch u w ydaw niczego mocno popierało C en traln e K ierow nictw o R uchu L udo­ wego, k tó re w rozw oju lokalnej p rasy ludow ej w idziało bardzo w ażny czynnik o rg an izacy jn y i m obilizacyjny. Pism a lokalne szybciej d ocierały do szerokich m as chłopskich i przyczyniały się do zw iększania szeregów SL— „Roch” i BCh. K ształciły zastęp y d ziennikarzy i lite ra tó w ch ło p ­ skich8.

3 K. B a n a c h , Z d zie jów Batalionów Chłopskich. Wspomnienia. Rozważania.

Materiały, Warszawa 1968, s. 85; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 210.

4 Centralne Archiwum K om itetu Centralnego PZPR (dalej CA KC PZPR), sygn. 200/2, k. 29; por. Z. H i r s z, Ludow a prasa kon spiracyjna na Lubelszczyźnie,

RDRL, 1972, nr 14, s. 140, w którym autor pisze, że w ruchu ludow ym przez cały okres konspiracji prasa ludowa nie podlegała cenzurze.

5 CA KC PZPR, sygn. 200/2, k. 29.

6 Cz. P o n i e c k i, Organizacja i działalność S tronnictw a Ludow ego na

Kielec-czyźnie podczas okupacji hitlerowskiej, RDRL, 1970, nr 12, s. 156.

7 Inspektorat „Chata” obejm ował tereny powiatu pińczowskiego, m iechow skie­ go i olkuskiego, wchodzące w tym czasie w skład w ojew ództw a kieleckiego.

Na rozw ój ludowego piśm iennictw a i poezji zw racano dużą uwagę. Grono p isarzy ludow ych w ystosow ało w okresie w o jny apel do w szyst­ kich ludzi pióra zam ieszkałych n a wsi, w zyw ając ich do nadsyłania utw orów literack ich , w ierszy, pieśni i opisów z przeprow adzonych przez oddziały BCh ak cji sabotażow o-dyw ersyjnych. M ateriały te przesyłano do O kręgow ej K om endy L udow ej S tra ż y Bezpieczeństw a, a następ nie po zakw alifikow aniu publikow ano w prasie m iejscow ej i ce n traln e j. Z a­ m ierzano także przygotow ać zbiorowe w ydanie poezji i prozy w b ro ­ szurce Polska walcząca9.

Na K ielecczyźnie w latach 1940— 1943 w ydaw ano trz y pism a, k tóre specjalizow ały się w ludow ej poezji i prozie. Zam ieszczano w n ich w ier­ sze, pieśni, opow iadania, legendy zbierane i nadsy łane z regionu św ięto­ krzyskiego. We wsi Z aw ada w pow iecie opatow skim „Z iem ow it” (Józef Bińczak) w ydaw ał dw a pism a o c h arak terze literackim . Je d n y m z nich była „Żagiew ” , w y d aw an a w lata ch 1940— 1941. G azetka w ychodziła n ie ­ reg u la rn ie — raz lub dw a raz y w m iesiącu. W ydano łącznie czternaście num erów . W styczniu 1941 r. J . Bińczak w ydał pierw szy n u m er m ie­ sięcznika „S yg n ał”, którego tem a ty k ę rozszerzył w stosunku do p oprzed­ niego pism a o zagadnienia społeczno-polityczne. Dzięki rozszerzeniu te ­ m aty k i „S y g n ału ” pism o otrzym ało c h a ra k te r społeczno-literecki i poli­ tyczny, przez co zyskało rów nież n a poczytności. Ł ącznie ukazało się dw adzieścia pięć n u m erów w nakładzie około trz y stu egzem plarzy każ­ dy. O statn i n u m e r w ydano w g ru d n iu 1942 r .10 We w rześniu 1943 r. w G ackach koło Szydłow a „Ozga” (Józef M ichalski) w ydał m iesięcznik poetycki „P ro m ie ń ” . Był to dod atek do pism a „Z nicz” , w ydaw anego w obwodzie stopnickim . Łącznie ukazało się cztery n u m e ry pism a11. N ie­ ste ty do chw ili obecnej nie zdołano odnaleźć egzem plarzy w sp o m nia­ n y c h pism.

P rzed łużająca się w ojna i k on sp iracy jn e w a ru n k i p racy zm uszały w dalszych lata ch o k u p acji do d ecen tralizacji p rasy podziem nej. Mimo że początki działalności prasow o-w ydaw niczej „R ocha” na Kielecczyźnie p rzy p a d a ją na 1939 r., to pełn y jej rozwój n a stą p ił dopiero w 1943 r. Podziem ną prasę ludow ą zaczęły w ydaw ać praw ie w szystkie obwody. Zam ieszczona niżej tablica ukazu je rozwój p rasy ludow ej na ziem i kie­ leckiej w poszczególnych latach i obwodach.

W lata ch 1939— 1945 u k azy w ały się trzydzieści cztery ty tu ły pod­ ziem nej p r a s y lu do w ej12. W kolejn y ch latach okupacji w ydaw ano n a

-9 Tamże, k. 27.

10 S. J a g i e ł ł o i i n., Bataliony Chłopskie, Warszawa 1964, s. 234; J. N o- w a k, op. cit., s. 575.

11 F. F a l i s z e w s k i , K a r tk i z przeszłości ruchu ludowego w b y ł y m p o w i e ­

cie stopnickim, Warszawa 1965, s. 62; S. J a g i e ł ł o , op. cit., s. 315.

12 Cz. P o n i e c k i (op. cit., s. 165— 166) podaje, że w K ieleckiem w ychodziły 24 pisma ludowe; Cz. W y c e c h (op. cit., s. 212) podaje 33 pisma; T. T a r n o - g r o d z k i (Ruch lu d o w y na Kielecczyźnie w okresie okupacji 1939—1944, [w:]

ROZWÓJ PRASY LUDOWEJ NA KIELECCZYZNIE W POSZCZEGÓLNYCH LATACH I OBWODACH T e c h n ik a L p . T y t u ł p is m a L a ta M ie jsc e N a k ła d w y k o n a n ia C z ę s t o t l iw o ś ć p is m a e d y c j i w y d a n ia d r u k o ­ p o w ie ­ ty g o d ­ d e k a ­ _{t y g o d ­}d w u ­ _{s ię c z ­}m ie ­ w a n e la n e n ik da _{n ik n ik} 1 „Bądź gotów” 1941—1942 RuszkÓW 150 X (Opatowskie) 2 „Chłopi” 1943—1944 Sielec (Pińczowskie) 500 X X 3 „Chłopska Droga” 1943—1944 Ruszkowiec (Opatowskie) 200—250 X X

4 „Chłopi idą” 1944 Świątniki

(Opatowskie) X X 5 „Chłopski S ygn ał” 1943—1944 Zawada (Opatowskie) 300—500 X X 6 „Dziennik L udow y” 1944 Jazdonów, Przem yków (Pińczowskie) X X 7 „Jutrzenka” 1944 Busko X 8 „Ku zw y­ cięstw u ” 1940—1944 Nawarzyce (Jędrzejow ­ skie) 800 X X

9 „Młodość W si” 1943—1945 K ielce X 10 „Myśl Ludow a” 1944 Stopnica 200 X X 11 „Naprzód” 1940 Inspektorat „Chata” X 12 „Na orlich skrzydłach” 1943—1944 Ruszkowiec, Zwoła (Opatowskie) 200—300 X X

13 „Nowe Tory” 1943—1945 Ołudza (W łoszczow-skie) 300 X X 14 „Pobudka” 1940 Inspektorat „Chata” X 15 „Pochodnia” 1943—1945 Opactwo (Kozienickie) 500 X X 16 „Promień” 1943 Gacki (Buskie) _X X

17 „Przedświt” 1940— 1942 Pradła, Huta (Włoszczow- skie) X X 18 „Sygnał” 1941—1942 Zawada (Opatowskie) 3000 X X 19 „Walka o No­ wą Polskę” 1942—1944 Zwoła (Opatowskie) 500 X X 20 „Werble” 1943—1944 Irządze (W łoszczow-skie) 700 X X

L p. T y tu ł p is m a L a ta M ie js c e N a k ła d T e c h n ik a w y k o n a n ia C z ę s to tl iw o ś ć p is m a e y c j i w y d a n ia d r u k o ­ w a n e p o w ie ­ la n e ty g o d ­ n ik d e k a ­ da d w u ­ t y g o d ­ n ik m i e ­ s i ę c z ­ n ik 21 „W iadomości Żołnierskie” 1944 Piórków (Opatowskie) 200 X X 22 „W iadomości T ygodniow e” 1941 Nawarzyce (Jędrzejow­ skie) X X 23 „W iadomości R adiow e” 1940—1941 Ruszków (Opatowskie) 100 X 24 „W iadomości Radia Zagra­ nicznego” 1940— 1941 Radom X X 25 „Wici” 1944 Inspektorat „Chata” X X 26 „Wieś w W al­ ce” 1943—1944 Piórków (Opatowskie) 300 X X

27 „W yzw olenie” 1939—1941 W łoszczowa X

28 „Ziem ia” 1943—1945 K ielce 500 X X

29 „Ziemia K ieleck a” 1943-^1944 Brynica (Kieleckie) 350 X X 30 „Znak” 1942—1943 S ielec (Pińczowskie) X X 31 „Znicz” 1943— 1944 Gacki (Buskie) 200—500 X X 32 „Żagiew” 1940— 1941 Zawada (Opatowskie) X X

33 „Żniwo” 1944—1945 Przem yków (Pińczowskie) 200 X X 34 „Żołnierz BCh” 1944 N iegosław ice (Jędrzejow­ skie) 500 X X

stęp u jące ilości ty tułó w : w 1939 r. — 1, w 1940 r. — 7, w 1941 r. — 3, w 1942 r. — 2, w 1943 r. — 13, a w 1944 r. — 8 pism ludow ych. W roz­ w oju p rasy ludow ej na Kielecczyźnie w y o d rębniają się dw a okresy dzia­ łalności prasow o-w ydaw niczej: jeden, zam y kający się w latach 1940— — 1941, oraz drugi, m ieszczący się w latach 1943— 1944. Rok 1942 był o k resem d e p resy jn y m w prasie ludow ej, podobnie ja k zresztą w całym k o n sp iracy jn y m czasopiśm iennictw ie kieleckim .

P ierw szy ok res w ydaw niczy charak tery zo w ał się m ałą ilością w y d a­ n y c h ty tu łó w oraz niskim i nakładam i. W lata ch 1940— 1941 w ydano łącz­ n ie dziesięć pism ludow ych w n ak ład ach od 100 do 200 egzem plarzy.

Z dzie jó w Ruchu Ludowego na Kielecczyźnie, Materiały z sesji popularnonauko­

w e j zorganizowanej w Kielcach dnia 21—22 stycznia 1967 r. na 70-lecie powstania ru chu ludowego w Polsce, Kraków 1970, s. 101) — 23 pisma.

N atom iast w latach 1943— 1944 rozpoczęto edycję dw udziestu jeder pism , k tó ry c h n a k ład y znacznie w zrosły. Jed n o razo w y n a k ła d w ah ał sit w ów czas od 300 do 500, a nieliczne ty tu ły osiągnęły n a w e t n a k ła d y się­ g ające 700 i 800 egzem plarzy.

Pism a ludow e b yły przew ażnie pow ielane. T echniką pow ielania w y­ dano trzydzieści dw a ptisma. W o kresie w ojny d ru k by ł rzadko stoso­ w a n y i tru d n o dostępny, nie tylko dla w ydaw ców p ra sy ludow ej, lec: tak że in n y ch organizacji podziem nych. P ra sa ludow a obok w ydaw nictw P P R m iała n a jtru d n ie jsz e w a ru n k i w ydaw nicze, poniew aż redagow ana by ła przew ażnie n a wsi. P otęgow ały się też trud no ści n a tu ry redakcyjnej i technicznej. Spośród trzy d ziestu czterech pism ludow ych ty lk o dwie gazetki b y ły drukow ane, i to przez bardzo k ró tk i o k res13. Od czerwca do sierp n ia 1944 r. w Ś w iątn ik ach n a tere n ie po w iatu sandom ierskiego dru k o w an e było pism o „Chłopi id ą” . N atom iast w sierp n iu 1944 r. z po­ lecenia „D zierżyńskiego” (Stanisław a Bąka) i „Ozgi” (Józefa M ichalskie­ go) w ydano d ru k iem w B u sk u -Z d ro ju jed en n u m e r „ J u trz e n k i”, pisma SL „W ola L u d u ”14.

C h a ra k te ry sty c zn ą cechą kieleckich pism ludow ych był całkow ity b ra k dzienników . Łącznie w ydano: dw anaście tygodników , trz y pism a o częstotliw ości dekadow ej, trz y dw utygodniki i osiem m iesięczników 13. N ajak ty w n iejszy m ośrodkiem praso w o-w ydaw niczym podziem nego czasopiśm iennictw a ludowego w K ieleckiem był obw ód opatow ski. W okresie drugiej w o jn y św iatow ej wychodziło ta m dziesięć pism , co stanow iło 29,4% ogólnej ilości pism ludow ych w y d aw any ch n a Ziem i K ieleckiej. W d rugim okresie w ydaw niczym (1943— 1945) w obwodzie o patow skim ukazyw ało się rów nocześnie siedem różn ych ty tu łó w p rasy ludow ej. Św iadczy to o dużej aktyw ności tam tejszego społeczeństw a w k o n sp iracy jn y m ru ch u ludow ym . Pism a opatow skie kolportow ane b y ły nie tylk o na tere n ac h w łasnego pow iatu, ale także docierały do po w ia­ tów: włoszczowskiego, sandom ierskiego, częściowo iłżeckiego i pińczow - skiego16.

Obok opatow skiego silnym i ośrodkam i czasopiśm iennictw a ludow ego b y ły obwody: stopnicki, pińczow ski i włoszczowski, w k tó ry ch w y d a ­ w ano po czte ry gazetki w każdym : w Inspektoracie „C h a ta ” oraz w p o ­ w iecie jędrzejow skim i kieleckim wychodziło po trz y pism a ludow e. N a ­ to m iast w radom skim , sandom ierskim i kozienickim w ydaw ano po je d ­

13 Zakład Historii Ruchu Ludowego przy Naczelnym K om itecie Zjednoczonego Stronnictw a Ludowego (dalej ZHRL NK ZSL), sygn. P. 1252, relacja „Róży” (R o­ cha Kostrzewy).

14 Wspom nienia Stanisława Florczaka, [w:] Alm anach d ru karstw a K i e le c c z y z n y pod redakcją J. B u t w i ł ł y i Z. N o s a l a , Kielce 1969, s. 36—39; W s p o m n ie ­

nia Kacpra Florczaka, tamże, s. 36.

15 Dla ośmiu pism w ydanych nie zdołano ustalić częstotliwości. 18 Relacja autoryzowana Jana Kaczora w posiadaniu autora.

n y m piśm ie. A nalizując geografię kieleckiej prasy ludow ej należy za­ uw ażyć, że n a ja k ty w n iejsz e jej ośrodki znajdow ały się w południow o- -zachodniej, południow ej i południow o-w schodniej części w ojew ództw a kieleckiego.

Z p u n k tu w idzenia przynależności organizacyjnej i w ydaw cy k onspi­ ra c y jn e pism a ludow e m ożna podzielić n a pięć grup: sam odzielne w y ­ daw n ictw a „R ocha” , sam odzielne w y daw nictw a BCh oraz w spólne w y ­ d aw nictw a BCh z SL— „Rochem ” i BCH z AK. O ddzielną grupę stan o ­ w iło tak że w y daw nictw o SL— „W ola L u d u ” . W latach 1940— 1945 SL— — „R och” sam odzielnie w ydaw ał trzy naście pism , n atom iast BCh cztery. Do n ajliczn iejszej g ru p y periodyków należały w spólne w ydaw nictw a BCh z „R ochem ” , k tó ry c h w ydaw ano czternaście. Dwa pism a firm ow ane b yły przez BCh i AK. W 1944 r. SL— „W ola L u d u ” rozpoczęła edycję jednego pism a.

OBWODOWE ORGANY PRASOWE „ROCHA” I BCH

Nie w szystkie ko m end y obw odow e BCh i pow iatow e T rójki posia­ d ały w łasne o rg a n y prasow e. Przypuszczać należy, że k ró tk a żyw otność w ielu pism ludow ych uniem ożliw iła przekształcenie ich w o rgany obw o­ dowe, a w a ru n k i konsp iracyjn e nie pozw oliły na uruchom ienie now ej edycji pism a. N ajczęściej fun k cję organów obw odow ych pełniły pism a, któ re b yły w y d aw an e najdłuższej w dan y m powiecie. Od 1943 r. o b se r­ w u jem y po w staw anie now ych lub przekształcanie już istniejących pism w obw odow e o rg an y prasow e kom end BCh i pow iatow ych T rójek. W n ie ­ k tó ry ch pow iatach obok o rg an u obwodowego w ydaw ano w ty m sam ym czasie kilka pism , k tó re p ełniły fun k cję pom ocniczą w stosunku do o r­ ganu obw odow ego. Info rm ow ały społeczeństw o o sy tu acji m iędzyn aro­ dow ej i u zu p ełn iały niedobór prasow y n a tere n ie w łasnym i pow iatów sąsiednich. T aka sytu acja w ystępow ała w obwodzie opatow skim , p iń - czowskim i włoszczowskim .

O rgany obw odow e najczęściej w ydaw ane b y ły w spólnie przez ko­ m en d y BCh i pow iatow e T rójki. Je d y n ie w powiecie sandom ierskim i jędrzejow sk im w 1944 r. kom endy BCh w y daw ały w łasne pism a, k tó re p ełn iły rolę o rganów obw odow ych. W sierpn iu 1944 r. z in icjaty w y K o­ m endy Obw odowej BCh w S andom ierzu został zorganizow any zespół re d a k c y jn y pism a „Chłopi id ą ” . D ru k arn ię pedałow ą dla w y daw nictw a zdobył oddział p arty zan ck i BCh dowodzony przez „S alern o ” (M ieczysła­ w a W ałka). U k ry to ją w podziem iach obory Czesław a Dobka we wsi Ś w iątniki w pow iecie sandom ierskim . Pism o w ychodziło od czerw ca do sierpnia 1944 r. R edaktorem naczelnym b ył „W rzos” (M arian Forc), a jego zastępcą „Róża” (Roch K ostrzew a). Z red ak cją w spółpracow ał także „ P ro feso r” (Stanisław W alczyna). Pism o kolportow ane było za po­

śred nictw em „Róży” poprzez sieć skrzynek dla p ra s y c e n tra ln e j17. Z a­ m ieszczano w nim p rze d ru k i n iek tó ry ch a rty k u łó w z c e n tra ln e j p ra sy „R ocha” oraz info rm acje o sy tu acji m iędzynarodow ej i w łasne a rty k u ły red ak cy jn e. Pismo aktyw izow ało chłopów do w alki n arodow ow yzw oleń­ czej i społecznej. P rzek o n y w an o w nim czytelników , że zm ian y społecz­ no-polityczne na wsi w dużej m ierze uzależnione będą od po staw y i a k ­ tyw ności społecznej chłopów . W ydaw nictw o m iało n a celu u k sz ta łto w a ­ nie świadomości chłopa m yślącego now ym i k atego riam i, chłopa zaang a­ żowanego społecznie, k tó ry p o tra fi w alczyć o swe w łasne in te re s y 18.

W m iesiącach od czerw ca do listopada 1944 r. K om enda Obw odow a BCh w Jęd rzejo w ie w y d aw ała swój organ p rasow y „Żołnierz BC h” . Był to m iesięcznik u k azu jący się w nakładzie pięciuset egzem plarzy. R edak­ to rem naczelnym pism a by ł E d w ard Biały, z k tó ry m w spółpracow ali: Józef Żołna, Józef M róz i M ieczysław Lato. „Ż ołnierz BCh” by ł pism em ideologicznym , przeznaczonym w yłącznie dla członków BC h19. W latach 1940— 1944 fu n k cję organu obwodowego w pow iecie jędrzejow sk im peł­ n ił tygodnik „Ku zw y cięstw u ” w y d aw an y przez SL— „R och” i BCh. R edagow ał go zespół, k tó ry w yd aw ał także „Ż ołnierza B C h”. Był to organ o najw iększym n ak ład zie w śród k o n sp iracy jn y ch pism ludow ych w ydaw an y ch w K ieleckiem . Jego jednorazow y n a k ła d dochodził do 800 egzem plarzy20. Obok p rze d ru k ó w z p rasy c e n traln e j i serw isu in fo rm a- cyjnego, pism o zaw ierało a rty k u ły red ak cy jn e o c h a ra k te rz e rocznico­ w ym i prob lem o w y m 21. A rty k u ły problem ow e om aw iały zagadnienia ideologiczne dotyczące założeń i p rogram u ru ch u ludow ego22, stosunku BCh do A K 23, m arty ro lo g ii i w alki n aro d u polskiego z o k u p a n te m 24. Ze w zględu n a znikom ą liczbę zachow anych egzem plarzy tru d n o dokonać pełnej an alizy treści pism a.

Obok pism , któ re p e łn iły fu n k cję organów obwodow ych, w powiecie jęd rzejo w sk im u k azy w ały się tak że w 1941 r. „W iadomości Tygodnio­ w e”. R edagow ane one b y ły w ram a ch w spółpracy prasow o-w ydaw niczej z AK. Pism o miało w y b itn ie in fo rm a c y jn y c h a ra k te r25.

17 Centralne Archiwum W ojskowe (dalej CAW), sygn. t. 296/62/53, okupacja, k. 12 i 14; ZHRL NK ZSL, sygn. P. 1252, relacja R. Kostrzewy; M. A d a m c z y k ,

Prasa kon spiracyjna K ie le c c zy zn y 1939—1945, Kielce 1973, s. 16.

18 „Chłopi idą”, nr 22 z 10 lipca 1944.

19 Relacja autoryzowana Józefa Żołny i Edwarda Białego w posiadaniu au­ tora.

28 Tamże; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 23.

21 „Ku zw ycięstw u”, nr 9 z 5 m aja 1943; tamże, nr 22 z 10 listopada 1943 r., ar­ tyku ł poświęcony rocznicy 11 listopada jako św ięta odzyskania niepodległości przez naród polski w 1918 r.

22 „Ku zw ycięstw u”, nr 13 czerw ca 1943 r. 28 „Ku zw ycięstw u ”, nr 15 z 22 czerwca 1943 r. 24 „Ku zw ycięstw u”, nr 25 z 15 sierpnia 1944 r.

25 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 966, s. 245; Cz. W y c e c h, op. ci:., s. 220.

W północnych obw odach w ojew ództw a kieleckiego ru c h ludow y p rze ­ ja w ia ł m ałą a k ty w n o ść praso w o-w y da w niczą, poniew aż te re n y te pozo­ s ta w ały pod siln y m odd ziaływ aniem p rop agandow ym P P R , GL i AL. W pow iecie kozienickim u k azy w ało się ty lk o jedno pism o ludow e, k tó re rów nocześnie p ełn iło fu n k c ję o rg anu obwodow ego. P ierw szy n u m e r „Po­ ch odni” ukazał się w sie rp n iu 1943 r., o sta tn i 15 stycznia 1945 r. Pow ie­ lacz, m aszynę do pisania i a p a ra t rad io w y ze słuchaw kam i dostarczył re d a k c ji oddział BCh dow odzony przez „T om asza” (Józefa A bram czyka). R edaktorem naczelnym pism a b y ł „H elian ” (W ładysław K ow alik), z k tó ­ ry m w spółpracow ali: Jó zef K ow alik, Ja n in a i Em ilia K ow alik, Józef D u­ lęba i Józef A bram czyk. Pism o m iało c h a ra k te r dnform acyjno-ideolo­ giczny. P o ru szało zag adnien ia społeczno-polityczne w m yśl w y tyczn ych z a w a rty c h w D eklaracji id eo w o -p ro gram o w ej ru ch u ludowego. Obok tego zaw ierało serw is a k tu a ln o ści m iędzynarodow ych i opisy w alk m ie j­ scow ych oddziałów BCh z o k u p a n te m h itlero w sk im 26.

W obwodzie rad o m sk im w zasadzie n ie w ydaw ano p rasy ludow ej. Je d y n ie w okresie zim ow ym n a przełom ie la t 1940/1941 z in ic ja ty w y „O śki” (Jana Sońty), dow ódcy oddziału BCh, p rzy w spółp racy „K u li” (E dw arda Ciesielskiego) zostały zorganizow ane dw a p u n k ty n asłu ch u r a ­ diowego; jeden w m ieszkan iu „O śki” w e w si Sw iesielice w powiecie ił­ żeckim , drugi w R adom iu p rz y ul. M arii C urie-S kłodow skiej. Na pod­ staw ie w łasnych sten o gram ó w rad io w y ch w ydaw an o gazetkę w form ie ulo tki „W iadomości R adia Z agranicznego”. P o w ielarn ia została zorgani­ zowana w Szkole H andlow ej w R adom iu p rz y w y d atn ej pom ocy byłego jej prefek ta, ks. d ra S trzeleckiego. Pism o kolpo rto w ano na te re n R ado­ mia, Iłży, Zw olenia, K ozienic i G a rb a tk i27.

W lipcu 1943 r. „Ozga” (J. M ichalski) zorganizow ał red a k c ję pism a dekadowego „Znicz” , k tó re w m aju 1944 r. przekształcono na „M yśl Ludow ą” . Pism o ukazyw ało się do sierp n ia 1944 r. i pełniło fu n k cję o r­ ganu obwodowego SL i BCh dla p ow iatu stopnickiego (obecnie b u sk ie­ go). Początkow o red a k to re m naczelny m był „O zga” , k tó ry rów nocześnie redagow ał m iesięcznik poety cki „ P ro m ie ń ” jak o dod atek do „Z nicza” . Po zm ianie ty tu łu pism a kierow nictw o re d a k c ji p rz e ją ł d r S tan isław Szczotka. W zespole re d a k c y jn y m pracow ali: W ład ysław P aw lin a, F r a n ­ ciszek Faliszew ski, S tan isław Z u ch ara, A dam Słom ka i inn i28. Na p o d ­ staw ie jedynego zachow anego n u m e ru „M yśli L u d o w ej” m ożna zak ła­

29 CA KC PZPR, sygn. 202/III/3, k. 26, Mf. 1616/13; J. A b r a m c z y k , P a r t y ­

zanci z kozienickiej puszczy, Łódź 1971, s. 118; J. N o w a k , op. cit., s. 571; Cz.

P o n i e c k i , op. cit., s. 165; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 221.

27 W. G o ł ą b e k , W oddziałach Batalionów Chłopskich na Kielecczyźn ie,

Warszawa 1968, s. 33.

28 CA KC PZPR, sygn. 202/III/3, MF. 1616/13; R elacja autoryzowana Adama Słomki w posiadaniu W ładysława Paw liny; L. D o b r o s z y c k i, op. cit., poz. 1121, s. 281.

dać, że pism o zamieszczało wiadomości m iędzynarodow e i z frontów w alki oraz a rty k u ły w łasne o c h arak terze społeczno^ideowym .

Równocześnie ze zlikw idow aniem „M yśli L u d o w ej”, „O zga” i „Dzier­ ży ński” (S. Bąk) zainicjow ali w ydaw anie „ J u trz e n k i” , pism a SL— „Woli L u d u ” . W d ru k a rn i Stan isław a Sam bora w B usku odbito w sierpniu 1944 r. jed en n u m er gazetki. Pism o nie zostało ro zkolportow ane, ponie­ w aż Busko pow tórnie zajęły te oddziały niem ieckie, k tó re w początkach sierp nia zostały w y p a rte przez czołówki radzieckie. W te j sy tu acji d ru ­ k a rz „ Ju trz e n k i” S tanisław Florczyk zniszczył w szystkie egzem plarze p ism a 29.

W obwodzie pińczow skim ośrodkiem w ydaw niczym p ra sy ludow ej b y ła w ieś Sielec położona n a styku pow iatu pińczow skiego i stopnicki<e- go. W 1942 r. rozpoczęto tam w ydaw anie „Z n ak u ”, przekształconego w 1943 r. n a pismo „C hłopi”, a w 1944 r. n a „Żniw o” . T ru d n o dziś ustaliić, k tó re z n ich pełniło rolę o rg an u obwodowego. Pińczów w chodził tak:że w sk ład In sp ek to ratu „C h ata” obejm ującego rów nież po w iat miechov;v- ski i olkuski. Na ziem iach In sp e k to ra tu „C h ata” u k azyw ały się trz y piis- m a ludow e. Do chw ili obecnej nie zdołano bliżej określić m iejsca i<ch w ydania. W 1940 r. rozpoczęto edycję gazetki „N aprzód”30 i „Pobudki”’31, a w 1944 r. „W ici”32. Pism o „N aprzód” w ydaw ane było samodzielmie p rzez „R ocha”, „P o b udk a” w spólnie z BCh, n ato m iast „W ici” re d a g o ­ w an e b y ły przez BCh i AK. Biorąc powyższe fa k ty pod uw agę należałło- b y przyjąć, że kom enda pow iatow a BCh i pow iatow a T ró jk a w Pińc2zo-

w ie k orzy stały z pism w ychodzących w Sielcu. Działalność ośrodka siie- leckiego zapoczątkow ał w 1942 r. „O zga”, k tó ry w 1943 r. przekaizał kierow nictw o red ak cji „Różanowi” (Janow i A leksandrow i Królow i). T?en o sta tn i po przejęciu kierow nictw a red ak cji zm ienił ty tu ł na „Chłojpi” oraz zw iększył n ak ła d pism a z 200 do 5000 egzem plarzy. Zachowano je ­ d ynie tygodniow ą częstotliw ość pism a. G azetkę kolportow ano n a te jre - nie pow iatu pińczowskiego i stopnickiego33.

P erio d y k „C hłopi” był pism em inform acyjno-ideologicznym . Okbok serw isu inform acyjnego zaw ierał sp ecjalny cykl a rty k u łó w skierovwa- n y ch do m łodzieży chłopskiej, zam ieszczanych w stałej kolum nie „Li.isty do m łodych p rzy jació ł”. Zw racano w n ich uw agę n a znaczenie BCh jaako organ izacji skupiającej m łodzież w iejską. Podkreślano społeczno-w ycbho- w aw czą fu n k cję BCh, k tó ra kształtow ała poczucie solidarności jednosstki

29 Wspom nienia Stanisława Florczyka, [w:] Alm anach dru k a rstw a Kielecc&zyz-

ny... s. 36 i 39.

30 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 470, s. 130. 31 Op. cit., poz. 586, s. 155.

32 Op. cit., poz. 978, s. 246.

33 CA KC PZPR, sygn. 202/III/3, k. 26, Mf 1616/13; Cz. P o n i e c k i, op. . cit., s. 166; J. N o w a k , op. cit., s. 564; A. K o r z y c k i, SL „Wola Ludu”, Warirsza- w a 1962, s. 36.

z g rupą, uczy ła łączenia i podporządkow ania w łasnym celów interesom org an izacji. P o przez w ychow anie ideowe, k tó re o trzym yw ała m łodzież w szereg ach BCh, p rzeko n y w ano o roli, znaczeniu i m iejscu w a rstw y chłopskiej w naro d zie34. W celu zm obilizow ania m łodzieży chłopskiej do szeregów BC h pism o zamieszczało przy k ład y b o h aterstw a i p atrio ty cz­ n e j po staw y żołnierzy w yw odzących się z ludu. Jed en n u m e r „C hłopów ” został w całości pośw ięcony pam ięci M arcelego Żbika, żołnierza BCh z obw odu pińczow skiego. P rzedstaw iono w nim sylw etkę Żbika, opis jego śm ierci oraz p o śm iertn e w spom nienia jednego z kolegów zam ieszczone w „L istach do m łodych przy jació ł” , w k tó ry ch czytam y: „O dkąd cię znam , M arceli, wiem , kto to jest »Jędruś« i w iem dzięki Tobie i przez Ciebie, kim »Jędruś« pow inien być35. M arceli, stałem się w y b re d n y i sta ­ now czy w żądaniu m ia ry d poziomu, odkąd Ciebie wciąż w idzę oczami

duszy i Tobą m ierzę in n y ch [...] zdum iew a m nie Tw oja doskonałość. B yłeś ty p em skończenie doskonałym [...]. Byłeś nowego ty p u oficerem — p a rty z a n tk i, chłopskiej p a rty z an tk i — z talen tó w w rodzonych i rozw i­ n ięty c h na służbie id ei”36.

Obok w spom nianych pism w obwodzie pińczow skim SL i BCh w y ­ d aw ały w spólnie „D ziennik L u do w y ” od czerw ca 1944 r. Pism o pow ielane było w przysiółku Jazdonów przy wsi Jazdow ice i w P rzem ykow ie w po­ w iecie pińczow skim . W ydaw ane było n iere g u la rn ie 37.

K ielecka k o n sp iracyjn a p rasa ludow a zaczęła się ukazyw ać najw cześ­ niej w pow iecie włoszczowskim . Ju ż w listopadzie 1939 r. luźno dzia­ łająca grup a pod k ieru n k iem „ J a n a ” (J. Sygieta) w ydała pierw szy n u ­ m er „W yzw olenia” . W okresie późniejszym w eszła ona w raz ze swoim pism em w szeregi SL— „R ocha” . W 1940 r. zam ieniono ty tu ł pism a na „P rzed św it” , a w 1943 r. n a „Nowe T o ry ” . Od pierw szej zm iany ty tu łu aż do końca jego edycji pism o w y d aw ane było przez SL i BCh. P rz y ­ puszczać należy, że „ P rzed św it” i „Nowe T o ry ” p ełn iły rolę o rg an u obwodowego dla p ow iatu włoszczowskiego. P onadto „ P rze d św it” k ol­ p o rtow any był na tere n ac h pow iatów olkuskiego, zaw ierciańskiego, m ysz­ kow skiego i częstochow skiego. R edaktorem naczelnym „W yzw olenia” i „ P rzed św itu ” był J. Sygiet, z k tó ry m w spółpracow ali w niezm ienionym składzie do 2 sierpnia 1942 r.: M ieczysław Stabach, Izydor Bzdęga, F e ­ liks N aw rot, Tadeusz N aw rot, M arcin Klim as, Bolesław Skóra, A ntoni Ś nitko i K on stan ty Kopyciak. „P rzed św it” pow ielany b y ł w lesie m ię­ dzy w siam i P ra d ła i H u ta w powiecie włoszczowskim . 2 sierpnia 1942 r.

84 „Chłopi”, nr 55 z 1 listopada 1943 r.

85 W Kieleckiem bardzo często w m ow ie potocznej partyzantów nazywano „Jędrusiam i”. Nazwa ta została przyjęta od pseudonimu oddziału „Jędrusie”, do­ wodzonego przez W ładysława Jasińskiego.

86 „Chłopi”, nr 57 z 14 listopada 1943 r.

87 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 1093, s. 277; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 220.

w y d an o o statn i n u m er tego pism a i do końca ro ku nie w znaw iano jegD edycji. W 1943 r. we w si O łudza w powiecie włoszczowskim kolegiun red a k c y jn e w now ym składzie p rzy stąp iło do k ontynuacji „Przedśw.tu*, lecz już pod zm ienionym ty tu łe m . „Now e T o ry ” — bo tak nazw ano kor- ty n u a c ję „P rzed św itu ” — w ychodziły w nakładzie 300 egzem plarzy i ko.- p o rto w an e b y ły ty lk o w po w iatach w łoszczow skim i olkuskim . Stąd też n ależy w nioskow ać, że „ P rz e d św it” u k azy w ał się w w iększym n ak ład ze niż „Nowe T o ry ” , poniew aż k o lp o rto w an y był w w iększej liczbie po­ w iatów . R ed ak to rem n aczeln y m pism a został J a n P ałk a, z którym w spółpracow ali: S te fa n P asek, B olesław Kozłowski, K azim ierz Grabow­ ski, M arian Ryło i S ta n isław Sikora. N asłuch radio w y p ro w ad zili Kon­ s ta n ty K opyciak i S tan isław Dzieciuchowicz. K olportażem zajm cw ali się: J a n K uch arczy k, W ład y sław G órecki, S tan isław M atysek, Antoni D ub i Józef K ostka. O sta tn i n u m e r „N ow ych T orów ” w y d a n y został w styczn iu 1945 r.38

Na bazie n asłu ch u radiow ego „N ow ych T orów ” S tan isław Dzieciucho- w icz zorganizow ał w 1943 r. no w y zespół red a k c y jn y „W erb li”, pisma w ydaw anego w yłącznie przez „R ocha”. P ow ielarnię zlokalizowano w m ieszkaniu M arii K ijak, k tó ra w ty m czasie m ieszkała w pałacu dzie­ dzica S tanisław a K rótkiew skiego w Irządzach. W w iniecie pism a za­ mieszczono godło Polski, obok niego w erble i dwie pałeczki. Autorem szaty graficznej była Zofia H anus, k tó ra w raz z mężem, tak ż e z zawodu nauczycielem , w chodziła w skład zespołu redakcyjnego. O bok nich w re ­ dak cji pracow ał W iesław Jażd ży ń sk i i M arian H eigner. Pow ielaniem i kolportażem zajm ow ali się: Tadeusz Dudkiew icz, Zofia i B olesław F ry - ske oraz S tan isław Skóra. P ierw szy n u m e r „W erbli” uk azał się 1 m aja 1943 r., a o statn i 10 stycznia 1944 r. Pism o w ydaw ano praw dopodobnie w nakładzie 700 egzem plarzy. K olportow ane było na tere n ie pow iatu włoszczowskiego. M iało c h a ra k te r in fo rm acy jny , zaw ierało serw is a k tu ­ alności m iędzynarodow ych, sporząd zan y na podstaw ie n asłu ch u radio­ wego, oraz nieliczne a rty k u ły red a k c y jn e 39.

Obwód opatow ski był n aja k ty w n iejsz y m ośrodkiem prasow o-w y d aw ­ niczym konspiracyjnego czasopiśm iennictw a ludowego n a Ziem i K ielec­ kiej. W obwodzie ty m m ożna w yróżnić c ztery zasadnicze ośrodki p raso - w o-w ydaw nicze, a m ianow icie: w ieś Zaw ada, Ruszków, Ruszkowriec i Piórków . O środki w ydaw nicze w Zaw adzie i Ruszkowie rozpoczęły pracę w 1940 r., n ato m iast w R uszkow cu i Piórkow ie dopiero w ro k u 1943.

Ośrodek prasow o-w ydaw niczy w Zaw adzie pow stał z in ic ja ty w y „ Z ie ­ m o w ita” (J. Biańczaka) i k iero w an y był przez niego do gru dnia 1944 r.

38 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 510, 678 i 1028; s. 139, 176, 177 i 258; Cz. P o n i e c k i, op. cit., s. 166; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 219 i 220.

89 Relacja autoryzowana W ilhelma Hanusa w posiadaniu autora; J. N o w a k , op. cit., s. 576; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 220.

W ydaw ane ta m od 1940 r. pism o „Ż agiew ” m iało c h a ra k te r literacki. W sty czn iu 1941 r. rozszerzono jego te m a ty k ę oraz zm ieniono ty tu ł na „S y g n ał” . D zięki tem u pism o „S ygnał” zm ieniło c h a ra k te r n a społeczno- -lite ra c k i i polityczny. W styczniu 1943 r. dokonano k o lejnej zm iany ty tu łu gazetk i n a „C hłopski S y g n ał”, a w raz z nim w prow adzono dział in fo rm u ją cy o sy tu acji m iędzynarodow ej w świecie. W ten sposób perio ­ dyk o c h a ra k te rz e litera c k im stopniow o p rzekształcił się w pism o in fo r- m acyjno-ideologiczne. Zw iększono jego n akład , k tó ry w ah ał się w g ra n i­ cach od 300 do 500 egzem plarzy. O statn i n u m e r „Chłopskiego S y g n ału ” w yszedł 10 g ru d n ia 1944 r. W szystkie trz y pism a w y d aw ane w Z aw a­ dzie firm o w an e b y ły przez SL — „R ocha”40.

Zachow ane nieliczne egzem plarze „Chłopskiego S y g n ału ” z 1944 r. poru szały zagadnienia ideologiczne ru c h u ludowego. W a rty k u ła c h pod­ k reślan o znaczenie chłopów jako je d y n e j klasy, k tó ra by ła m o to rem ro z­ w oju dziejow ego, postępu i cyw ilizacji. Uw ażano także, że w okresie drugiej w o jn y św iatow ej chłopi w zięli n a swe b a rk i ciężar w alk i z ok u ­ p a n te m 41. Pism o zapow iadało n aro d zin y now ej Polski, w k tó re j, zdaniem pism a, chłopi b ędą k lasą p o siadającą pierw szoplanow e znaczenie. U strój przyszłej P olski proponow ano zbudow ać w oparciu o sojusz z klasą ro ­ botniczą i in te lig e n c ją p racu jącą. W o p arciu o ten sojusz w zyw ano n aró d polski do w alki z o k u p a n te m h itlero w sk im 42.

Na przełom ie la t 1940 i 1941 działalność prasow o-w ydaw niczą w e w si R uszków rozpoczął zespół re d a k c y jn y pod k ieru n k iem „ Ł a d y ” (W łady­ sław a Zw iejskiego). Rozpoczęto w ty m czasie edycję „W iadom ości R a­ diow ych” . Była to gazetka zaw ierająca serw is aktualności pow ielany w oparciu o w łasn y n asłu ch radiow y. 1 m arca 1941 r. ty tu ł pism a zm ie­ niono n a „Bądź gotów ” ; ukazyw ało się ono do 30 listopad a 1942 r. W o sta tn im m iesiącu e d y c ji „Bądź go tó w ” p rzy stąp iono do pow ielania pism a „W alka o Now ą P o lsk ę” , k tó reg o p ierw szy n u m er w y d ano 1 li­ stopada 1942 r. P rzez je d e n m iesiąc w ychodziły rów nolegle dw a pism a pod re d a k c ją W. Zw iejskiego. Po zlikw idow aniu pism a „B ądź g otów ” kończy się działalność ośrodka w R uszkow ie. B ezpośrednią opiekę n ad „W alką o Nową P o lsk ę” p rze jęła p ow iatow a T ró jk a i ko m end a BCh obwodu opatow skiego. W okresie późniejszym p u n k t pow ielan ia pism a przeniesiono do w si Zw oła, a k iero w nictw o zespołem red a k c y jn y m po­ w ierzono „ A rtu ro w i” (M ieczysław ow i B iernatow i). Zw iększono także nak ład ze 150 (w w y p a d k u „Bądź g otów ” ) do 500 egzem plarzy, za­ chow ując tygodniow ą częstotliw ość pism a. Z m ian y te um o żliw iły roz­

40 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 116, s. 50; J. N o w a k , op. cit., s. 565; B. G o ł k a , Prasa konspiracyjna „Rocha" 1939—1945, Warszawa 1960, s. 231; S. J a ­ g i e ł ł o , op. cit., s. 234.

41 „Chłopski Sygnał”, nr 1 z 9 stycznia 1944 r. 42 „Chłopski S ygn ał”, nr 4 z 28 maja 1944 r.

szerzenie kolportażu n a te re n y nie ty lk o p o w ia tu opatow skiego, ale ta k ­ że sandom ierskiego i iłżeckiego. Pism o w y d aw an e było w spólnie przez SL i BCh. N atom iast p ierw sze dw a pism a, pow ielane w Ruszkow ie, f ir­ m owało SL43. „W alka o Now ą P o lskę” urosła do ra n g i obwodowego o r­ ganu prasow ego w powiecie opatow skim . U kazyw ała się do 1944 r.

„W alka o Nową P olskę” m iała c h a ra k te r in form acyjno-ideologiczny z przew agą jed n ak fu n k cji inform acyjn y ch. W dziale in fo rm acy jn y m za­ m ieszczano nie tylko serw is aktu aln o ści o sy tu a c ji m iędzynarodow ej, lecz także realizow ano zasadę podaw ania w iadom ości z w łasnego terenu. P ism o w pew n y m sensie pełniło ro lę tere n o w e j ag en cji p rasow ej dla pow iatów opatow skiego, sandom ierskiego i iłżeckiego. „W alka o Nową P olskę” podaw ała także wiadom ości z teren ó w w ojew ód ztw sąsiadują­ cych z kieleckim . W jed n ym z n u m eró w zam ieszczono opis pacyfikacji Borowa, K rasina, Szczecyna, W ólki Szczeckiej, Ł ążek C hw ałkow skich i Z aklikow skich — wsi położonych w w ojew ództw ie lubelsk im . P acyfi­ kacja została dokonana przez h itlerow ców 2 i 3 lutego 1944 r . 44 W piś­ m ie obok arty k u łó w w łasnych zam ieszczano p rz e d ru k i z c e n tra ln e j p ra ­ sy ludow ej, a n iek iedy także z „B iu lety n u In fo rm acy jn eg o ” , o rgan u Ko­ m endy G łów nej AK45. N ależy podkreślić, że „W alka o N ow ą P olskę” solidaryzow ała się ze stanow iskiem K om en dy G łów nej AK i R ady J e d ­ ności N arodow ej w kw estii rozw iązania p ro b lem u chłopskiego. Św iadczy o ty m zam ieszczona pod p rze d ru k ie m n o ta tk a red a k c y jn a , w k tó re j p isa ­ no: „[...] dochodzim y do niezach w ian ej pew ności, że nasza w a lk a i praca na w szystkich odcinkach, a więc i n a w ojskow ym , jest słuszną i poży­ teczną i m usi być tw a rd ą i n ieu stęp liw ą. D ocenia ją K om enda Sił Z b ro j­ n y ch w K ra ju , przeto m usim y ją n a d a l konty nu o w ać i[...]”46.

O środki prasow o-w ydaw nicze w Ruszkow cu i P iórkow ie rozpoczęły prace red a k c y jn e dopiero w 1943 r. O środkiem w R uszkow cu kierow ał M. B iern at, k tó ry był rów nocześnie re d a k to re m naczelnym „W alki o No­ w ą P o lsk ę” i bezpośrednio odpow iedzialny z ram ien ia pow iatow ej T ró jk i

48 L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 925, s. 235; J. N o w a k , op. cit., s. 463, 564 i 576; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 31.

44 „Walka o Nową Polskę”, nr 20/49 z 14 m aja 1944 r.

45 „Walka o Nową Polskę”, nr 25/54 z 18 czerw ca 1944 r. W num erze tym za­ mieszczono przedruk artykułu z „Biuletynu Inform acyjnego”, nr 18 z 4 czerw ca 1944 r., dotyczący stanowiska Kom endy Głównej AK i Rady Jedności N arodow ej odnośnie do rozwiązania problemu chłopskiego, w którym proponowano: „Pań­ stw o przyjm ie natychm iast po w ojnie w szelk ie pryw atne obszary ziem i p rzekra­ czające 50 ha. Z zapasów ziem i będą tworzone jednorodzinne gospodarstwa ch ło p ­ sk ie o w ielkości od 8 do 15 ha, w zależności od gleby, uprawy i położenia, dając m ożliwość pracy racjonalnej, wydajnej i zaspokajającej potrzeby rodziny. Do norm tych zostaną powiększone gospodarstwa karłow ate [...] Ta część ludności w iejsk iej, która nie znajdzie zatrudnienia na w si, będzie m iała zapewnione przeszkolenie fa­ chow e i zostanie skierowana do pracy w przem yśle, spółdzielczości, handlu i ko­ m unikacji”.

i ko m en d y BCh za sp ra w y p ro p ag an dy w powiecie opatowskinrj. 1 listo ­ pada 1943 r. M. B ie rn a t rozpoczął rów nolegle edycję dw óch m iesięczni­ ków — „C hłopskiej D rog i” i „Na orlich skrzydłach” . Łącznie w ydano po dziew ięć n u m e ró w każdego z ty c h pism . O statnie n u m e ry m iesięcz­ ników uk azały się z d a tą 1 sierp n ia 1944 r. B yły to pism a w ydaw ane pod p a tro n a te m SL. K olportow ano je na tere n ac h pow iatu opatow skie­ go oraz częściowo sandom ierskiego i iłżeckiego dzięki dużem u zaanga­ żow aniu w p ra c y k o n sp ira c y jn e j trz e ch braci Nowotniów: W acław a, J ó ­ zefa i Ja n a . K iero w n ik iem technicznym m iesięczników w ydaw anych w R uszkow cu by ł „T e ch n ik ” (E dw ard M achałek)47.

„C hłopska D ro g a ” b y ła pism em ideologicznym . Nie posiadała działu inform acyjnego, lecz k on cen tro w ała się na zagadnieniach p rogram ow ych ru c h u ludow ego. P u b lik o w an e w piśm ie a rty k u ły p o ruszały problem y społeczno-polityczne i ideologiczne, k tó re ak tu a ln ie w iązały się z w alką ru c h u ludowego. Pism o podkreślało znaczenie chłopów w życiu politycz­ n y m k ra ju . S ta ra ło się pozyskać zaufanie i przekonanie w si co do słusz­ ności postęp o w ania d p ro g ram u S tro n n ictw a Ludowego jako jedynego u g rupow an ia rep re z en tu ją c e g o żyw otne in te resy wsi48.

„Na orlich sk rz y d ła ch ” było pism em o ch a ra k te rz e społeczno-literac- kim i politycznym . P odobnie ja k „C hłopska D roga” nie posiadało działu in fo rm acy jneg o . P rzezn aczo n e było w yłącznie dla m łodzieży chłopskiej, co zresztą w y raźn ie zaakcentow ano w p o d ty tu le pism a, k tó ry brzm iał: „Pism o M łodzieży C hło p sk iej” lu b „Pism o M łodzieży W iejsk iej” . Obok arty k u łó w o c h a ra k te rz e społeczno-politycznym w n ie k tó ry ch n u m era ch zam ieszczano tak że w iersze, pieśni i kolędy oraz k ró tk ie opow iadania pisane prozą z życia w oddziałach p arty zan ck ich BCh49.

Pism o rep rezen to w ało pogląd, że przyszły u strój społeczno-politycz­ n y Polski pow inien być o p a rty n a sojuszu chłopsko-robotniczym . N ato ­ m iast podstaw ą u s tro ju społeczno-ekonom icznego pow inno być p ry w a tn e gospodarstw o chłopskie oraz upaństw ow ione zakłady p ro d u k cy jn e 50.

O środek prasow o -w y daw n iczy w P iórkow ie został zorganizow any w 1943 r. przez „S zczy tn iaka” (M ieczysława M łudzika), „W iesław a” (Jana

47 Relacja autoryzowana Jana Kaczora w posiadaniu autora; L. D o b r o - s z y c k i, op. cit., poz. 112 i 454, s. 50 i 127; J. N o w a k , op. cit., s. 565 i 569; Cz. P o n i e c k i , op. cit., s. 166; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 25 i 26.

48 „Chłopska Droga”, nr 4—5/7—8 z maja 1944 r.

49 „Na orlich skrzydłach”, nr 1/3 ze stycznia 1944 r. W num erze tym za­ m ieszczono opowiadanie pt. Chłopcy z lasu, w którym pisano: „Polskie lasy! O polskie lasy... domie leśnych chłopców..., św iadkow ie w ielu bitew , nieznanych mogił, zapomnianych kurhanów! ... Tak ongiś! ... za Langiewicza ... znów ożyły lasy! Miarowy krok, w esoły gwar lub m łodzieńczy śpiew chłopców z lasu za­ kłóciły zadumę w iekow ych buków i jodeł lasów ratajskich, siekierzyńskich, osie- cińskich, Szczytniaka i Łysicy...”.

50 „Na orlich skrzydłach”, nr 1 z listopada 1943 r.; tamże, nr 6/7 z czerwca 1944 r.

K aczora) oraz S tanisław a Ubę. W cześniej przygotow ano schron w sto­ dole S. Uby, w k tó ry m um ieszczono rad ioodbiornik ty p u „T elefu n k en ”. dw ie m aszyny do pisania, papier, pow ielacz i inne środki techniczne nie­ zbędne p rzy w ydaw aniu prasy. M aszyny do pisania zostały zabrane z gm iny w Piórkow ie. P a p ie r w dostatecznej ilości zakupili w ostro­ w ieckiej d ru k a rn i J . K aczor i M. M łudzik za w łasne fundusze. P raco­ w ano na pow ielaczu płaskim w yk o nan y m przez „W iesław a” . N iezbędny do tego ty p u pow ielacza jed w ab zabrano z m iejscow ego w ia tra k a. Ze­ spół re d a k c y jn y w składzie: J . K aczor i S. Uba pod kierow nictw em M. M łudzika w ydał w czerw cu 1943 r. pierw szy n u m e r pism a, którem u re d a k to r naczelny n ad ał ty tu ł „W ieś w W alce” . P ow ielaniem zajm ow ał się „Ś m iały ” (W ładysław S itarski). Obok ko m u nik atów radio w ych w dw uty g odn ik u ty m zamieszczano opisy stoczonych w alk i potyczek m iej­ scow ych oddziałów BCh oraz serw is a k tu a ln y ch w iadom ości z pow iatów opatow skiego i sandom ierskiego. O statni n u m e r „W si w W alce” ukazał się w m arcu 1944 r .51 Po zakończeniu edycji tego dw utygo d nik a zespół re d a k c y jn y w Piórkow ie p rzy stąp ił do pow ielania „W iadom ości Ż ołnier­ skich” . W swej treści zaw ierały one m ate ria ł pro gram o w y z ta k ty k i p rze­ znaczony dla szkolenia żołnierzy w oddziałach p a rty z a n c k ic h BCh. „W iadom ości Ż o łniersk ie” b y ły dw utyg o dn ik iem o c h a ra k te rz e in stru k - tażow o-szkoleniow ym . Pism o ukazyw ało się od m arca do czerwca

1944 r .52

W ydaw ane w Piórkow ie periodyki nie zachow ały się do n aszy ch cza­ sów. G rom adzone m. in. przez K aczora egzem plarze ty ch pism uległy zniszczeniu w czasie działań w o jennych na przyczółku sandom ierskim 53.

D ziałalność prasow o-w ydaw nicza w obwodzie opatow skim c h a ra k te ­ ry z u je się różnorodnością gatun k ów p rasy podziem nej. Obok pism ty p u literackiego i inform acyjnego, dom inujących w lata ch 1940— 1942, p oja­ w iły się od 1943 r. perio d y ki inform acyjno-ideologiczne, społeczno-lite- rackie, ideologiczne i instruktażow o-szkoleniow e. Na podstaw ie p rasy opatow skiej m ożna prześledzić ew olucję konspiracyjnego czasopiśm ien­ n ictw a ludowego w K ieleckiem . P ierw sze gazetki ludow e d ostarczały w zasadzie czytelnikow i ak tu a ln y ch wiadom ości z k ra ju i ze św iata. W okresie późniejszym serw is in fo rm acy jn y wzbogacono a rty k u łam i o ch a ra k te rz e społeczno-ideologicznym i narodow ow yzw oleńcznym , ściśle zw iązanym z w alką ru c h u ludowego. Z biegiem czasu n ie k tó re pism a za­ częły naw et tracić sw oją fun k cję in fo rm acy jn ą n a rzecz rozbudow y dzia­ łu ideologicznego lub społeczno-politycznego, jak to m iało m iejsce w w y ­ p adk u „Chłopskiej D rogi”, „Chłopskiego S y g n ału” i „Na o rlich sk rz y ­ d łach ” .

51 J. K a c z o r , Wspom nienia ludowego starosty, W arszawa 1961, s. 226—229; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 219; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 33.

52 Cz. W y c e c h, op. cit., s. 219; J. K a c z o r , op. cit., s. 229. 53 Relacja autoryzowana w posiadaniu autora.

ORGANY OKRĘGOWE BCh i SL—„Roch”

W ojew ódzki Z arząd „R ocha” w K ielcach stosunkow o późno p r z y s tą ­ pił do w y d aw an ia okręgow ego o rg an u prasow ego. W 1943 r. w yszły pierw sze n u m e ry „Z iem i” , pism a w y d aw an eg o w spólnie przez K om endę BCh O kręgu III kieleckiego i w ojew ódzką T rójk ę „R ocha” . „Z iem ia” w ychodziła z n a d ru k ie m „A gencja” . W latach 1943— 1945 pism o pow ie­ lan e było w K ielcach. Ł ącznie ukazało się około trz y d z ie stu n u m eró w w nakład zie po 500 egzem plarzy. R ed ak to rem naczelnym pism a b y ł M a­ ria n O rzeszek, z k tó ry m w spółpracow ali: Czesław Poniecki, S tan isław Jagiełło, A ntoni G urnicz, Zbigniew K aw cki, Bolesław D ejw orek, Ł ukasz K um or, M ieczysław Orzeł, a pow ielaniem zajm ow ał się W ładysław K rauze. Pism o m iało c h a ra k te r b iu le ty n u ze spisem treści n a w stępie. Z aw ierało a k tu aln e w iadom ości ag en cy jne opracow ane w form ie k o m en ­ ta rz y sporządzonych n a podstaw ie doniesień zagranicznych i krajo w y ch . „Z iem ia” kolportow ana była we w szystkich obw odach O kręgu III przez sieć łączności „R ocha”54.

Obok „Z iem i” w K ielcach w ydaw ano tak że drugi o rgan o zasięgu okręgow ym — „Młodość W si” — p rzeznaczony w yłącznie dla m łodzieży w iejskiej. Był to praw dopodobnie m iesięcznik red ago w any przez W y­ dział M łodzieżowy p rzy w ojew ódzkiej T rójce „R ocha” . Pism o uk azyw ało się w lata ch 1943— 194555. R edagow ane było przez Bolesław a Dej w orka, Stanisław a Janickiego i Stan isław a G ucw ę.

Zachow ał się tylko jeden egzem plarz „M łodości W si” z 1945 r. Na jego przykładzie m ożna zakładać, że pism o k ultyw ow ało „w iciow e” t r a ­ dycje w śród m łodzieży w iejskiej oraz ukieru nk o w yw ało ją w p rac y ideo- w o-w ychow aw czej. W yznaczało k ieru n k i i zadania dla m łodzieży chłop­ skiej w okresie w ojny i po jej zakończeniu. W jed ny m z a rty k u łó w p i­ sano: „Trzeba nam Polskę w yzw olić i w ykreślić jej granice, odbudow ać zniszczenia w ojenne, sprow adzić w ygnańców i uw olnić więźniów , zapro­ w adzić rów now agę m o raln ą i obyczaj honorow y, w skrzesić idealizm po­ lityczny i bezinteresow ną służbę społeczną, pomóc w zdem ok raty zow a­ n iu życia [...], w prow adzić w życie refo rm y , upow szechnić k u ltu rę , p rze ­

64 ZHRL NK ZSL, sygn. P. 1242; L. D o b r o s z y c k i , op. cit., poz. 1050, s. 263; J. N o w a k , op. cit., s. 579; Cz. P o n i e c k i , op. cit., s. 166; B. G o ł k a , op. cit., s. 235; Cz. W y c e c h, op. cit., s. 219; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 35— —36.

55 Do chw ili obecnej nie określono bliżej lat edycji „Młodości W si”. L. D o- b r o s z y c k i (op. cit., poz. 421, s. 120) podaje tylko 1945 r., zaś Cz. P o n i e c k i (op. cit., s. 159) oraz Cz. W y c e c h , (op. cit., s. 221) nie podają w ogóle lat wydania. Na podstaw ie rozmów przeprowadzonych przez autora z W ładysław em Barłogiem, szefem łączności i kolportażu przy Kom endzie Okręgowej BCh w K ie l­ cach w latach 1942, 1944, oraz z K azim ierzem M ilejskim , kolporterem okręgow ym prasy ludowej, przypuszczać należy, że „Młodość W si” wydaw ano w latach 1943—1945.

budow ać u strój rolny, w ytw orzyć no w y ty p człow ieka i now y s ty l życia, realizow ać i nad al rozbudow yw ać p rog ram R uchu L udow ego”56. Pism o nakreśliło przed m łodzieżą ogrom pracy, k tó ry ją czeka w przyszłej ojczyźnie. Oprócz arty k u łó w o c h a ra k te rz e ideow o-w ychow aw czym za­ m ieszczano w nim p rzed ru k i z czasopism a „W ici” (w ydaw anego w la ­ tac h m iędzyw ojennych) oraz u ry w k i z prozy S te fa n a Ż erom skiego i prac Józefa C hałasińskiego. Z achow any egzem plarz nie m iał działu in fo rm a ­ cyjnego.

„Młodość W si” uczyła m łodzież chłopską w ia ry i p rzekon an ia we w łasne siły. Zam ieszczane w piśm ie a rty k u ły p rz e siąk n ię te b y ły gorą­ cym optym izm em . K ierow ane do m łodzieży słow a m obilizow ały, a ró w ­ nocześnie ukazy w ały w łaściw e m iejsce ru ch u m łodzieżow ego w procesie przeb ud ow y polskiej wsi. D ążenia te w y ra ż ały się m. dn. w słow ach za ­ m ieszczonych n a łam ach pism a: „C hcem y być w iązką ogniw a w sy ste­ m ie w ysiłków do p rzebudow y życia i zdobycia należnego stanow iska w si”57.

Obok p rasy pełniącej fu n k cję organów okręgow ych, SL i BCh w y d a­ w ały w obw odzie kieleckim „Ziem ię K ieleck ą”, o rgan p rasow y p rzezn a­ czony dla południow o-zachodniej części po w iatu kieleckiego. „Ziem ia K ielecka” pow ielana była w zabudow aniach A ntoniego Z ap ały i M iko­ ła ja K rau ze we wsi B rynica w pow iecie kieleckim . Pism o ukazyw ało się dw a razy w tygodniu w latach 1943— 1944. Ł ącznie wyszło sto n u m eró w pism a w nakładzie po 350 egzem plarzy. O statn i n u m e r gazetki ukazał się 9 w rześnia 1944 r. Nie udało się już w ydać kolejnego n u m e ru pism a, poniew aż 12 w rześnia h itlero w cy rozbili pow ielarnię m ieszczącą się w ty m czasie w zabudow aniach A. Zapały. Zniszczyli powielacz, zapasy p a ­ p ieru i o sta tn i n u m er, k tó ry był p rzy g otow an y do d ru k u . O bow iązki r e ­ d a k to ra naczelnego „Ziem i K ieleck iej” p ełn ił „Socha” (Stanisław G ra ­ bowski), a pow ielał ją „H ejn ał” (W ładysław K rauze). Pism o kolporto­ w an e było w pow iatach pińczow skim i częściowo opatow skim przez sieć kolportożow ą „R ocha” (od 1944 r. w B ry n icy m ieścił się w ojew ódzki p u n k t kolportażow y). N a tere n ie p ow iatu m acierzystego „Ziem ię K ie­ leck ą” kolportow ali: Józef Z apała, M ieczysław Stoga i A ntoni Rogóla58. Pism o m iało c h a ra k te r in fo rm acy jn y , lecz obok m ocno rozbudow anego działu inform acyjnego, zaw ierającego serw is aktualności m iędzynarodo­ w ych, k rajo w ych i m iejscow ych, zam ieszczało także nieliczne a rty k u ły o tem aty ce społeczno-politycznej zw iązanej z w alką chłopów o w yzw o­ lenie społeczne i narodow e.

56„Młodość Wsi”, nr 1 ze stycznia 1945 r. 57 Tamże.

58 ZBoWiD Zarząd Oddziału w Kielcach, bez nr inwentarzowego, relacja Jó­ zefa Poświata; Relacja autoryzowana W ładysława Krauzego i Józefa Pośw iata w posiadaniu autora; M. A d a m c z y k , op. cit., s. 36.

KOLPORTAŻ CENTRALNEJ I TERENOWEJ PRASY LUDOWEJ W OKRĘGU III KIELECKIM

S p raw n ie d z ia łają c y k olportaż stan o w ił nieodzow ny w a ru n e k sy ste ­ m atycznego i stałego o ddziaływ ania p ra sy k o n spiracy jn ej n a n a stro je i k ształto w an ie p o staw o kreślo n y ch g ru p społecznych, ideologicznie zw ią­ zanych z d a n ą o rg an iz ac ją podziem ną. Z apew niał on stałą łączność czy­ te ln ik a z re d a k c ją , członka organizacji — z dow ództw em i czynnikam i k ierow niczym i. D latego w szystkie u g ru p o w an ia podziem ne zw racały szczególną uw agę n a o rg an izację łączności kolportażow ej.

O rganizacja k o lp o rta żu prasy ludow ej dzieliła się na c ztery szlaki: c e n tra ln y , w ojew ódzki, pow iatow e i gm inne. O p arta b y ła n a p rac y sk rz y ­ n e k praso w ych . S zlak w ojew ódzki łączył w ładze okręgow e z pow iatam i, a jego o rg an iz ac ją zajm o w ali się kom endanci pow iatow i. Szlaki pow ia­ tow e zaś łączy ły w ładze pow iatow e z gm inam i. Ich organ izacją zajm o­ w ali się kom en dan ci g m in n i w m y śl w y ty czn y ch kom end pow iatow ych. Szlaki gm inn e b y ły organizow ane tak że przez kom endan tów gm in. T eren g m iny dzielono n a trz y lu b w ięcej rejo n ó w i w każdym z n ich tw orzono jed en p u n k t łączności59. W ten sposób te re n y w ojew ództw a kieleckiego zostały p o k ry te siecią p u n k tó w łączności w ojew ódzkiej, pow iatow ej, g m innej i rejo n o w ej. N a czele każdego p u n k tu stał kom en d an t podległy szefowi łączności i k o lp ortażu n a odpow iednim szczeblu. N a w szystkich szczeblach s tr u k tu r y o rg an izacy jn ej BCh szef łączności i kolportażu oraz k om en d an t p u n k tu łączności dysponow ali d ru ży n ą łączników . Liczba łąc zn ik ó w -k o lp o rteró w p rz y kom en dan cie gm innego p u n k tu łączności za­ w sze odpow iadała liczbie rejo n ó w w gm inie. Na czele rejonow ego p u n k ­ tu łączności stał k o m en d a n t rejo n u . P rzeciętn ie każdy rejo n dysponow ał łączn ik am i-k o lp o rteram i w dostatecznej ilości60.

Początkow o organizacja k o lp o rtażu o p a rta by ła n a zasadzie oddolnego zao p atry w an ia te re n u w prasę. Polegała ona n a k o n tak ta ch ,,w g órę” . W ty m system ie k o lp o rte rz y z niższych ogniw org anizacy jn y ch zgłaszali się po prasę w skrzynce k o n tak to w ej wyższego szczebla. W okresie póź­ niejszym w obaw ie p rzed d ek o n sp iracją uznano, że system odgórnego kolportażu będzie bardziej bezpieczny61. M etoda ta o p a rta była na sy­ stem ie k o n tak tó w „w dół” . Łącznik szczebla wyższego w iedział, gdzie i do kogo m iał dostarczyć prasę, lecz nie znał ad re su nadaw cy. D ziała­

jąc w m yśl tej zasady szlak w ojew ódzki do starczał prasę i m a te ria ły propagandow e do p u n k tó w łączności w p ow iatach, a szlak pow iatow y — do gm in. S ystem ten obow iązyw ał w całym pionie łączności tak ty czn ej i kolportażow ej BCh62.

59 CAW, sygn. t. 262/62/53, okupacja, k. 25.

«« CAW, sygn. t. 262/62/53, okupacja, k. 25; CAW, sygn. 298/62/53, okupacja, k. 17.

#1 B. G o ł k a , op. cit., s. 51.

U stalono także zasady ko rzy stan ia i uzależnienia szlaków ku riersk ich . Z centralnego szlaku łączności k o rzy stał szlak w ojew ódzki jedynie n a ty c h odcinkach, gdzie pok ryw ał się ze szlakiem cen traln ym . Ze szlaku w ojew ódzkiego zaś m ogła ko rzy stać k o lp o rtersk a łączność pow iatow a, k tó ra z kolei nie posiadała p rzy w ile ju korzystan ia ze szlaku centralnego. N a c e n traln y m i w ojew ódzkim szlaku łączności sk rzy nk i k ontaktow e um ieszczano w odległości do 30 km , a w pow iatow ym do 20 km 63.

C e n tra ln ą prasę „Rocha” dostarczały z W arszaw y do K ielc łączniczki K om endy G łów nej BCh. Łączność k o lp o rtersk a o p a rta była n a p racy kolei. W alizki lub paczki z p rasą w iozły k u rie rk i ze sobą lub n ad aw ały n a bagaż drobnicow y podając fik cy jn e nazw isko i m iejsce zam ieszkania a d re sa ta w K ielcach. D rugi sposób k olportażu był bardziej bezpieczny. K o lp o rterk i jech ały w pociągu bez m ate ria łu obciążającego, jakim była p ra sa k on sp iracy jna. N a podstaw ie w ystaw ionego przez bagażow nię w W arszaw ie k w itu odbioru p rzejm o w ały paczki z p rasą na dw orcu kole­ jow ym w K ielcach. D alszym tra n sp o rte m p rasy z dw orca kolejowego do w ojew ódzkiego p u n k tu rozdzielczego zajm ow ali się k o lp orterzy z d ru ­ ży n y łączników p rzy kom endzie okręgow ej BCh. W w ojew ódzkim p u n k ­ cie kolportażow ym nie dzielono p ra sy n a poszczególne obwody, ponie­ w aż podziału tego dokonyw ano w cen traln y m punkcie kolportażow ym p ra sy ludow ej w W arszaw ie n a podstaw ie w cześniej doręczonych przez okręg zam ów ień. K ażdy pakiet p ra sy oznaczony był n u m ere m i k ry p to ­ nim em odpow iadającym danem u obw odow i64. N iekiedy zdarzały się w y ­ pad ki zaginięcia p ak ietu z prasą, wówczas przepakow yw ano paczki po­ now nie i dzielono je n a obwody. Do lim itu p rasy c e n traln e j dodaw ano także pism a okręgow e i przew ożono do pow iatow ych pu n k tó w rozdziel­ czych65.

Ze w zględu n a szalejący te rro r o k u p a n ta siedziba w ojew ódzkiego p u n k tu prasow ego w K ielcach była bardzo często zm ieniana. Lokalizo­ w ano ją m. in. n a ulicach: C hęcińskiej, Słonecznej, Z łotej, Rów nej, Z a­ ścianek, S iennej, O w sianej, Z agnańskiej, Piotrkow sk iej i Fosza. W je ­ siennych m iesiącach 1943 r. przeniesiono docelow y p u n k t odbioru prasy z K ielc do p rz y sta n k ó w kolejow ych w Łącznej i Sitków ce. Ze w zględu na tru dno ści lokalow e i bezpieczeństw o w m iejscow ościach ty ch nie o r­ ganizow ano p u n k tu prasow ego. D ostarczone p a k ie ty p rasy dzielono w pobliskich lasach bezpośrednio m iędzy kolporteró w obsług u jący ch w oje­ w ódzki szlak łączności. Na sk u tek zdekonspirow ania wojewódzkiego p u n k tu prasow ego w K ielcach n a ul. S iennej przeniesiono go w styczniu

88 Tamże; K. B a n a c h , op. cit., s. 155.

M M. O r z e ł - „ B o ń c z a”, Jak rozchodziła się prasa podziemna w Kielec-

czyźnie, „Chłopi i Państw o”, 1947 nr 44; B. G o l k a, op. cit., s. 53.

85 Relacja Kazimierza M ilejskiego i W ładysława Barłoga zapisana przez au­ tora.