zowany, choć autor nie wdaje się w ich następstwa w postaci kolonizacji, które należą do późniejszego okresu. Ukazuje on jednak wyraźnie symptomy i korzenie kolonizacji i to w warunkach rywalizacji portugalsko-hiszpańskiej o terytorium Afryki (układ w Alcaçovas, 1479), w próbach rozgraniczenia sfer wpływów, sympto-mie kolonialnego podziału świata (układ w Tordesillas, 1494). Ukazując w pionier-skich odkryciach Portugalczyków korzenie kolonializmu (z którego dziś wycofują się oni ostatni) autor jednocześnie nadaje perspektywę historyczną współczesnym problemom Afryki.
Znaczenie tego dzieła cieszącego się powszechnym uznaniem, wyróżnionego najwyższą nagrodą portugalską (Premio Camöes), polega nie tylko na tym, że autor lepiej niż czyniono to dotychczas wyświetlił wielką kartę geograficznych odkryć o kolosalnym znaczeniu naukowym (poznanie Ziemi w jej rzeczywistych rozmiarach, większych od mniemanych) i społecznym (początek dalszych podbojów europejskich i kolonializmu). Jego znaczenie wynika przede wszystkim stąd, że zostały te dzieje, jak nigdy dotąd, oparte na wielorakim materiale źródłowym, przy czym przez analityczno-syntetyczne jego opracowanie poszedł autor najdalej w swych jasnych i uzasadnionych wnioskach. Toteż dzieło to kontrastuje nie tylko z przeglądowo potraktowanymi rozdziałami w Geschichte des Zeitalters der Entdeckungen O. Peschla (1858) i S. Rugego (1881), ale i źródłami i komen-tarzami w IV tomie Terrae incognitae, 1956 (s. 283—437) R. Henniga. Dlatego dzieło to stanowić będzie wzór i podstawę dalszych badań w zakresie dziejów wielkich odkryć geograficznych. O podobne opracowanie powinny postarać się też inne kraje europejskie, które odegrały przodującą rolę w wielkich odkryciach różnych regionów Ziemi.
Historycy kartografii zwrócą zapewne uwagę na fakt, że wykorzystane mapy wzbogacił autor swymi analizami i interpretacjami nadając im tym samym wyższą wartość. Ukazał przy tym portugalskie tradycje empirycznej kartografii w prze-ciwieństwie do panujących jeszcze wówczas w kartografii tendencjach deduk-cyjnych.
Wartość tego dzieła polega również na tym, że jest ono źródłem dla wielu współczesnych dyscyplin pogranicznych z geografią i historią, jak etnografia, archeologia, afrykanistyka, orientalistyka.
Józef Babicz
Hanno B e c k : Geographie. Europäische Entwicklung in Texten und Erläu-terungen. Freiburg 1973 Verlag Karl Alber, ss. 510 nlb. 2.
Obszerne dzieło Hanno Becka Geografia. Europejski rozwój w tekstach i ko-mentarzach — bierze do ręki historyk geografii z wielkim zainteresowaniem z dwóch przede wszystkim powodów. Po pierwsze ukazanie rozwoju geografii w tekstach źródłowych wraz z ich analizą i oceną stwarza możliwości pogłębionych studiów w zakresie historii geografii. Po wtóre, tego rodzaju dzieło, jeśli tylko posiada zestaw odpowiednio dobranych tekstów źródłowych i łączy ich właściwą analizę z syntetyczną oceną, rokuje wielką przydatność jako wydawnictwo po-mocnicze dla historyków nie tylko samej geografii, ale i historii nauki w ogóle. Wraz z tym zainteresowaniem rośnie nadzieja fachowego czytelnika, że geografia doczekała się dzieła analogicznego do tego, jakie posiada już od kilkunastu lat geologia dzięki publikacji H. Höldera: Geologie und Paleontologie in Texten und ihrer Geschichte, Freiburg 1960.
Niniejszy tom zawiera interesujące z punktu widzenia dziejów geografii teksty źródłowe 60 wybitnych geografów, kartografów, podróżników i filozofów. W
dąże-Układ i dobór tekstów w książce H. Becka : Geographie. Europäische Entwicklung in Texten und Erlaiiterungen E P O K A I GEOGRAFIA STARO-ŻYTNOŚCI [500 p.n.e. — — 644 n.e.] II GEOGRAFIA ŚREDNIO-WIECZA [644—1492] III GEOGRAFIA ODRODZENIA [1492—1600] IV GEOGRAFIA BAROKU [1600—1700] V OKRES 1700—1750 AUTORZY TEKSTÓW ORYGINALNYCH U U
я
ow
N РЙ < И S О « DYSCYPLINY REPREZENTOWANE W TEKSTACH о - й оgoo
H Q S Î 05 Z К h Ö o ü о î 4 u o g N W g E | S W SUS ^ g o u ,SSgls
3 2 3 1 0 o S e i O g Р ч О Н О о . w z .w o o c o o HERODOT ARIANOS Z NIKOMEDII ERATOSTENES STRABON PTOLEMEUSZ POMONIUSZ MELA TABULA PEUTINGERIANA MARCO POLO AL-BIRUNI AL-IDRISI IBN-BATUTA JOHN MANDEVILLE BARTEL STEIN JOSIAS SIMLER SEBASTIAN MÜNSTER HANS STADEN BERNARD VARENIUS HERMANN ZU HESSEN--ROTENBURG POLICARP LYESER ALBRECHT VON HALLER GEORG HENNIG BAHRENS HANS EGEDE I | 2 | 3 | 4 | i [ 6 l 7 | g | 9 | l 0 l l l | l 2 | i 3 | l 4 l l 5 X X X X Г X1 ~ 2 3 1 4
1 1 21 3 1 4-1 5 [ 6 7 | 8 | 9[lo|ll|l2|l3|l4|l5 VI
GEOGRAFIA BUFFON X
PREKLA- JOHANN MICHAEL FRANZ X
SYCZNA IMMANUEL KANT r X
ALEXANDER V.
HUM-[1750—1798] BOLDT r X г
ANTON FRIDRICH
BÜ-SCHING r X
JOHANN GOTTFRIED VON
HERDER X
CARSTEN NIEBUHR X
HORACE-BENEDICT DE
SAUSSURE r X
R U D O L F ERICH RASPE г X JOHANN REINHOLD
FOR-STER r X г
JOAN-LUIS
GIRAUD-SOU-LAVIE X
JOHANN MICHAEL FRANZ X
THADDÄUS HAENKE X r
VII
GEOGRAFIA ALEXANDER VON
HUM-KLASYCZNĄ BOLDT X r r r X X
[1799—1858] CARL RITTER X
VIII
U PROGU LUDWIK RÜTIMAYER X
GEOGRAFII OSCAR PESCHEL
NOWOŻYT- MORITZ WAGNER X r
NEJ X r
[1859—1869]
IX
OKRES FERDINARD FREIHERR
1870—1905 V. RICHTHOFEN X r FRIEDRICH RATZEL r X MARGERIE-NOË X AUGUST MEITZEN X ALFRED KIRCHHOF r X ALBRECHT PENCK r X ELISÉE RECLUS r X VIDAL DE LA BLACHE r 1 X
1 2 3 4
1 [ 2 3 ] 4 1 5 1 6 ! 7 1 8 1 S»ll0ll l|l2jl3| I4| 15
X
3 ] 4 1 5 1 6 ! 7 1 8 1 S»ll0ll l|l2jl3| I4| 15
OKRES ALBRECHT PENCK X r
1905—1947 ALFRED HETTNER X r
OTTO SCHLÜTTER r X
SIEGFRIED PASSARGE r X
WILIAM MORIS DAWIS r X
ISAIAH BOWMAN X EMANUEL DE MARTONNE r X EWALD BANSE r X HANS SPEETHMANN r X WILHELM VOLZ X r X XI
GEOGRAFIA CARL TROLL X r r r
WSPÓŁ- HERMANN LAUTENSACH X r
CZESNA OD 1947 r.
x —przynależność do określonej dziedziny geografii r — relacje najbliższe z innymi dziedzinami
niu do ukazania „europejskiego rozwoju" myśli geograficznej „główne zadanie" —• jak podkreśla autor w e wstępie — „nie polegało na tym, by przedstawić wszystko, lecz raczej, aby u j ą ć rozwój od korzeni do samych wierzchołków". Wybrane teksty wraz z komentarzami ugrupowane zostały w jedenastu rozdziałach i dotyczą kilku-nastu dyscyplin geograficznych, przy czym u k a z u j ą one przede wszystkim filozo-ficzne i metodoloiczne aspekty tych dziedzin. Ponieważ zarówno dobór tekstów, jak i periodyzacja m a j ą bardzo duże znaczenie w konstruowaniu obrazu rozwoju europejskiej myśli geograficznej, przeto dla bliższego przyjrzenia się im sporzą-dzono tabelaryczne zestawienie.
W tabeli umieszczono w poszczególnych epokach, omawianych w kolejnych rozdziałach wydawnictwa, nazwiska uczonych i podróżników, których teksty bądź też komentarze do ich dzieł książka zawiera. Ponadto podano dziedzinę reprezentowaną przez danego uczonego oraz dziedzinę mu najbliższą.
W ten sposób m a m y plastyczny obraz s t r u k t u r y i zawartości książki.
Z tabeli wynika -— w b r e w sformułowanej w tytule obietnicy autora, że książ-ka niniejsza uksiąż-każe europejski rozwój geografii — że na 60 autorów oryginalnych tekstów jest tylko 8 autorów francuskich, żadnego hiszpańskiego czy angielskiego (z w y j ą t k i e m Sir J o h n a Mandeville'a alias Jean Bourgogne, który zresztą przeby-wał we Francji), zaś z włoskich jedynie Marco Polo. Nikt jednak nie uwierzy, że ta przewaga autorów niemieckich jest odbiciem tak wielkiego udziału uczo-nych niemieckich w nauce europejskiej. Nie wszystkie też kluczowe kierunki i ten-dencje rozwoju geografii są w dziale tym przedstawione. Brak jest t r w a j ą c e j od czasów starożytności idei kulistości Ziemi, udowodnionej empirycznie w dobie renesansu. Nie tylko nie wspomniano nic o typowych dla średniowiecza pod-różach do Ziemi Świętej, m a j ą c e j odbicie w „dróżnikach", ale również i o Imago Mundi Piotra d'Ailly zawierającego najbardziej dojrzały system kosmografii śred-niowiecznej. O znamiennych dla geografii XVII i XVIII w. pomiarach (Sneliusa, Cassinich, Bougiera i Condamina) również nie m a mowy, choć należały do n a j -większych osiągnięć t e j epoki. Mówić o tak ważnych tendencjach tłumaczenia zjawisk geologicznych, jak neptunizm i plutonizm bez wspomnienia o J. H u t t o
-nie i Ch. Lyellu (jak to czyni autor) — to omawiać system heliocentryczny przy ukryciu nazwiska Kopernika. Podobnie wypaczony jest obraz geografii dru-giej połowy XIX w. przez pominięcie Darwina i jego teorii, oraz dzieje geografii politycznej, gdy b r a k u j e nazwisk J. Bodina i Monteskiusza. Zdziwienie czytelnika potęguje obraz geografii współczesnej, która mimo swego nader skomplikowanego charakteru jest reprezentowana jedynie przez dwóch autorów niemieckich: C. Trol-la i H. Lautensacha, przy pominięciu tak ważnych tendencji jej rozwoju, jak matematyzacja i funkcjonalizm. W sumie okazałe to dzieło przez swą jednostron-ność bardziej spełni rolę lektury na uczelniach niemieckich, niż zaspokoi ocze-kiwane i zapowiedziane we wstępie nadzieje na całościowy obraz „europejskiego rozwoju" geografii. Z tego też powodu publikacja niniejsza, ukazująca wkład Niemiec w rozwój geografii, realizuje program Międzynarodowej Komisji Historii Myśli Geograficznej w daleko bardziej ograniczonym zakresie, niż wydana w Sta-nach Zjednoczonych analogiczna książka: E. F i s c h e r , R. D. C a m p b e l l , E. S. M i l l e r , The Question of Place. The Developpment of Geographic Thought (Wirginia 1969).
Józef Babicz
Janusz J a n k o w s k i : Mosty w Polsce i mostowcy polscy (od czasów najdaw-niejszych do końca I wojny światowej). Wrocław 1973 Zakład Narodowy imienia Ossolińskich ss. 346, nib. 1, 247 ilustr. i szkiców.
Zakład Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk. Monografie z Dzie-jów Nauki i Techniki, t. 83.
Dzieje komunikacji, czyli w najszerszym tego słowa znaczeniu, dzieje sposo-bów i środków, jakich ludze używali, aby przenosić się z miejsca na miejsce oraz wejść z sobą w kontakt bezpośredni lub pośredni, to jedna z najbardziej pasjonujących dziedzin historii. Pasjonująca — bo pokazująca olbrzymią pomy-słowość ludzką w t e j dziedzinie, a zarazem dająca możliwość głębszego wejrzenia w wiele płaszczyzn działalności społeczeństw i zachodzących między tymi rodza-jami działalności związków.
Jednym z głównych działów dziejów komunikacji, jako części historii techniki, są dzieje transportu. A jeśli idzie o dzieje transportu drogowego i kolejowego, to są one nierozerwalnie związane ze sztuką budowania mostów. Z czasem, gdzieś od końca XiVIII w., ta wymagająca zawsze wyobraźni i doświadczenia umiejętność stała się zależna od rozwoju niektórych działów matematyki, fizyki, m a t e -riałoznawstwa i wielu dziedzin techniki.
W ostatnich kilkunastu latach widoczny jest znaczny postęp w polskich b a -daniach nad dziejami ojczystej nauki, a także nad niektórymi dziedzinami tech-niki. Ale osiągnięcia t e dotyczą głównie dawniejszych epok, ciągle natomiast są niedostateczne, jeśli idzie o wiek XIX. A właśnie w tym stuleciu zostały poło-żone podwaliny nowoczesnej nauki i techniki w Polsce, co miało też swój udział w przyspieszeniu rozwoju nowoczesnej, tj. powszechnej świadomości narodowej w dobie zaborów.
Powitać więc należy z zadowoleniem ostatnio wydaną, obszerną pracę o dzie-jach budowy mostów na ziemiach polskich od czasów najdawniejszych po rok 1918, faktycznie jednak, co zresztą zrozumiałe, w 3/4 poświęconą dokonaniom ubiegłego wieku.
Praca ta napisana została głównie na podstawie opracowań i, w mniejszym zakresie, wydawnictw źródłowych, z tym że i opracowania w wykazie błęd-nie, choć w zgodzie ze zwyczajami panującymi w naukach technicznych i przy-rodniczych, nazwano źródłami. Właściwe źródła archiwalne zostały wykorzystane w bardzo małym stopniu. Nie sięgnięto też po dawne dokumentacje techniczne, przechowywane w niektórych archiwach. Nie wykorzystane też zostały dosyć
